Morgunblaðið - 11.05.1972, Síða 11

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. MAÍ 1972
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. MAl 1972
11
Ólafur Sigurdsson skrifar frá Bandaríkjunum:
Útlit enn óljóst í for-
kosningum í Banda-
ríkjunum
Loksins er farið að fækka
nokkuð frambjóðendum demó-
krata í forkosningum hér í
Bandaríkjunum. Muskie er hætt
ur, eftir að ljóst reyndist að
hann hafði ekki þá hylli, sem
búizt hafði verið við. Honum
tókst hvergi að ná meira en 20%
fylgi, ef New Hampshire er und
anskilið, þar sem sigur hans var
minni en við var búizt. Það
fyrsta sem hverfur er fjárhags-
legur stuðningur, svo að Muskie
varð að hætta, eftir tveggja ára
baráttu og þrjú hundruð millj-
ón króna útgjöld.
Lindsay og Hartke eru hætt-
ir. Enginn tekur framboð Wilb-
ur Mills og Henry Jackson al-
varlega lengur, þó að Jackson
segist ætla að halda áfram. Bar-
átta Patsy Mink og Eugene Mc-
Carthy varð aldrei neitt. Sex
frá, en samt eru fimm eftir.
Það sem byrjaði sem rugling-
ur og óvissa hefur þróazt og er
nú orðið meiri háttar vandræða
ástand. Enn eru eftir í barátt-
unni McGovern, Wallace, Hump
hrey, Jackson og Shirley Chis-
holm. Enginn þeirra hefur sjá-
anlega yfirburði eins og stend-
ur.
í prófkosningum þessum hafa
tveir menn skorið sig úr, og
komið á óvart fyrir frammi-
stöðu sina. Þeir eru George Mc-
Govern þingmaður frá Suður
Dakota og George Wallace rík
isstjóri i Alabama. Það einkenni
legasta af öllu er það, að kann-
anir hafa sýnt ótrúlegan fjölda
kjósenda, sem velja þá sem núm
er eitt og tvö. Ástæðurnar, sem
fólk gefur fyrir þessu einkenni-
lega vali eru þær, að það er orð
ið þreytt á óheiðarlegum stjórn-
málamöninum og telur sig
geta treyst þessum tvéimur
mönnum til að segja það
sem þeir meina. Með öðr-
um orðum, það skiptir meira
máli að maðurinn sé heiðarleg-
ur og meini það sem hann segir
en hvað hann er að segja.
í persónulegum samræðum við
fólk kemur þessi þreyta og van
traust á stjórnmálamönnum stöð
ugt fram. Algengast er að fólk
tali um forsetann í þessu sam-
bandi, en almenningur, hvar í
flokki sem er, virðist ganga að
því sem vísu að Nixon geri
aldrei neitt af þeim ástæðum
sem hann segir, heldur sé hul-
inn tilgangur að baki, venjulega
pólitískur. Maður undrast að
heyra fólk tala um Nixon. Varla
er nokkur maður, sem líkar við
hann sem persónu, en samt telur
fólk almennt að engar stórar
hörmungar dynji yfir, á meðan
hann stjórni.
Hvað viðkemur Georgunum
tveimur, finnast varla ólíkari
menn. McCovern er hávaxinn og
stillilegur maður, ættaður úr
efri hluta millistéttanna i Mið-
vesturríkjunum. Hann ætlaði að
verða prestur, en hætti við það.
Hann er eins mikill stuðnings-
maður jafnréttis kynþáttanna og
hægt er að verða og eitt af aðal-
baráttumálum hans, er að skera
niður útgjöld til hermála um
40% og skattleggja stórfyrir-
tæki og ríka menn.
Wallace er aftur á móti hávær
maður og lítt gefin fyrir að
fylgja finlegri kurteisisvenjum.
Hann er róttækur hægrisinni
og hefur barizt gegn öllum rétt-
indamálum negra. Hann varð
heimsfrægur, þegar hann stóð í
skóladyrunum í Montgomery og
neitaði að hleypa negrabörnum
inn í hvítan skóla. Hann segir
sjálfur að hann sé áhugamaður
um bætta menntun, bæði
svartra og hvítra, en samt er
Alabama það ríki Bandaríkj-
anna, sem minnstu eyðir á barn
til skólamála. Otgjöld til skóla-
mála eru ekki nema rúmlega
einn þriðji þess sem þau eru í
þeim ríkjum, sem hafa beztu
skólakerfin. Hann styður einnig
ákveðið stríðið í Vietnam.
