Morgunblaðið - 24.10.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR24. OKTÓBER 1973
17
Guðmundur G.
Hagalín
skrifar
BÓKMENNTIR
Jóhann Hjálmarsson: Athvarf f
himingeimnum
Almenna bókafélagið —
Reykjavík — september 1973.
Það er ekki ýkjalangt síðan svo
til hver alþýðumaður hér á landi
— og að minnsta kosti hvert barn
til skamms tíma — gerði sér þær
hugmyndir, að ekki víðsfjarri í
himingeimnum væri stórbýli eitt
mikið með gylltum turnum og
gullnu hliði, þar sem gjafari allra
góða hluta byggi, heyrandi hvert
bænarkvark og hafandi að sendi-
boðum gullinhærða og hvítvængj-
aða engla. Mér liggur og við að
haida, að hverjum þeim, er hafi
sem barn tileinkað sér þessa hug-
mynd, sé hún í rauninni svo
hjartanlega kær, að hann geymi
hana enn einhvers staðar í hugar
ins leynum sem einn af fáum,
óbrotgjörnum dýrgripum bernsk-
unnar. Ég hygg svo óhætt að full-
yrða, að mörgum manninum, sem
á þann grip, hafi — þrátt fyrir
alla nýtízkulega veraldarvizku —
fundizt það hálfóviðkunnanlegt
að sjá í sjónvarpi skrimslislegar
mannkindur skjögra eins og
krabbakvikindi á rosabullum um
tunglið, þennan tjóðurkálf Móð-
ur jarðar, er raunar hefur aldrei
verið ýkja mikils metinn, en ýms-
ar eldri og yngri sagnir og minn-
ingar eru tengdar við, sumar
spaugilegar, aðrar válegar, en
einnig margar vissulega sæt-
rómantískar.
Þannig fór mér, þó að 'raunar
væri ég hissa á og hrifinn af þess-
um nýja stórsigri frábærrar rök-
vísi í hugsun og hárnákvæms sam-
starfs mýmargra manna — en af
vörum mínum hrökk í hálfkær-
ingi:
„O, bansettir fari þeir! Þar eru
þeir nú búnir að skemma jafnvel
hreint og beint fordjarfa fyrir
piér og öðrum náttúrubörnum
okkar góða, gamla og á margan
hátt hrifvekjandi mána, gefandi
tunglryk og tunglsteina í staðinn!
En fleira mun hafa að mér
hvarflað. Það er alkunna, að
menn hafa, svo lengi sem sögur
herma, séð ýmis tákn á himni,
sem þeir hafa talið sér reynast
fyrirboða mikilla og oftar en hitt
válegra tíðinda. Og víst hafa
geimförin verið tákn og stórmerki
og vissulega eru þau fyrirboðar.
En hvers? Það er hart og sárt að
þurfa að spyrja. Ef til vill finnst
fleiri en mér samyrkjar hinnar há
þróuðustu tæknisnilli séu — fyrst
og fremst fyrir tilstilli tortryggi-
lega kaldrænna ægivalda verald-
ar — teknir að sækja nokkuð hart
fram í áttina til hins óviðjafnan-
lega og um alla framtíð yfirskil-
vitlega skapandi máttar alls, sem
grær og gróið hefur, án þess að
nokkur fái vitað, hvort tákn
þeirra og stórmerki í himingeimn-
um flytji frekar boðskap um frið,
mannsæmandi frelsi og bróður-
lega samvinnu um alhliða menn-
ingu og mannhelgi, heldur en að-
eins kapphlaup um nýja tækni-
lega „sigra“ og fleiri og margvís-
legri hnattsteina — eða jafnvel
algera tortímingu alls lífs á okkar
gömlu Móður jörð. Sakharov,
Sakharov! Vissulega veizt þú stór-
um miklu meira en fávíst náttúru-
barn hér norður í Dumbshafi, og
nú berst þú í þeirri veiku von, að
ekki orð þfn, heldur blóð þitt fái
einhverju til vegar komið um það,
að ævistarf þitt verði ekki al-
heimsvoði í höndum ráðamanna
þess kerfis, sem þú trúðir á sem
ljóð heimsins á ókomnum árum
og öldum!
Snæfellingurinn Jóhann
Hjálmarsson gaf út fyrstu ljóða-
bók sína árið 1956, þá aðeins
sejdján ára gamall, og vitnaði hún
um furðulega skáld- og formgáfu
hins unga manns, sem snemma
hafði lagt stund á sjómennsku og
síðan stundað prentnám, en lítt
verið skólaður af almannafé. I
kjölfar þessarar bókar komu
fimm ljóðabækur á árunum"
1958—’67, og hafði þá Jóhann
skipað sér I fremstu röð ungra
íslenzkra Ijóðskálda. En svo liðu
fimm ár, án þess að frá honum
kæmi frumsamin ljóðabók, og
þótti mér það gegna nokkurri
furðu, þó að hann hafi raunar
sent frá sér á þessum árum ýkja
fróðlega og seinunna bók um ís-
lenzka ljóðlist, einnig bók, sem
flytur fjölmargar Ijóðaþýðingar
frá ýmsum löndum, skrifað mergð
af ritdómum og kynnt erlend
skáld og bókmenntastefnur í tug-
um blaðagreina. En nú er frá hon-
um komin ljóðabók, sem ber hið
sérkennilega og lítið ljóðræna
heiti Athvarf f himingeimnum.
