Morgunblaðið - 08.07.1975, Page 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. JULÍ 1975
Agnar
Ingólfsson:
Málmblendi-
verksmiðjan
og lífríkið
Undanfarið hafa orðið miklar
umræður um málmblendiverk-
smiðjuna fyrirhuguðu á Grund-
artanga, og þá ekki sízt um
hugsanleg áhrif verksmiðju-
rekstursins á lífríki svæðisins i
grennd. Næstum í hverri viku
undanfarið, og stundum oftar,
hafa fjölmiðlar birt samþykkt-
ir, þar sem krafizt er líffræði-
legra rannsókna vegna verk-
smiðjunnar. Þessi mikli áhugi á
umhverfismálum er út af fyrir
sig mjög ánægjulegur, en hins
vegar er ekki unnt að segja hið
sama um óttann, sem að baki
þessum samþykktum liggur. Er
hér hætta á ferðum, eða er ótti
þessi ástæðuiaus?
Þessari spurningu get ég því
miður ekki svarað svo viðhlít-
andi sé, fremur er margir aðrir.
En spurningin er knýjandi, og
svars við henni verður að leita,
eftir því sem geta okkar leyfir.
Engum dylst að mikillar
gagnasöfnunar svo og rann-
sókna er þörf, áður en unnt er
að ákveða hvort og hvar leggja
skuli í ákveðinn verksmiðju-
rekstur hér á landi. Þessar at-
huganir eru margháttaðar. Með
tilliti til þeirra athugana, sem
snúa að umhverfismálum, og þá
sérstaklega að hugsanlegum
áhrifum á lífríkið, finnst mér
að um sé að ræða þrjú aðalstig
eða þætti gagnasöfnunar og
rannsókna. Tvö þessara stiga
ber að framkvæma áður en
verksmiðjurekstur er ákveð-
inn, en hið þriðja eftir að
ákvörðun hefur verið tekin.
I stuttu máli eru hin þrjú stig
þessi:
Stig 1. Hafizt er handa á þess-
um þætti, þegar mál er komið á
þann rekspöl, að rétt þyki að
kanna möguleika á rekstri
ákveðinnar gerðar verksmiðju
hér á landi. Þetta er fólgið í því
að afla tiltækra gagna og upp-
lýsinga um verksmiðjur af því
tagi sem um ræðir. Hér yrði
vænlegast að koma upp starfs-
hópi á vegum Náttúruverndar-
ráðs, sem tæki umhverfismálin
sérstaklega fyrir. I þessum
starfshópi yrðu m.a. liffræðing-
ur, einn eða fleiri, landbúnað-
arsérfræðingur, efnaverkfræð-
ingur, sjófræðingur, einn eða
fleiri, landbúnaðarsérfræðing-
ur, efnaverkfræðingur, sjó-
fræðingur, veðurfræðingur
o.fl., en samsetning hópsins
færi nokkuð eftir aðstæðum
hverju sinni. Starfshópur þessi
mundi kannaprentaðarheimild-
ir og afla gagna frá þeim er-
lendu og innlendu aðilum, sem
helzt gætu gefið upplýsingar
um umhverfisáhrif verksmiðju
af þvl tagi, sem um ræðir. i
skýrslu þeirri, sem starfshópur-
inn mundi semja að loknum
störfum yrði sérstaklega fjallað
um hugsanleg umhverfisáhrif
verksmiðjunnar við íslenzkar
aðstæður, um nauðsynlegar
mengunarvarnir, og um aðstæð-
ur þær og staðhætti, sem æski-
legir væru í kringum verk-
smiðjuna.