Samt eiga þessir menn margt
sameiginlegt.- Þeir hafa sameig-
inlega leyst úr læðingi mótmæli
og uppreisn, sem eru að riðla
flokkunum hér í Bandaríkjun-
um. Þeir hafa á einhvern óljós-
an hátt náð til þess mikla
fjölda fólks, sem finnst það
standa fyrir utan og horfa inn,
þar sem stjórnmálamenn og auð
menn ráska með þeirra líf. Þeir
hafa lagt mikla áherzlu á að
þeir vilji ná til fólksins og fólk-
ið trúir þeim. Það telur þá vera
að berjast við svokallað „esta-
ishment", sem það telur sig
magnlaust gegn. Þá eiga þeir
það samei?inlegt að hvorugur
þeirra á verulega möguleika á
að vinna útnefningu flokksins í
framboð eða vinna kosningam-
ar í haust gegn Nixon.
Möguleikar McGoverns eru
meiri. Wallace er tæplega óska-
bam flokksmanna. I síðústu
kosningum bauð hann sig fram
fyrir eigin flokk og vann fimm
riki. Það hefði getað munað öllu
fyrir Humphrey, ef Wallace
hefði ekki verið með. Flokks-
þing, með fjölda frjálslyndra
og um 20% negra kemur ekki
til með að líta hann hýru auga.
McGovern hefur aðeins fylgi í
frjálslyndasta hluta flokksins.
Þeir sem standa í miðjunni og
til hægri hafa lítið til hans að
sækja. Republikanar gengu í
gegn um spegilmynd af þessu
fyrir átta árum. Goldwater var
geðslegur maður, með sterkt
fylgi íhaldsafla, af hugsjóna-
ástæðum. McGovern hefur hug-
sjónafylgi róttækra og gæti því
vei tapað eins illilega og Gold-
water. 1 augum andstæðinga eru
þeir báðir hættulegir menn.
Humphrey varð númer tvö í
Florida með aðeins 18,6% at-
kvæða og númer þrjú í Wiscons
in með rétt rúm 20% Honum
tókst loks að vinna forkosn-
ingu í Pennsylvania, i fyrsta
sinn á þeim tólf árum,
sem hann hefur verið að
reyna að verða forseti. Mesta
vandamál Humphreys er það, að
fólk er hreinlega orðið leitt á
honum. Hér tala allir um það
með hálfgerðum hryllingi, sér-
staklega yngra fólk, ef aftur
þarf að kjósa á milli Nixons
og Humphreys.
Flestir demókratar hafa ekki
haft miklar vonir um sigur i
þessum forsetakosningum. Nú
eygja sumir möguleika á því, ef
áfram heldur á þeirri leið, sem
nú gerir í Suður Vietnam. Mót-
mæli gegn stefnu forsetans hafa
enn ekki orðið mjög alvarleg,
en það er ekki gott að segja
hvað verður. Þá er atvinnuleysi
of mikið og fólk hefur miklar
áhyggjur af verðbólgunni, þó
að hún sé smávægileg á íslenzk
an mælikvarða.
Ég hef fengið tækifæri til að
heimsækja skrifstofur allra
frambjóðenda í forkosningunum,
sem hafa skrifstofur í Washing-
ton. Hlutverk þessara skrifstofa
er að skipuleggja og samræma
kosningabaráttuna, safna fé,
skipuleggja áætlun frambjóð-
enda og sjá um að fjölmiðlar
fylgist með ferðum þeirra og
viti hvað þeir eru að segja. Fram
bjóðendur bjóða ekki lengur
blaðamönnum með sér. Sam-
kvæmt nýjum reglum verða þeir
að greiða sinn kostnað sjálfir,
en mega vera með í leiguflug-
vélum frambjóðenda fyrir
gjald.
Það var athyglisvert að sjá
hversu ólíkar skrifstofur fram-
bjóðenda eru. Á skrifstofu Nix-
ons ríkti friður og ró, enda eng
in raunveruleg barátta hafin
þar. Allt var fullt af laglegum
stúlkum í fallegum fötum, með
bros á vör. Menn gengu um,
með stutt hár og bindi, hátíðleg-
ir og ánægðir.
