Morgunblaðið - 11.05.1972, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. MAÍ 1972 17
Aldarminning
dr. Ilelga Pjeturss
Dagskrá útvarpsins, sú sem
tileinkuð var aldarafmæli dr.
Helga Pjeturss þ. 31. marz, var
hvorki mikil að fyrirferð né lét
mikið yfir sér. En þó var hún,
svo langt sem hún náðd, vel
heppnuð, og er áistæða til að
gleðjast yfir því, að útrarpsráð
skyldi heiðra minningardaginn
með slíkri dagskrá. Anna Pjet-
urss talaði um föður sirm eins
og hann var í daglegu lifi, Þor-
leifur Einarsson um jarðfræðina
og Þorsteinn Jónsson á Úlfsstöð
um um hinn nýja heimsskilning
og undirstöðuhugsanir þeirrar
heimspeki. Viðtalið við Önnu
Pjeturss var s'kemmtil'egt, oggaf
svolitla hugmynd um hve fróð-
legt getur verið við hana að
tala — en þó varla að hundrað-
asta hluta á við það sem hún á
til. Vonandi gefst hlustendum
eða áhorfendum einhvern tíma
kostur á að njóta þeirra hæfi-
leika hennar í viðtah, sem ekki
væri of þröngur stakkur skor-
inn.
Erindi Þorleifs Einarssonar
var afbragð, og er ég ekki einn
um þá skoðun. Kom það vel
fram hjá honum, að jarðfræðing
ar eru nú fyrst að byrja að sjá
yfir hinar stórkostlegu uppgötv
anir sem gerðar voru hér á
landi á fynsta áratug þessarar
aldar, og sagði hann, að upp-
götvanir þessar hefðu enn ekki
verið metnar að verðleikum. Þar
sem próf. A. Penck hlaut sem
stórþjóðarmaður heimsfrægð
fyrir að finna kaflaskiptingu ís-
aldarinnar, varð slikt ekki hlut
skipti dr. Helga, sem þó varð
jafnvel fyrri til að birta slikar
niðurstöður, og stefndi einnig
enn betur til framtíðarinnar með
ábendingu sinni um „Altquart
ár“ og Jungquartár" (fyrri og
síðari hluta isaldarinnar). í sím-
tali sem ég átti við Þorleif á
eftir, sagði hann mér það, sem
ég vissi ekki áður, að Penck
minnist hvergi (að því er Þ.E.
hafði getað fundið) á niðurstöð-
ur Helga, þar sem hann skýrir
frá sínum niðurstöðum, og hvarfl
aði það að Þorleifi að Penck
hefði þama ekki verið nógu
sanngjam. En óg gat þá í mót
frætt haim á því, að Penck hefði
lagt það til í Berlín 1908, að
rannsóknir dr. Helga á íslandi
yrðu styrktar með 8000 guli-
mörkum, en það var stórfé i þá
dagja. Virðist því einstætt að
Penok hafi verið heiðarlegur vís-
indamaður og kunnað að meta
verk dr. Helga, sem var svo hlið
stætt hams eigin.
Af því sem Þorleifur varð að
sleppa vegna hins naumt
skammtaða tíma, saknaði ég mest
landgrunnsins, sem nú er mjög
á dagskrá af öðrum ástæðum en
fræðilegum — og skoðanaágrein
ings hans við Fridtjóv Nansen,
í þvi efni, sem vísindamenn hafa
varla enn gert upp við sig að
gagni.
En hvað landjarðfræðina
snerti, þá hefði einnig þurft að
taka betur fram það, sem Pétur
Gíslason á Eyrarbakka ítrekaði
við mig í símaviðtali daginn eft-
ir: að það var höfuðuppgötvun
í jarðfræði Islands, að pleistoc-
enu jarðlögin á Tjörnesi eru
millimyndun (intercalation) i
blágrýtismynduninni. Þar var
fundin sú mælistika, sem leggja
má á hvert einasta fjall á ís-
landi, enda er þess að vænta að
það verði nú loks farið að gera,
eftir að hið prýðilega erindi
Þorleifs verður komið á prent,
eins og það hlýtur að gera.
