Morgunblaðið - 10.01.1976, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. JANUAR 1976
15
Rússneska þjóðin hefur hægt
og hægt vaknað til meðvitundar
um veruleikann í kringum sig,
en vakning hennar er löng
þróun og „Landið mitt og
heimurinn“ eftir Andrei
Sakharov (nýútkomin bók
Nóbelverðlaunahafans) er nýr
áfangi á þeirri braut. Og eðli-
lega hafa menn á Vesturlönd-
um fyrst rekið augun í alvarleg
og lofsverð varnaðarorð hans
um sovézka valdamenn og
slökunarstefnu, sem hann telur
að við þurfum að gjalda varhug
við.
En kaflinn „sovézka þjóð-
félagið“ — sá lengsti í bókinni
— er í alla staði eins mikilvæg-
ur. Hann ættu allir að lesa, sem
einhverja löngun hafa til að
kynna sér hvað er á seyði í
Sovétríkjunum, því hann er
hlutlæg, æsingalaus en bein-
skeytt afhjúpun á þeim kring-
umstæðum, sem óteljandi millj-
ónir manna hafa komizt í við
ríkjandi stjórnarhætti.
Þessa stundina sjáum við
fram á enn einn uppskerubrest,
þann stórbrotnasta um árabil,
tæpum 60 árum eftir bylting-
una og 45 árum eftir að sam-
yrkjubúskapur var tekinn upp.
Sakharov fjallar sáralftið beint
um ástandið í sovézkum land-
búnaði: líkast til telur hann, að
kyrrstaðan, spillingin og sinnu-
leysið í landbúnaðinum sé svo
sjálfsagður hlutur, að varla taki
því að ræða það, að öðru leyti
en því, að hann gerir raunalega
athugasemd í einni málsgrein
um fátæktina, áfengisbölið,
hvernig vinnuálagið á sveita-
bæjunum lendir á kvenfólkinu
vegna þess, að þeir karlmenn,
sem eitthvað hafa til brunns að
bera, koma sér einfaldlega í
burtu og skilja það eftir. En
almenn lýsing hans myndar
ágætt baksvið skoðunar á
hneykslinu — vægar er ekki
hægt að komast að orði — í
sovézkum landbúnaði.
Þetta varðar okkur alla. Einu
sinni var hægt að halda því
fram, (ranglega að minni
hyggju,) að ástandið í sovézk-
um landbúnaði varðaði aðeins
sovézku þjóðina sjálfa. Nú er
augljóst, að það varðar okkur
alla. Sakharov minnist á þetta í
framhjáhlaupi, en á áhrifarík-
an þátt: „Ólæknandi upp-
dráttarsýki landbúnaðarins í
landi okkar — sem var korn-
forðabúr Evrópu fyrir bylting-
una — er einn helzti þátturinn,
sem torveldar lausn matvæla-
vandamála heimsins.”
Hann hefði getað gengið
lengra. Óvænt og störfelld kaup
sovézku stjórnarinnar á korni
frá Nýja heiminum fyrir tveim-
ur árum, til þess ætluð að bæta
fyrir ónóga uppskeru, gerðu
matvælaástandið í heiminum
illviðráðanlegra en ella og
meira en það; þau röskuðu
jafnvæginu í efnahagsmálum
Vesturlanda, þar sem þau
sprengdu upp verðlag. Nú eru
ný og jafnvel meiri kaup aðkall-
andi i því skyni að bæta fyrir
næstum því ótrúlega slæma
uppskeru (innan við 140 millj-
Eftir Edward Crankshaw
Hneykslið
í sovézkum
landbúnaði
ónir lesta, 40 milljónum lesta
minni en áætlað hafði verið).
Rússar ætla að kaupa aftur —
og þeir eru svo óöruggir um
framtíðina, að þeir hafa sam-
þykkt samning við Bandaríkin
um árleg kaup næstu fimm ár.