Ég ræddi við Lee van Shum-
way, blaðafulltrúa skrifstofunn
ar, sem var áður á skrifstofu
Ron Ziegler í Hvíta húsinu, til
skamms tíma. Shumway sagði að
þessi skrifstofa sæi um að sam-
ræma kosningabaráttu flokks-
skrifstofunnar, sem einnig vinn
ur að þingkosningum og Hvita
hússins. Hann sagði að forset-
inn ætlaði að halda sig utan við
alla kosningabaráttu fram yfir
flokksþingið. Shumway var
mjög ánægður með kosningabar
áttu diemókrata, þar sem þeir
dræpu hver annan úr þreytu og
peningaleysi. Hann sagði að ef
svona héldi áfram, yrðu demó-
kratar búnir með mest af þeim
peninigum sem þeir ættu kost á,
áður en þeir færu að vinna
gegn Nixon.
Það er ekki langt frá skrif-
stofum Nixons, þar sem teppin
eru mjúk og póleruð borðin
skina, á skrifstofu Edmund
Muskies, en það er eins og að
ganga inn i aðra veröld. Hún
var í gömlu átta hæða skrif-
stofuhúsi, sem séð hefur betri
daga og einhvern veginn tekst
þeim að breiða úr sér um allt
húsið. Otihurðin er græn, svo-
lítið skökk á hjörunum, og stór
ar myndir af Muskie báðum meg
in við hana. Þegar inn kemur er
líkt um að litast og í gömlum
skóla á Islandi, brúnn, undinn
gólfdúkur og skólagrænir vegg-
ir. Það var fullt af fólki á ferð-
inni, án sjáanlegrar stefnu.
Eftir að sjá þá skrifstofu og
það skipulagsleysi, sem þar virt
ist ríkja, get ég ekki undrazt
það, þó að ekki hafi allt gengið
Muskie í haginn. Ég ræddi við
Michael Barnes, sem stjórnar
skrifstofunni. Hann gat ekki
sagt mér með vissu hvað margt
fólk þeir hefðu í vinnu, hvar
það væri staðsett, og hvað rekst
urinn kostaði. Einkennilegast
var þó það, að hann virtist
ekki vera viss um stefnu Musk-
ies i mikilvægum málum og vis-
aíi á bæklinga, sem lágu
frammi.
Skrifstofa Humphreys er á
hæð í nýju skrifstofuhúsi í Was
hington. Það var áberandi þar,
að konur virtust vera í ábyrgð-
arstöðum þar. Þær konur, sem
ég ræddi við þar, virtust miklu
færari en karlmennirnir. Starfs
liðið þar virtist vita hvað það
var að gera og hafa reynslu,
sem er kannski ekki að undra.
Það var líka ljóst að þvi þótti
öllu vænt um Humphrey og ekki
síður um konu hans Muriel.
Muriel Humphrey er fyrsta
kona meiri háttar frambjóðanda,
sem hefur farið ein í kosninga-
leiðangra. Hinar hafa alltaf ver-
ið með mönnum sínum. Hún hef
ur tekið fyrir viss málefni, svo
sem dagheimili fyrir börn vinn-
andi mæðra, kennslu fyrir börn
úr illa stöddum hverfum, starfs-
þjálfum fyrir fólk úr fátækra-
hverfum og starfsemi fyrir mun
aðarleysingja. Allt eru þetta mál
efni, sem fara vel í fréttum. Eitt
málefni vill hún ekki ræða, en
vinnur ósleitilega fyrir. Það
eru vangefin börn. Hún er ætt-
uð úr litlu þorpi í Dakota, þar
sem slíkt var lítt skilið og allir
lokuðu slik börn inni. Þegar eitt
af hennar börnum eignaðist van
gefið barn, varð hún fyrir meiri
háttar áfalli. Hún tók sig til og
lærði allt um málið sem hún gat,
til að skilja hvað getur komið
fyrir hvern okkar sem er. Þetta
er ekki saga sem ér sögð blaða-
mönnum i Bandaríkjunum.
Humphrey er enn líklegastur til
I að hljóta útnefningu demókrata
sem forsetaefni, meðal annars af
því að það er ekki nema rúmur
helminigur fulltrúanna á flokks-
þingið kosnir í forkosningum.
Hinir eru kosnir af flokksmönn
unum gömlu, sem styðja Humph
rey.