Um erindi Þorsteins Jónsson-
ar á Úlfsstöðum varðandi aðal-
ævistarf dr. Helga (ekki „frá
Úlfsstöðum“ eins og tilkynnt
var, því að hann hefur þar bú-
ið og býr þar enn) vil ég að-
eins segja, að þar var um að
ræða efni, sem enginn var fær-
ari til að tala um en hann. Er
því útvarpinu sómi að því að
hafa kvatt hann til. En um þau
mál á það enn meir við en það
sem Þ.E. sagði réttilega um jarð
fræðirannsóknir, að þau hafa
enn ekki verið metin að verð-
leikum. Þyrfti þar að verða
gagngerð breyting til hins betra,
og góð byrjun var það að tala
þar um Grettistak vísiridanna,
eins og Þorsteinn gerði. Vinur er
sá Helga Pjeturss sem þannig
tekur til orða, og hefði þó verið
óskandi, að annar íslenzkur
bóndi hefði þarna fengið að
koma fram, nefnilega Bjarni
Bjarnason á Brekkubæ í Horna
firði, sannur maður og einn hinn
bezti drengur. Egill Thoraren-
sen í Sigtúnum dugði vel, og er
ég sérstaklega þakklátur fyrir
það, að nafn hans skyldi einnig
fá að koma fram í þessari afmæl
isdagskrá, sem á eftir að verða
upphaf nýrrar framvindu.
Þó að ég vilji á engan hátt
draga úr þvi, sem vel var um
áminnzta dagskrá, verð ég að
bæta þvi við, að fáir munu hafa
búizt við því, að hægt væri að
heiðra aldarafmæli hins mesta
málsnillings, án þess að lesa
stakt orð úr ritum hans. Slíkt
sýnir bezt hve einstætt verk
Nýall er, að hálfri öld eftir að
hann fyrst kemur fram, er enn
ekki árætt að láta hann heyrast
í útvarpi.
Það er ekki nóg að fara sjö-
tíu ár aftur í tímann, og nema
staðar undir háum fossi, eins og
verið er að gera í morgunútvarp
inu — því að Háafoss-nafngift
dr. Helga er aðeins eins og við-
vik af hans hendi. Það er engin
kynning á verki dr. Helga, að
lesnar séu nokkrar greinau* frá
yngri árum hans — sem gefa að
visu undir eins til kynna hver
rithöfundur hann var, séu þær
vel lesnar, en jafnast þó á eng-
an hátt við það, sem síðar var
ritað af hans hendi.
Vonandi á útvarpsráð eftir að
sýna það með skörungsskap að
það sé fært um að láta lesa úr
sjálfum Nýal, í kvölddagskrá,
að fengnum góðum upplesara.
12. apríl 1972,
Þorsteinn Guðjónsson.
Glaumbæ j ar hr ey f ing
Fyrir noklkru var haldiinn fjöl
mennur Sundur ungs fólks, þar
sem þiess var krafizt, að skemimti
staðurinn Glaumbær yrði sem
fiyrst endiurreistur, á sarna s;tað.
Mér kom í hug, hvort þetta
væru aðalhugsjónir ungs nú
tlímafdiks:
Glaiumbæjarskröll með tilheyr
andi hávaðahljómsiveitum, skak
dansi og drykkjulátum, hald-
andi vöku fyrir fólki í ná-
grenminu og dreifandi hættuleg-
um glerbrobum og fieira rusli
■uon nágrennið. Það er ótrúlegt,
að ekki verði nóg um skemmti-
staði í náinni firamtið, ef rniðað
er við það sem ákveðið er að
riyggja á næstunni, o;g liklegt
að þau hús verði í fiesíu betri
en gamla ishúsið við tjömina.
En hverjir stóðu fiyrir Glaum-
bæjanhreyfinigunni. Eru það ef
til viil stjórnmáia’iegir áróðurs-
meistarar, sem haifa það mark-
mið að aasa æskúna upp til
skemmtana og kröfugerða, og
gera hana að hugsjónalaus-
uim múgæsingailýð, með það í
huga, að geta sigað henni upp,
þegar þeir vilja komast í þýð-
ingarmiklar valdastöður í þjóð-
félaginu.
Margir æskulýðsleiðbogar virð-
ast einblína á það, að aldrei sé
nög „gert fyrir æskuna". Það er
>e.nigu líkara en ýmsir þessir leið
togar vinni að því að gera unigl
ingana að vandræðadekurböm-
uim, sem síifeiilt eru kveinandi og
kvartandi, þótt liítiö sem ekkei’t
blási á móti. Æskulýðsleiðtogar,
foreldrar og yfirvöld ættu sem
fyrisit, að hættia dekurstefnunni í
uppeldisimálum, en þess i stað að
vinna að þvi að efl’ia sjálfstæðis-
og sjálfisbjargarvilja æskulýðs-
ins. Það er liítt sikiiljan.Iegt, að til
skuli vera æskulýðaleiðitogar,
sem lýsa því yfir, að ölil boð og
bönn séu til ills eins.