Stig 2. Ef talið er æskilegt að
halda áfram könnun málsins
(en að sjálfsögðu ráða margir
þættir auk umhverfismála hér
um) er nú orðið tímabært að
hefjast handa við 2. stig, en það
er fólgið í umhverfisrannsókn-
um á þeim stöðum, sem helzt
koma til greina undir verk-
smiðjuna. Umhverfisrannsókn-
ir þessar verða breytilegar eftir
aðstæðum, en hér yrðu t.d.
framkvæmdar veðurfræðilegar
og sjófræðilegar athuganir, auk
þess sem fram færu ýmsar at-
huganir á lifríki þessara staða
(lífríkisgerð ákvörðuð, magn
lífvera mælt, lífríkið kortlagt,
samanburður gerður við hlið-
stæð svæði o.fl.).
Stig 3. Eftir að 2. stigi er lokið
er orðið tímabært að taka
ákvörðun um það hvort reisa
skuli verksmiðjuna og þá hvar.
Ef ákveðið er að reisa verk-
smiðjuna, skal hafizt handa við
3. stig. Það er fólgið í ítarlegri
úttekt á lífríki á verksmiðju-
staðnum og næsta nágrenni
hans áður en verksmiðjan er
reist, svo og eftirliti með
ástandi lífríkisins með jöfnu
millibili, eftir að rekstur hefst.
Eftir að hafa rætt við marga
aðila, m.a. við iðnaðarnefndir
deilda Alþingis, hef ég komizt
að þeiri niðurstöðu, að um ofan-
greindar leiðir (eða aðrar í
svipuðum dúr) sé varla ágrein-
ingur. Umhverfismálin hafa
þróazt það langt hjá okkur, að
allir virðast telja þetta sjálfsagt
og eðlilegt, enda hefur verið
tekið á málum á þennan hátt
hér undanfarið (t.d. í sambandi
við olíuhreinsunarstöð, þör-
ungavinnslu). Ennfremur er
ekki að sjá annað, en að allir
séu sammála (núorðið a.m.k.)
um að i sambandi við málm-
blendiverksmiðjuna beri að
framkvæma rannsóknir 3. stigs,
eftir að frumvarpið um verk-
smiðjuna hefur verið sam-
þykkt. Um þessi atriði stendur
deilan sem sagt ekki. Deilan
stendur um 1. og 2. stig. Sumir
halda því fram, að þeim hafi
þegar verið gerð fullnægjandi
skil, en aðrir eru á öndverðri
skoóun. Sjálfan mig tel ég i
hópi þeirra siðarnefndu.
Að sjálfsögðu hefur nú þegar
verið unnið talsvert að gagna-
söfnun 1. stigs, einkum á veg-
um Heilbrigðiseftirlitsins, en
einnig á vegum annarra aðila.
Hvað varðar lífríkið (ég dæmi
ekki um aðra þætti) skortir þó
enn mikið á, að viðhlítandi upp-
lýsingar liggi fyrir. Enginn líf-
fræðingur hefur verið fenginn
til þess að skoða málið ítarlega.
Að vísu er liffræðingur nýkom-
inn heim úr snöggri ferð til
Noregs sem farin var á vegum
Náttúruverndarráðs til þess að
afla almennra upplýsinga um
náttúruvernd þar í landi, en
ekki sérstaklega til þess að
kanna málmblendiverksmiðjur
og umhverfisáhrif þeirra, þótt
það hafi verið gert samhliða
öðrum störfum. Þetta er ágæt
byrjun, en ekki nema upphafið.
Hér er þörf mikillar vinnu ís-
lenzkra líffræðinga. Þeir, sem
að athuguninni standa, verða
að vera vel kunnugir íslenzkum
aðstæðum, svo að ekki dugar að
byggja á erlendum liffræðing-
um eingöngu, þótt sjálfsagt sé
að leita til þeirra eftir sam-
starfi. Vinna þessi ætti að vera
framkvæmd í náinni samvinnu
við sérfræðinga á öðrum svið-
um, eins og að ofan getur. Hins
vegar verður ekki talió, að
verkfræðingar séu einfærir um
að sjá um upplýsingaöflun
varðandi hugsanleg áhrif verk-
smiðjunnar á lífríkið. Ég er þó
hér á engan hátt að gera lítið úr
verkfræðingum, slíkt væri mér
fjarri.