Ég held, að Brezhnev sé ákaf-
lega áhyggjufullur maður og
þjáist af afleiðingum verka
Stalins og hugsjónafræðistíflu
og þeirra gífurlega miklu tor-
merkja, sem Rússar virðast allt-
af hafa séð á þvi að láta tvö strá
gróa þar sem eitt greri áður. Og
ég held, að honum finnist það
mikil niðurlæging að þurfa að
betla af Bandaríkjamönnum.
Það kæmi mér alls ekki á óvart
ef ég frétti, að sú niðurlæging
hefði hleypt af stað aðgerðum
hans í Angola.
Hvað sem því líður verðum
við að búa við kornskort Rússa
um mörg ókomin ár og það
meginatriði, sem ég vil benda á,
er, að rætur vandans liggja
mjög djúpt. Dýpra en í þeirri
ráðstörfun Stalíns að innleiða
samyrkjubúskap, dýpra en í
loftslagserfiðleikum, dýpra,
held ég, en Sakharov gerir sér
grein fyrir.
Að vissu leyti er það rétt, sem
sagt er, að Rússland hafi verið
kornforðabúr Evrópu fyrir
byltingúna. Gallinn er hins
vegar sá, að þá kom of oft fyrir,
Útskipun á bandarfsku korni
sem Rússar kaupa f stórum stfl.
að korn var selt úr landi f stór-
um stíl á sama tíma og smá-
bændurnir, sem framleiddu
það, urðu að þola hungur og
urðu stundum hungurmorða.
Það er mjög villandi að halda,
að allt hafi verið fullt af hveiti í
Rússlandi fram að byltingunni.
Það var ekki fyrr en á 10
síðustu árum keisarastjórnar-
innar, sem róttækar umbætur
að ofan fóru að leysa orku smá-
bændanna úr læðingi. Því
kreddur og hömlur þjökuðu
lfka landbúnaðinn á árum
keisarastjórnarinnar. Hin
fræga bændakommúna, eða
mir, hamlaði þróun land-
búnaðarins f aldir og það þjóð-
félagsfyrirbæri átti mikinn þátt
f því, að ógerlegt reyndist að
koma fótunum undir matvæla-
framleiðsluna eftir að bændur
voru leystir úr ánauð 1861.
Kommúnan varð til þess, að
liðleskjurnar réðu ferðinni.
Þetta fyrirkomulag komst upp f
vana hjá venjulegum bændum.
Venjulegur bóndi átti ekkert
jarðnæði sjálfur. t staðinn fékk
hann úthlutaða skika frá
kommúnunni, þar sem öldung-
ar þorpsins sátu í forsæti. Og
skikarnir, sem hann fékk í sinn
hlut, voru oft langt frá hver
öðrum og nýjar skiptingar fóru
fram með reglulegu millibili.
Reksturinn á þessum skikum
gat ekki orðið hagkvæmur.
Þessi merkilega stofnun var
heilög kýr bæði frá sjónarmiði
ihaldsmanna og róttækra. í
augum íhaldsmanna var hún
ódauðleg rússnesk erfðavenja,
sem átti rætur að rekja langt
aftur í aldir (sem var rangt) og
varð að vernda hvað sem það
kostaði í heimi, sem hafði verið
ofurseldur kapitalisma og
græðgi! í augum byltingar-
manna var hún undirstaða
sósíalistarfkis framtiðarinnar.
Það þurfti geysiákveðinn
stjórnmálamann, Pétur Stolyp-
in, til að leysa upp kommún-
una, innleiða sjálfseignajarðir
bænda og gefa þannig gáfuð-
um, duglegum og útsjónarsöm-
um einstaklingum færi á að
byggja upp jarðir sínar og auka
framleiðsluna. Þetta bar ekki
endanlega árangur fyrr en
1909. Kúlakkarnir (þ.e. svo-
kallaðir stórbændur) höfðu
með öðrum orðum aðeins verið
til í tæp 10 ár þegar byltingin
var gerð.