Hvernig verður stjórnarfarið
eftir nokkur ár, þegar só aesku-
iýður sem er „illa vaninn og
ekkert bannað" á að fara að
stjóma bæði sér og öðrum. Sá
sem ekki iiærir ungur að hlýða
lífisnaiuðsynlegium „umferðarregl
um“ þjóðfélagsins, hann verður
allsófær að stjóma. Allir ábyrg
ir kennarar, æskulýðtsleiðtwgar,
foreldrar og aðrir uppalendur,
ættu að vita þennan aigi’da
sann'.eika. Hvernig fier um skip,
vinnu.flakk eða þjóðféiag, þar
sem stjórnin er óvirk, og enginn
telur siig þurfia að hlýða neinum.
„Hver sú þjóð, sem er sjélfri sé
sundurþykk, fær ekki staðizt."
Á minum æskuáruim var það
algengf, að Uinglingar fióru að
sjá um sig sjállfir um 16 ára ald-
ur. Sú æska, sem þá var uppi
„sté á sbokk og strengdi þess
heit“ að rífa sjálfa siig, floreMra
sína og þjóðfélagið, upp úr fá-
tækt og fáfræði, með hið fegursta
kjörorð „Islandi allt“ að vopni,
og það tókst svo sannarlega með
ágætum. Ungmennafélögin
byggðu sjálf hús sín án nokk-
urra styrkja þau unnu að
„ræktun lýðs og lands“ svo vel,
að frægt mun verða meðan þjóð
hyggir þetta land. Þama var
áreiðan’.ega engin Glaumhæjar-
hreyfing á ferð.
Riíkis- og bæjarlaunaðir æsku
lýðsleiðbogar nútimans, ættu að
kynna æskunni stefinuskrár og
stanfshætti ungmennafié'.euganna
á fyrstu áratugum þessarar ald-
ar. Þótt ég viti að nútíiminn
krefst ýmissa breytinga, þá held
ég að æskam og leiðtogar henn-
ar ættu að gefa vaxandi gaum,
bæði hinni fomu gullöid, og
guK- og endurreisnaröld alda-
mótamamianna.
Nútíimahugsjónir yngri sem
eldri eru svo tll óþrjótandi:
Mengunar- og rányrkjuvanda-
málin, ásamt hu.garfarsme»gun
aeskunnar og þjóðarinnar, barátt
an gegn hungri annars vt-gar og
ofmötun . hins vegar, gegn á-
fengis- og eiturlyfjabölinu, gegn
þeiim öfilum í þjóðféia.ginu, sem
nota æskuna sem stökkbretti að
valdastöðum þjóðfiéiagsins. Fjöl
margt flleira mætti ne'fina.
Mótmæ’Jin gegn vtnsölu til
umglimga undir lögaldri er
ánægjuleg byrjun, og vonandi
verður þar ekki staðar numið.
Þeir fiullorðnu þurfa líka að
veita æskunni öfluigan stuðning,
ge'gn hinum voldugu ni'ðurrifs-
öfium þjóðfélagsins, sem einskis
sviifast.
Það er því miður fjölimargt
fó’ik sem ekki sér eða vill ekki
sjá hina gieigvæmlegu hættu,
sem stafar af rányrkju og meng
un lands, hafis og lofts; það vill
ekki heldur viðurkenna þá þjóð
fléiaigsmengunarhætti, sem stafa
af áfengis-, reyk- og eiturlyfja-
neyzlu. Trúleysis- og marxiskur
áróður ýmissa skálda, lista-
manna, fjöimiðia, kennara, nem-
enda æðri skóla og fjölmargra
forystumanna þjóðarinnar, spil-
ar hér undir og lamar þjóðina,
eins og dýr, sem hefir orðið fyr
ir eiturbiti. Það er áreiðanlega
tími til kaminn., að snúast hart
til vamar gegn þessum ört vbx-
andi stórvandamálum, og breyta
vöm í sókn gegn eyðingaröffiun
um. Ný aldamótakynslóð þarf
að myndast, til þess að rífa þjóð
ina upp úr mengunarfenim.u.
Unga fólkið og fiorystumenn
þess, þurfa að taka florystuna,
og leysa aðsteðjandi vandamál,
með ekki minni glæsibraig en sú
aldamótakynslóð gerði, sem nú
er sem öðast að kveðja. Það er
lífsspursmáll þjóðariinnar að
þetta takist sem bezt — með
Guðs hjálp og góðra manna.
Ingjakliur Tóniasson.
Afstæði tímans
1 sunnudagsblaði Mbl. (blaði
29 þ. 30. apríl s.l. birtist önnur
grein í mjög fróðlegum greinar-
flokki Walters Sullivan um snill
inginn Albert Einstein. Mörgum
leikur vafalaust forvitni á að
kynnast nánar lifi og starfi þessa
miikla vísindalega frömuðar.