Ég tel ekki fráleitt að ætla, að
hér sé um nokkurra mánaða
vinnu að ræða. Ég vil í þessu
sambandi benda á grein Val-
garðs Egilssonar, sem birtist í
Morgunblaðinu fyrir skömmu.
Ég tel að lita megi á grein Val-
garðs sem einn þátt í upplýs-
ingaöflun 1. stigs, en það er
margt annað en hugsanleg
áhrif kadmiums, sem taka
þyrfti fyrir á svipaðan hátt i
upplýsingaöflun 1. stigs, en það
er margt annað en hugsanleg
áhrif kadmíums, sem taka
þyrfti fyrir á svipaðan hátt af
sérfróðum mönnum.
Ekki er mér kunnugt um, að
neinar umhverfisrannsóknir
hafi farið fram á Grundartanga
og nágrenni hans (þ.e. 2. stigs
athuganir). Þannig skortir t.d.
veðurfarslegar athuganir á
tanganum sjálfum, og engar
sjófræðilegar rannsóknir hafa
farið fram i næsta nágrenni
hans. Líffræðilegar rannsóknir
skortir og með öllu. Þrátt fyrir
þetta virðist vera komið að af-
greiðslu máisins á Alþingi.
Finnst mér ófært að binda
verksmiðjuna í lögum við
ákveðinn stað án undangeng-
inna 2. stigs rannsókna, nema
því aðeins að 1. stigs athuganir
hafi greinilega sýnt fram á
skaðleysi verksmiðjunnar.
Undir slikum kringumstæðum
mætti sleppa 2. stigs rannsókn-
um (en 3. stig er ávallt nauð-
synlegt að framkvæma til ör-
yggis). Eins og að framan
greinir, tel ég að 1. stigi sé ekki
lokið, og ákvarðanataka um
málmblendiverksmiðjuna og
staðsetningu hennar þvi ekki
tímabær.
Við verðum að leggja metnað
okkar í það að athuga þessi mál
eins gaumgæfilega og nokkur
kostur er. Iðnaðarþjóðir heims
kappkosta nú að draga sem
mest úr umhverfisáhrifum iðn-
aðarins. Ekkert bendir til þess
að þær hafi náð árangri, sem
una megi við um ókomna fram-
tið, enda eru mengunarstaðlar
stöðugt að verða strangari.
Þessar þjóðir reyna að fikra sig
niður á við eins hratt og þær
geta. Islendingar eru hins veg-
ar í sérstærði og öfundsverðri
aðstöðu.
Iðnaðarmengun er hér enn
hverfandi, og fátt virðist óvitur-
legra fyrir okkur en að stökkva
í skyndi upp i núverandi meng-
unarstaðla iðnaðarþjóðanna og
fikra okkur svo niður á við
aftur samhliða þeim. Við höf-
um efni á því, að haga málum
nú þegar á þann hátt að una
megi við um langa framtíð,
enda hlýtur það að vera happa-
drýgst.
Rjómabúið á
Baugsstöðum
Þann 21. júní töldust 70 ár
liðin siðan Rjómabúið á Baugs-
stöðum tók til starfa. 1 dag er
það ein rjómabúið, sem stendur
eftir með öllum búnaði, og
þessa dagana var að ljúka gagn-
gerðri viðgerð á búinu, sem
hófst árið 1971. Eru það
Búnaðarsamband Suðurlands,
Byggðasafn Arnessýslu og
búnaðarfélög Stokkseyrar-,
Villingaholts- og Gaulverja-
bæjarhrepps, sem að endurgerð
búsins standa, og yfir þessa
þrjá hreppa náði einmitt starfs-
svæði búsins.