Skrifstofa McGovern er á
fyrstu hæð i hálfinnréttuðu húsi
skammt frá þinghúsinu. Þar var
fremur fátt fólk, aftur konur
áberandi og nokkuð af svertingj
um. Alls er launað starfslið Mc
Govern um 25 manns. Það er at-
hyglisvert að á hinum skrifstof-
unum ber mönnum saman um að
McGovern hafi lítið, en frábær-
lega gott starfslið.
McGovern var í eina tíð for-
stöðumaður „Food for Peace“
stofnunarinnar, sem hefur hald
ið lífi í fjölda manns um allan
heim á ýmsum tímum. Hann hef
ur þvi sérstakan áhuga fyr-
ir mannfjölgunarvandamálinu.
Hatm hefur róttækari afstöðu
til flestra hluta en aðrir fram-
bjóðendur, nema kannski Lind-
say. Hann hefur meðal annars
lagt til að öllum liðhlaupum úr
Vietnam stríðinu verði gefnar
dpp sakir án skilyrða.
Þessi uppástunga hefur valdið
verulegum úlfaþyt. Þó að sakar
uppgjöf verði sjálfsagt veitt
fyrr eða síðar, er hægt að skilja
ættingja þeirra tugþúsunda
manna, sem féllu í Vietnam, af
þvi að þeir gerðust ekki lið-
hlaupar.
Forkosningar hér i Bandarikj
unum eru ruglingslegt fyrir-
bæri og þýða oft ekki neitt. Það
er vonlaust mál að ætla að skýra
út reglurnar, sem þær fara eftir,
því að hvert ríki hefur eigin
reglur. Mikið er talað um að
endurbæta og samræma þessar
kosningar. Helztu uppástungur
eru að halda forkosningu um
allt land í senn, eða að halda
svæðisbundnar forkosningar
með vissu millibili. Hvað sem úr
verður, hefur það ekki áhrif á
þessar kosnin.gar.
Shirley Vance Hubert Henry John
Chisholm Hartke' Humphrey Jackson Lindsay
Eugene George Patsy Edmund Sam
McCarthy McGovern Mink Muskie Yorty
Kristmann Guðmundsson:
Úr bókahillunni
„I huga mannsins gerast und-
ursamlegir hlutir, svo undursam
legir, að ómögulegt er að lýsa
þeim. Fjöldi þeirra og fjöl-
breytni fer langt fram úr þvi er
mannslikaminn, þrefalt riki nátt
úrunnar og hinn sýnilegi og
ósýnilegi alheimur hefur að
geyma. Aðeins örfáa þessara
hluta hafa visindin fundið, en
vitneskja visindanna er eins og
lítill lækur i samanburði við hið
mikla úthaf."
Þannig tekur Emanuel Swed-
enborg til orða 1 einni af bók-
um sínum. Þetta fjölhæfa mikil-
menni andans fæddist árið 1688
og dó í hárri elli 1772. Hann
var lærður i nálega öllum
helztu vísindagreinum síns tima,
og ritaði margar bækur á latinu
um sýnir sinar og reynslu í öðr
um heimum. Var hann einn merk
asti dulfræðingur og dulspeking
ur Vesturlanda fyrr og síðar.
Helztu verk hans eru: „Leynd-
ardómar himnanna", „Kærleik-
ur Guðs og vizka“, „Hin sanna
kristna trú“, „Himinn og Hel-
víti“, „Skýringar á Guðs orði“,
„Hjónabandsást og andstæða
hennar" og „Draumabók".
Þekking Swedenborgs var
ekki aðeins ótrúlega víð-
tæk, heldur einnig gagnger.
Óhætt er að hafa það eftir Erik
Nordensköld, að hann var
„einn af fjöigáfuðustu og mik-
virkustu sniilingum, sem um
getur í veraldarsögunni."
(History of Biology, New York
1936.) Ekki var hann við eina
fjöl felldur, og þvi til sönnun-
ar má benda á það, að á 250 ára
afmælisdegi hans var hann hyllt
ur af fulltrúum margra vísinda-
greina, er allar áttu honum gott
að gjalda. M. a. dáðist þá nóbels
verðlaunahafinn Svante Arr-
henius að þekkingu hans í
heimsmagnafræði (kosmologi),
og líffærafræðingar heiðruðu
hann fyrir það, að hann hefði
fyrstur sannað að sálfræðilegar
starfsstöðvar heilans hefðu að-
setur sitt í heilaberkinum. Og
Swedenborg byggði niðurstöður
sínar ekki á neinum ágizkunum,
heldur hafði hann raunverulega
stúderað fræði sín „the hard
way“, t. d. unnið mikið að krufn
ingum. En sérfræðingur var
hann í málmiðnaði og námu-
rekstri og hafði á því sviði emb-
ætti sitt og uppihald meiri hluta
ævinnar. Stóð honum þar nálega
enginn á sporði í Evrópu þeirra
tíma, og varð hann landi sínu
þarfur þjónn á þeim vettvangi.