Eitt atriði í greininni finnst
mér þó að þurfi nánari skýringa
við, þar sem minnzt er á afstæði
tímans. Sagt er frá dæmi um tvo
menn og járnbrautarlest, þar
sem annar mannanna er í lest-
inni, en hinn stendur við tein-
•ana. Síðan segir: „Ef tveim eld-
ingum slær niður, annarri einni
mílu framan við lestina, en hinni
mílu fyrir aftan hans, myndi
manninum sem í lestinni er ekki
virðast sem það gerðist samtím-
is þótt manninum við teinana
virtist svo. Ástæðan er sú, að
bjarminn frá fyrri eldingunni
bærist fyrr til mannsins í lest-
inni vegna þess að hanin hroyf-
ist í áttina til hans en í átt frá
hinum bjarmanum. Afstaða
mannanna tveggja er þvi ekki
hin sama.“
Mig grunar, að þessi útskýr-
ing missi nokkuð marks, enda
þótt hún sé rétt. Maður gæti t.d.
hugsað sem svo, að í rauninni
séu eldingamar samtíimis, hvort
sem þær eru athugaðar frá lest-
inni eða við teinana, því að mað
urinn í lestinni myndi auðvitað
vita að lestin hreyfðist og þess
vegna gera sér Ijóst, að lestin
færðist örlítið í áttina að annarri
eldingunni en frá hinni, á með-
an ljósið er á leiðinni. Þess
vegna sæi hann ekki eldingarn
ar samtimis, þótt hann teldi þær
raunverulega gerast samtímis,
eins og manninum við teinana
virðist. Báðir mennirnir gætu
þvi verið sammála um, að elding
arnar gerðust í rauninni samtím
is, að mati beggja. Alveg sama
niðurstaða fengist, ef mennirn-
ir dæmdu út frá þriumu'gnýnum.
Maðurinn við teinana myndi (í
logni) heyra gnýinn samtímis
báðum megin frá, en maðurinn
í lestinni væri þá búinn að aka
e.t.v. um 5 sekúndur frá þeim
fyrrnefnda, og heyrði því ekki
hljóðið samtímis úr báðum átt-
um. Hann gæti samt ályktað, að
eldingarnar gerðust samtímis,
því að hann veit um ferð lestar-
innar og hraða hljóðsins og
reiknar út frá þvi. Að mati
beggja mannanna gætu því elding
arnar verið samtímis, lika I
þessu tilviki. Það sem mér finnst
vanta í útskýringuna á lestar-
öæminu i grein Walters Sulli-
van er það, að ljósið berst með
sama hraða miðað við lestina,
frá báðum eldingunum, sé hraði
ljóssins mældur af manninum í
lestinni. Það hefur verið stað-
fest með ýmsum tilraunum að
þetta er svona, shr. framar í
sömu grein, og olli þetta áður
fyrr hinum mestu heilabrotum
meðal vísindamanna. Af þessu
leiðir, að ef eldingarnar væru
raunveriuleiga samtímis, frá
afstöðu mannsins í lest-
inni, þá ætti hann að sjá bjarm-
ann.frá báðum eldingum á sama
augnabliki, þrátt fyrir að lestin
hreyfist, því að þegar eldingun-
um lýstur samtímis niður, miðað
við afstöðu mannsins á teinun-
um, þá er hann nákvæmlega and
spænis manninum í lestinni, og
hann er þá jafnlangt frá báðum
eldingunum, en það er hirm mað
urinn líka.
Sú staðreynd, að maðurinn í
lestinni sér annan bjarmann á
undan hinum, þrátt fyrir þetta,
eins og upphaflega greinir, sýn-
ir það, að frá hans afstöðu eru
þetta raunverulega ekki sam-
tíma eldingar, enda þótt sömu
eldingarnar séu raunverulega
samtíma eldingar frá afstöðu
mannsins við teinana. Hér er
því ekki aðeins um það að ræða,
að ljósið' sé fljótara að berast
styttri vegalengd, heldur er mál
ið miklu djúpstæðara; hér er urn
afstæði tímans sjálfs að ræða.
Reykjvaík, 1. maí, 1972.
Carl J. Eiríksson.
Orðsending varðandi
úðun trjágarða
Með visun til ákvæða i 206.4. gr. heilbrigðisreglugerðar, nr. 45,
frá 8. febrúar, 1972, er hér með lagt bann við notkun háþrýsti-
dæla til þokuúðunar eiturefna í trjágörðum í borginni.
Reykjavík, 8. maí 1972.
HEILBRIGÐISMALARAÐ.
SKÁUNN
Volvo 164 árgerð 7969 til sýnis
og sölu á morgun
& KR KRISTJÁNSSON Hf
II II D n fl I fl SUÐURLANDSBRAUT 2, VID HALLARMULA
U IVI 0 U 0 I II S(MAR 35300 (35301 _ 35302).