Rjómabúið Baugsstaðir^eins
og það hét upphaflega var
stofnað 1904, og var stofnfund-
urinn haldinn á Baugsstöðum 8.
október það ár. Voru 48 félagar
í búinu fyrsta árið, og hófust
þeir handa um að grafa 1400
metra langan vatnsveituskurð
ofan úr Hólavatni, en rjóma-
skálanum var valinn staður hjá
Þórðarkeri við Baugsstaðaá
spölkorn fyrir vestan Baugs-
staði. Hagleikssmiðurinn Jón
Gestsson í Villingaholti sá um
smíði hússins, og þann 21. júní
1905 tók búið til starfa. Var það
síðan starfrækt óslitið til 1952
að undanskildum árunum 1925
og 1927.
Rjómaskálinn við Baugsstaði
er bárujárnsklætt timburhús að
grunnfleti 6x7 m. Er skálinn
grafinn nokkuð í jörð, og eru
veggirnir að neðan úr stein-
steypu um 1 m. háir. Gólfið er
einnig úr steinsteypu. Skálan-
um er skipt í þrennt, vinnuher-
bergi, þar sem sjá má strokk,
hnoðunarvél og ostapressu.
Strokkur og hnoðunarborð
voru knúin af vatnsafli, og aust-
ast á húsinu utanverðu er stórt
yfirfallshjól, og var vatni veitt
úr skurðinum á hjólið. Yfir-
fallshjólið, líklega hið eina
sinnar tegundar á íslandi nú á
dögum, hefur verið endursmíð-
að af Ölafi Gunnarssyni á
Baugsstöðum og Magnúsi
Hannessyni 1 Hólum. Það er nú
komið, tryggilega fest, á sinn
stað, og vatnsrennan getur flutt
að þvf vatn og knúið það, eins
og við upphaf búsins.
I norðurhluta rjómaskálans
var móttökustofa með suðupotti
og ýmsum öðrum áhöldum,
tunnu, vigt og fl., en þar til
hliðar er íbúðarherbergi fyrir
bústýruna og aðstoðarstúlku.
Félagatala í Baugsstaðabúinu
var óstöðug, en jöfn aukning 1
fyrstu. Flestir urðu þeir 94 árið
1913, en laust eftir stofnun
Mjólkurbús Flóamanna fer
þeim að fækka, uns aðeins þrfr
eru eftir seinasta starfsárið.
Margrét Júníusdóttir frá
Syðra-Seli í Stokkseyrarhreppi
veitti rjómabúinu forstöðu frá
1928 til Ioka þess. Aður hafði
hún veitt öðrum rjómabúum
forstöðu í 20 ár, og mun því
hafa átt lengstan starfsaldur
allra tslendinga að rjómabúum.
Jafnframt þessu merka starfi
sínu veitti hún forstöðu
pöntunarfélagi Baugsstaða-
rjómabús frá því það var stofn-
að. Þétta aukastarf Margrétar
skipti sköpum fyrir varðveizlu
búsins. Hún verzlaði 1 austur-
hiuta hússins, þar sem áður var
móttökuherbergið, og hélt þvf
húsinu alltaf vel við. Einkum
lét Margrét sér annt um að
varðveita öll mjólkurvinnslu-
tækin, og er Margrét lézt fyrir
fáum árum, tók aðstoðarstúlka
hennar, Guðrún Andrésdóttir,
upp merki hennar, og hefur
með þekkingu sinni og reynslu
stuðlað mjög að því, að rjóma-
búið tæki á sig sína uppruna-
legu mynd.
Er kom fram á sjöunda tug
þessarar aldar, myndaðist
nokkur áhugahópur um varð-
veizlu búsins. Voru þar for-
göngumenn þeir Baldur Teits-
son fyrrv. símstjóri á Stokks-
eyri og Jóhann Briem listmál-
ari. Þjóðminjaverðirnir, dr.
Kristján Eldjárn og Þór
Framhald ð bls. 25.