Ég fæ svo ekki betur séð við lest-
ur þeirrar bókar en að djúptækar,
persónulegar ástæður hafi valdið
þvf, hve langt leið milli hennar og
þeirrar næstu á undan — og hve
sérkennilegt heiti bókin hefur
hlotið. Hið unga skáld hafði öðlazt
sina lifsskynjun og tjáningarþrá í
samræmi við arfgeng viðhorf og
aðstæður bernskuáranna og gagn-
tæk áhrif hinnar snæfellsku, stór-
brotnu og andstæðuríku náttúru,
þar sem hinn að fornu og nýju
dulþrungni jökull situr á goða-
stóli. Og svo hefur þá hið allt að
því yfirþyrmandi tæknilega und-
ur, sem ég hef þegar drepið á,
orkað svo mjög og varanlega á
tilfinningar og tiltölulega fast-
mótuð lífsviðhorf skáldsins, að
hann hefur fundið sig knúinn til
að taka sér langt og stundum all-
þjakandi tóm til að yfirvega hina
vissulega feiknkenndu furðu, ef
hún ætti ekki að valda innra með
honum afdrifaríku og jafnvel ör-
lögþrungnu misræmi.
Ég hygg að þetta nokkuð sér-
stæða og veigamikla fyrirbrigði á
þroskabraut íslenzks ljóðskálds,
sem vissulega tekur skáldlega
köllun sína alvarlega, skýrist og
sanni sig bezt með því. að ég birti
hér fyrsta ljóðið í bókinni,
Appollon nýi:
Fyrri hluti:
„Þú vaknar í desember árið 1968.
Sérð landið í augum dóttur
þinnar,
heiminn í augum sonar þfns.
Fyrir utan blasir við geimurinn
líkari gömlu ljóði en vísindum
nútímans.
Stjarna bernsku þinnar er fölnuð,
(samt leitarðu hennar á festingu
lffs þíns).
„Sérðu stjörnuhrap, þá er
einhver að deyja,“
sagði amma á kvöldin.
Yfir víðáttum Jökulsins
eru menn á ferð
á undarlegu skipi.
Manstu eftir bátunum,
sem sigldu fyrir Brimnes
komnir undan Svörtuloftum.
Manstu öll ljósin, sem kviknuðu
í hólunum og klettunum á jólun-
um
þegar fór að rökkva.
Allt þetta var nálægt þá
og er nálægt enn
eins og ferð mannsins inn f aðra
nótt.
Ut úr jarðneskri nótt?
Heim til bamsins í jötunni."
Sætleiki minningabundinna
hversdagsatburða, heimilislegar
dularverur í klettunum, kveikj-
andi sfn jólaljós — og svo: hið
blessaða barn í jötunni.
Sfðari hluti:
„Þú vaknar að morgni
án þess að lesa fréttirnar um ótt-
ann.
Heimurinn kyrrist um stund.
Augasteinn í himinhvolfinu
minnir á landnám mannsins:
Leif heppna, Kólumbus,
Galileo, Jules Verne.
„Ég sá pabba fara kringum tungl-
ið,“
segir drengur í Texas.
Þú spyrð ekki guð þinn ráða.
En hve lítill ertu
og veik slög hjarta þíns.
Samt fyllir hjartsláttur
tárvota jörð,
gefur henni birtu,
ljós til að lifa af,
ljós til að deyja af ?
„Guð greindi ljósið frá myrkr-
inu.“
Nú hl jóma þessi orð
langt úti í dimmum geimnum."
„Þú spyrð ekki guð þinn ráða,“
segir skáldið, ungt skáld okkar
tfma, og hann setur spurningar-
merki á eftir orðunum: „Ijós til að
lifa af, ljós til að deyja af“, og
ekki því að gleyma, að það var
guð, sem greindi ljósið frá myrkr-
inu... Aftur og aftur kemur svo
fram f þessari ljóðabók: annars
vegar hin safanka og sffrjóa ást
skáldsins á jökulkrýndri náttúru
átthaganna, lands sfns, samfara
vafabundinni, en í rauninni djúp-
tækri — já eðlislægri þörf til trú-
ar á guð alls, sem er, — hins vegar
Snœfells-
nesog
himin-
geimurinn
sár uggur og nagandi kviði, bund-
inn þeim gerðuir hinna valda-
mestu og harðmúluðustu verald-
arhöfðingja að sækja af ofur-
kappi út fyrir það svið, sem mann-
inum var f öndverðu markað. Sú
sókn er auðsæilega ekki í þeim
vændum að „færa barninu
brauð", heldur f bezta tilviki til
þess að sækja annarlega steina —
„forseta Islands voru gefnirstein-
ar frá tunglinu", segir skáldið, —
en ef til vill..,ef til vill tilgangur-
inn sá, sem til þess kynni að leiða
að gera að engu f einni andrá alla
sanna sigra mannlegs guðseðlis
og sundra Móður jörð í eitraða
loftsteina!