Swedenborg hefur stundum
verið nefndur Platon Norður-
landa. En samtímamenn hans í
Svíþjóð litu örugglega ekki á
hann sem slíkan, að minnsta
kosti ekki fyrr en hann var kom
inn yfir sjötugt og þá ekki al-
mennt. I þeirra vitund var hann
hinn ágæti og ómissandi fróð-
leiksmaður um málma, vinnslu
þeirra og meðferð. Auk þess
hafði hann sem þingmaður lagt
fram hinar raunhæfustu tillög-
ur um hluti, er höfðu fremur lít-
ið með dulfræði að gera, svo sem
eftirlit með brennivínsbruggun
og sölu, og hönnun vaitasavéla
fyrir járniðju. Þá samdi hann ár
ið 1760 greinargerð um endur-
skipulagningu fjármála þjóð-
ar sinnar, er þótti svo aftaka
góð, að hann var þegar beðinn
um að gerast meðlimur leynilegr
ar nefndar er skyldi fjalla um
veg og vanda peningagengisins.
En einmitt það sama ár, 1760,
tóku að berast út manna á með-
al í Stokkhólmi hinar furðuleg-
ustii hneykslissögur um þennan
velvirta og góðfræga vísinda-
mann.
1 höfuðborg Svía, sem annars
staðar í Evrópu, voru i þann
tíma — laust eftir miðbik
átjándu aldar — frönsk menning-
aráhrif mjög ríkjandi, það er að
segja, meðal hins fámenna
kjarna siðmenntaðs fólks og
menntamanna. En frönsk áhrif
þýddu þá, í stuttu máli sagt, að
vera frelsaður af allri hjátrú
og hindurvitnum, en trúa í stað-
inn á monsieur de Voltaire.
Hann hafði nefnilega sannað í
skrifum sínum um siðustu rann-
sóknir vísindamanna og með
óhrekjanlegum rökum stærð-
fræðinnar, að alheimurinn var
— eins og marga hafði raunar
lengi grunað — aðeins vélrænt
fyrirbæri, til orðið af hend’ngu.
Vísindin voru þess nú umkom-
in að útskýra náttúruna til fulls
og gerðu það svikalaust. Allt
sem var náttúrlegt, var visinda
legt, og annað kom ekki til
greina. Hið svonefnda yfirnátt-
úrlega var tóm ímyndun og átti
sér engan stað í veruleikanum,
á það trúði enginn, nema mennt-
unar- og menningarlaus almúg-
inn, er valdasjúk kirkja notaði
sem verkfæri í hinni myrku og
óhugnanlegu starfsemi sinni.
— En þess ber að geta, að á
þeim tíma hafði kirkjan mikil
völd í landinu og ekki hættu-
laust að rísa gegn henni.
Hneykslissögurnar er af
Swedenborg fóru, voru jafnótrú
legar og hrollvekjandi fyrir pre-
láta kirkjunnar og hina fransk-
sinnuðu yfirstétt landsins. Þær
gengu sem sé út á það, hvorki
meira né minna, en að Emanuel
Swedenborg hefði, hvenær sem
honum þóknaðist, náið samband
við framliðið fólk og gæti hjá
því spurzt fyrir um vini og
kunningja sem farnir voru af
veröldinni, hvort sem þeir
höfðu skotizt inn i Himnaríki
eða farið til Helvítis — eða
væru á þriðja staðnum, er eng-
inn nema hann vissi deili á.
Tessing greifi var uppruna-
lega borinn fyrir þessum fregn-
um. En hann sagði þær sameig-
inlegum vini þeirra Sweden-
borgs, Tilas baróni. Til er enn
bréf frá Tilas, er hann ritaði um
þær mundir, og í því stendur
meðal annars: „Ég myndi ekki
hafa hlustað á þessa vitleysu og
því síður trúað henni, ef
ég hefði ekki haft þetta frá
Tessing sjálfum.“ Swedenborg
hafði sagt greifanum, hvernig
dánum vini þeirra beggja vegn-
aði í Himnaríki, og m.a. lýst hin
um fagra skrúðgarði hans þar.
Ennfremur hafði vísindamaður-
inn trúað honum fyrir þvi, að
drottning Svía, er nýlega var
önduð, hefði gift sig aftur hin-
um megin og væri mjög ham-
ingjusöm með nýja eiginmannin
um — en á það hafði allmikið
skort i hennar jarðneska hjóna-
bandi. „Ég geng sem á nálum,"
skrifar Tilas ennfremur, „þar
til ég fæ tækifæri til að ræða
við hann (þ.e. Swederiborg)
og grennslast eftir hverjum kon
an mín sálaða hefur gifzt. Mér
myndi finnast það and-
styggilegt, ef hún skyldi nú vera
orðin soldánsfrú." En er hann
náði tali af Swedenborg, þótti
honum furðulegast af öllu að
hinn lærði maður talaði um
þessa hluti á ósköp hversdags-
legan hátt og án þess að nokk-
urt útlit væri fyrir að hann
hefði skrúfu lausa.
Skömmu síðar ritar Tilas
barón annað bréf, sem var all-
miklu alvarlegra en hið fyrra:
„Halda ýmsir að hann sé orðinn
geðveikur, en ég þarf að rann-
saka málið betur, áður en ég get
lagt nokkurn dóm á það.“
Þegar alkunnugt var orð-
ið um sýnir Swedenborgs, heim-
sóttu hann margir höfðingjar og
menntamenn og ræddu við hann
um þetta mál tímunum saman.
Það kom nú i ljós, að þetta var
éaftin ný bóla, og að hann hafði
um nokkurra ára skeið skrifað
og gefið út, undir dulnefni og
utanlands, furðuleg trúfræðirit.
Aðeins örfáir af vinum hans í
Svíþjóð höfðu fengið eintök af
þeim. Tilas barón mundi ekki,
aðspurður, heiti þeirra allra, en
kvað þau fjalla um Himnaríki
og Helvíti og hina nýju Jsrú-
salem, en auk þess væri eitt um
dómsdag. En í bréfi til hans frá
Tessing greifa stendur svohljóð-
andi klausa: „Heyr nú þessa
óvæntu fregn: Dómsdagur fór
fram þegar árið 1757 og Swed-
enborg ræðir um hann af svo
nánum kunnleika, að álíta mætti
að hann hefði verið viðstaddur
þann atburð og skrifað sjálfur
skýrslu um það sem fram tór.
Dómnefndin situr þó enn á rök-
stólum og tekur hverja sál í
karphúsið, um leið og hún
skreppur úr skrokknum."
Geta má nærri að allt þetta
hljómaði býsna kinduglega í eyr
um samtimamanna snillingsins.
En Swedenborg kærði sig koll-
óttan um það. Hann hafði
mikla persónutöfra og svo mik-
ill sannfæringarkraftur fylgdi
ræðu hans, að þeir sem áttu tal
við hann um þessa hluti vissu
ekki sitt rjúkandi ráð og
hneigðust nánast að því að trúa
hverju orði er hann sagði — að
minnsta kosti á meðan þeir voru
í návist hans. Bækur hans urðu
nú mjög eftirsóttar meðal yfir-
stéttarfólks, er var læst á
latínu, en á því máli voru þær
allar ritaðar, eins og áður er
sagt.
Nokkrar sögur eru af þvi
sagðar hvernig hann sann-
aði m. a. fjarskyggni sína, svo
og sambandið við dána menn.
En þær eru svo vel kunnar, að
ég skal ekki þreyta lesendur á
þeim, en ráða þeim heldur til að
lesa bækur um þetta mikil-
menni, til dæmis hið gagnmerka
rit eftir Signe Toksvig: „Eman-
uel Swedenborg", útkomið hjá
H. Hagerup, Kaupmannahöfn,
1949. Þar er gerð vísindaleg
grein fyrir verkum hans og sagt
frá æviatriðum. Þetta er mjög
aðgengileg bók, og er lítið
eitt stuðzt við hana, ásamt öðr-
um, í þessari grein.