Athvarf f himingeimnum heitii
flokkur sex ljóða, sem flytur upp-
gjör höfundar við sjálfan sig út af
undrinu mikla, en þessum flokki
er ekki valið rúm næst á eftir
Apollon nýja, heldur eru allmörg
ljóð þar á milli, og virðist mér sú
niðurröðun vera ger til samræmis
við það, að langt leið frá því mað-
ur tróð fyrstur allra tunglslóðir
þangað til skáldið hafði náð því
innra jafnvægi, sem til uppgjörs-
ins þurfti.
Skáldið nefnir þegar í fyrsta
ljóði bókarinnar Leif heppna,
Kólumbus, Galileo og Jules Verne
og tengir þannig upptök geim-
ferða og gervihnatta þeim
eðlishvötum mannsins, sem hafa
verið aflvaki hugsýna og afreka
þeirra stórmennaSögunnar, sem
gert hafa hið óhugsanlega og
ömögulega að raunsönnum veru-
leika. Og í ljóðaflokknum víkur
hann frá sér þeim ekki annars
fjarstæðukennda möguleika, að
undrið mikla boði nálægan endi
alls og allra á jörðu hér. En í
þessum sex ljóðum, sem heita Til-
beiðsla, Framtíð, Sýn, Fjarskinn,
Lengra og Deus ex machina — er
flest vel sagt og allt af djúptækri
dirfsku og einlægni um þá sókn
mannanna, sem hefjast hlaut út í
fjarska himingeimsins, þá er vit
þeirra og snilli höfðu afrekað
flest annað en það, sem þeim er
skyldast til úrbóta og varanlegra
heilla hér á jörðu. I ljóðinu Sýn
segir skáldið:
„Sá morgunn rennur upp,
að okkur verður falið að skrifa
teikn á himininn
og við bregðumst að sjálfsögðu
þeirri skyldu
eins og við hirðum ekki um
lágværa rödd í okkur sjálfum...”
1 næsta ljóði segir svo:
„Við sofum.
Áhyggjulaus
af öðru en f jarskanum,
sem umvefur allt.
Okkar er að sigra hann,
er sagt yfir okkur þrumandi
röddu.
Okkar er að sigra hann
bergmálum við...“
Ég læt hér staðar numið um til-
vitnanir f þannan eiiist .Jjöða
flokk, sem fjallar um hina hörmu-
legu meinvillu mannanna, eftir-
sókn þeirra eftir vindi út í sífellt
meiri fjarska, og þau endalok,
sem skáldið boðar — „1 guðsnafni
syndugs manns“, eins og þjóð-
skáldið frá Fagraskógi mannlífs-
ins komst eitt sinn að orði.
Þau eru mörg ljóðin í þessari
bók, auk þeirra, sem þegar hefur
verið um fjallað, og þó að þau séu
ekki öll jafneftirminnileg, eru
þau öll haglega gerð, margt þar að
finna sannfagurt og spaklegt og
þó látlaust, mörg eru og ort af
heitri tilfinningu, sem þó samt er
haldið innan ramma skrúðyrða-
lausrar hófsemi. Vænst þykir mér
ef til vill um Ljós heimsins, þar
sem samsamast órofa tengsl við
náttúru átthaganna, djúp samúð
með harmrænum örlögum ungs
snillings- og óupprætanleg þörf
skáldsins fyrir trúarlega til-
beiðslu. Og svo leyfi ég mér þá að
ljúka þessu greinarkorni með
birtingu þessa fagra ljóðs, sem ég
hef ósjálfrátt lært, þrátt fyrir
vöntun ljóðstafa og endaríms:
Á ferðum okkar um hraunið
rákumst við stundum
á einmanalegan kross
nálægt djúpri laut.
Við fengum fá svör:
Maður frá Hellnum
hafði orðið úti
á leið inn á Sand.
í Hellnakirkju er rammi,
sem hann hefur smíðað
utan um frelsarann.
Altaristöflu
af heilagri kvöldmáltíð.
Nú kemur fólk til að skoða
þennan ramma
í fátæklegri útnesjakirkju.
I björgunum fyrir neðan
garðinn, þar sem bein hans liggja,
er fuglinn hávær
eins og forðum
þegar hann lagði af stað
áður en élið skall á
með ungar hendur
sem voru þess umkomnar
að smfða Ijósi heimsins
verðugan ramma.
Síðan hefur lengi nætt
um grjót og mosa.
I hrauninu sést ekki framar
neinn kross."
Frumritað á Mýrum sjötta októ-
ber 1973. Hreinritað á Eyrar-
bakka að morgni þess tfunda
sama mánaðar.
Guðmundur Gfslason Hagalfn.