Swedenborg var, eins og frá
er greint hér að ofan, komina
yfir sjötugt, er hann gerð-
ist kunnur sem dulspekingur i
ættlandi sínu. Hann var efna-
lega sjálfstæður og mikils met-
inn á hæstu stöðum, en hvort
tveggja kom sér vel fyrir hann,
einkum hið síðarnefnda, þvi að
framámenn kirkjunnar tóku nú
að veita honum allískyggilega
athygli. En sem vinur konungs-
ins og margra æðstu aðalsmann-
anna átti hann það mikið undir
ser að honum var nokkurn veg-
inn óhætt fyrir prestum og pre-
látum, er annars myndu, án alls
efa, hafa steypt honum i glöt-
un, jafnvel látið taka hann af
lífi.
Um hvað fjalla svo ritverk
þessa mikla manns, sem enn í
dag er lesinn og dáður af tug-
um þúsunda viða um heim?
Kenningar hans eru fyrir
löngu orðnar að trúarbrögðum
og túlkaðar í Hinni nýju kirkju,
er hefur aðalaðsetur sitt í
Ameríku, en á sér einnig söfn-
uði víða í vesturhluta Evrópu.
Það er erfitt að gera þeim nokk
ur viðunandi skil í stuttri blaða
grein. En ég hygg að leitandi
mönnum og þeim, sem forvitnir
eru um dauðann og framhalds-
lífið, sé andlegur gróði að því
að kynna sér þær. Ekki er þó að
því hlaupið að lesa bækur
Swedenborgs, þetta eru mörg
þúsund blaðsíður og sum verk-
in, eins og t. d. „Leyndardóm-
ar himnanna", talsvert tyrfin á
köflum. En bækurnar eru til i
ágætum sænskum og ensk-
um þýðingum (og sjálfsagt á
fleiri tungumálum), viðurkennd
um af þeim, er rannsakað hafa
frumtextann á latínunni. Og
mér hefur reynzt svo, að hafi
maður eitt sinn numið töfra
þeirra, eru þær engan veginn
leiðigjarnt lestrarefni. Má þó
vera að flestum reynist tileink-
un þeirra léttari, ef þeir lesa
fyrst ábyrg rit um ævi Sweden-
borgs og kenningar hans, en
þau ‘eru mörg og sum hin merk-
ustu, eins og t.d. bók Signe
Toksvig.
Swedenborg hefur verið
nefndur Platon Norðurlanda.
Og enginn tekur sér lengur í
munn þá lastmælgi að telja rit
hins mikla gríska heimspekings
óviturleg, enda þótt þar finnist
Sitt af hverju, er kemur ein-
kennilega við mat skynseminn-
ar. Höpken greifi, sænskt ríkis-
ráð og einn af vinum Sweden-
borgs, sagði um hann, meðal
annars: „Fáir hafa lesið bækur
hans, er gneistra af snilld og
viturlegri dómgreind; ef ég
rekst þar á eitthvað óvenjulegt
og alveg furðulegt, er gæti virzt
stríða gegn heilbrigðri skyn-
semi, þá dæmi ég ekki. Við les-
um Platon með aðdáun, en það
er ekkert í verkum hans, er gæti
ekki virzt öfgafullt, óskiljan-
legt og fráleitt, ef einhver ann-
ar segði það.“
Fyrirferðarmesta rit Sweden-
borgs: „Leyndardómar Himn-
anna“, (Arcana Coelestia), kom
út i London á árunum 1749—
1755, í átta stórum bindum. Það
vakti ekki mikla athygli til að
byrja með, enda óaðgengilegra
til lesturs en aðrar bækur höf.
Það hefur þó unnið á og er á
vorum tíma mikið um það skrif-
að og deilt. Sjálfur hélt Swed-
enborg því fram að þetta rit,
sem og flest önnur verk hans,
hefði verið innblásið honum og
Emanuel Swedenborg
fært í penna hans „að ofan“. —
„Ekki af anda eða engli, en af
Herranum, frá hverjum allur
sannleikur og góðleiki stafar og
á sinn uppruna." — Þar eð
handritið af fyrsta uppkasti
bókarinnar er enn til, hafa
handskriftarsérfræðingar rann-
sakað það og kemur þeim sam-
an um að það sé ritað annarri
rithönd en hans eiginlegu, og
minni á þá ósjálfráðu skrift, er
alloft kemur fram á miðilsfund-
um. Ekki er unnt að gera efn-
inu skil í stuttu máli, en geta
má þess, að þarna er allmargt,
er minnir á nýplatonismann og
einstaka kafla í ritum kirkju-
feðranna. Hafa sumir gagnrýn-
endur gizkað á að þar komi
fram áhrif frá undirvitund höf.
og hafi hann lesið þetta fyrr á
ævi sinni. En þó er vitað með
vissu, að meiri hluti efnismagns-
ins getur ekki verið þannig til
kominn. Nokkuð minna kenning
ar hans í „Arcana" á Jacob
Boehme, t. d. það, að eigingirni
sé orsök þjáninga í framhaids-
lífinu, og að afneitun sjálfselsk-
unnar geti skapað mannin-
um himnarikissælu, einnig hér á
jörð. En víst er að allflest i
þessari dálítið ruglingslega upp
hyggðu en stórmerku bók er frá
höfundinum sjálfum — eða þeim
Herra, er hann telur stýra
penna sínum.
Það skal játað að lestur verks
þessa reynir alloft á þolinmæð-
ina, en lesandinn rekst þar á
svo marga snilldarlega kafla, að
ég held að enginn greindur mað-
ur sjái eftir þeim tima og þeirri
fyrirhöfn, sem lesturinn útheimt
ir.
„Himinn og Helvíti" er styttri
og aðgengilegri bók og mjög
forvitnileg, því að hún brýtur
mjög í bág við allar eða flest-
ar þær hugmyndir, sem trúar-
brögðin hafa haldið fram um
langan aldur. Og því verður
ekki neitað, að þarna er margt
svo skynsamlega útskýrt og vit-
urlega rökstutt, að ómögulegt er
annað en hrífast af þeirri
skörpu og víðfeðmu hugsun, sem
hvarvetna kemur i ljós, er höf-
undurinn lýsir örlögum hinna
ýmsu manntegunda eftir dauð-
ann. Þá er einnig vert að nefna,
að lýsingar hans á heimum þelm,
er biða hinna framliðnu, líkjast
frásögnum spiretualista vorra
tíma.
„Skýringar á Guðs orði“ er I
rauninni „forstúdía" að
„Arcana" og fjallar um sams
konar efni. En „Hjónabandsást
og andstæða hennar" er ein af
léttlæsilegustu bókum Sweden-
borgs og mjög svo forvitnileg.
Kennir þar margra grasa, og er
vel skiljanlegt að verk betta
hafi hneykslað marga á þeim
tima, er það birtist. Því enda
þótt höf. leggi mikla áherzlu á
helgi hjónabandsins, tekur
hann einnig skýrt fram, að að-
eins það sem Guð hefur sam-
einað, verður ekki aðskilið. En
öruggt má telja að Hann hafi
ekki sameinað öll þau hjón, er
gifta sig hér á jarðriki af ýms-
um öðrum ástæðum en hreinni,
andlegri ást. Svo sem drottning
Svíþjóðar hafði ekki beðið eft-
ir kónginum, maka sínum, en
gifzt í framhaldslífinu manni
sem hún elskaði, þannig er einn
ig í þessari bók gefið fullkom-
lega í skyn að hjónabönd hér á
jörð bindi engan, heldur leiti
manneskjan þess maka, sem Guð
hefur ætlað henni frá byrj-
un. Og verður hún þá naumast
ásökuð fyrir að hafa ánetjazt
öðrum af ýmsum þeim ástæðum
er iifið kann að hafa þvingað
hana til og aðstæðurnar skap-
að.
„Draumabók" höf. er sérstætt
og merkilegt verk, en ekki skal
efni hennar rakið hér.
Vel veit ég að stuttorð um-
getning þessara fornu verka get
ur á engan hátt gefið ljósa hug-
mynd um þá auðlegð ímyndun-
araflsins, það fegurðarskyn og
þá glitrandi snilld, er svo víða
birtist lesandanum í bókum
Swedenborgs. En þvi ber að
fagna að þær eru enn i dag til-
tækar hverjum þeim, sem nefur
áhuga á að kynna sér reynslu,
hugsanir og vizku hins löngu
liðna spekings.
Þvi fólki, sem getur lesið dá-
lítið erfiða ensku, vil ég ráð-
leggja að lesa verkin á því máli,
sökum þess, að mér finnst
sænska þýðingin tyrfnari og mið
ur læsileg en hin enska.