Þegar Stalfn útrýmdi þeim
með því að taka upp samyrkju-
búskap — og auk raunveru-
legra kúlakka svelti hann í hel
milljónir kyrrlátra smábænda,
sem vildu aðeins fá að vera í
friði — steig hann ekki inn
fyrir þröskuld nýs heims; hann
hvarf aftur til áður þekkts
kommúnufyrirkomulags og af-
skræmdi það. Munurinn var sá,
að kolkhoz, samyrkjubúið, var
undir beinni stjórn flokks og
lögreglu — og eins og við mátti
búast var svo lítið í eftir-
litsmennináspunnið, að það var
með eindæmum.
Stalín sameinaði þannig
ókosti kommúnufyrirkomulags-
ins og ókosti einræðisstjórnar.
Þeir sem nutu góðs af þessu
kerfi voru auðvitað þeir sem
smjöðruðu, beittu bolabrögðum
og voru spilltir. Allur þorri
fólks, saklaust fólk, sem taldi
sig sæta ráni af hendi ríkisins,
skoðaði vinnu sína á samyrkju-
búunum í ljósi nauðungarvinnu
— eins og afar þeirra og lang-
afar í bændaánauðinni litu á
vinnu sína á óðulum land-
eigenda sinna. Þetta fólk
beindi allri orku sinni að því að
rækta litla jarðarskika, sem það
átti sjálft, og á þeim lifði það og
frá þeim barst til markaðstorga
bæjanna næstum því allt sem
fáanlegt var af smjöri, mjólk
eggjum og alifuglum og stór
hluti af því kjöti, sem var fáan-
legt.
Saga sovézks landbúnaðar
eftir dauða Stalíns hefur verið
saga tiltölulega mikilla en þó
ónógra fjárfestinga í tilbúnum
áburði og vélum og áætlana og
aftur áætlana um að auka fram-
leiðsluna innan ramma viður-
kennds kerfis. En rót vandans
liggur hjá fólkinu, sem vinnur í
landbúnaðinum — sem hefur
aldrei haft færi á að rækta með
sér framtakssemi — og eftirlits-
mönnum þess, sem of oft eru
fáfróðir og latir og hafa aðeins
áhuga á því að bjarga sér, því
flokksritararnir, sem þeir fá
skipanir sínar frá, sleppa ekki
af þeim augunum.
Þetta fólk, smábændur, fram-
kvæmdastjórar, embættismenn
í dreifbýlinu, það breytist ekki
fyrr en lífið sjálft batnar smátt
og smátt. Ein af leiðunum til
þess að hjálpa Rússum að
breyta því lífi, sem þeir lifa, er
að hjálpa þeim til betra lífs
þannig að þeir geti lært að
hjálpa sér sjálfir — þrátt fyrir
þá forystumenn, sem þeir hafa.
Alaskaför Jóns Ólafssonar 1874
Fjórða bindi í ritröðinni
Studia Historica er komið út og
er það rit Hjartar Pálssonar
um Alaskaför Jóns Ólafssonar
árið 1874. Jón Ólafsson ritstjóri
var kunnur öllum Islendingum
fyrir svo sem sextíu til sjötíu
árum, enda einn litríkasti þátt-
takandinn í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar um hálfrar aldar
skeið. Jón fæddist árið 1850 að
Kolfreyjustað í Reyðarfirði,
sonur sr. Ólafs Indriðasonar og
síðari konu hans. Jón var þann-
ig hálfbróðir Páls Ólafssonar
skálds. Hann gekk í skóla hér í
Reykjavík, en entist þó heldur
illa til skólasetu. Ungur að ár-
um gerðist hann ritstjóri blaðs-
ins Göngu — Hrólfs, en varð að
flýja land fyrr en varði sökum
ummæla sinna um Dani. Höfð-
að var mál á hendur Jóni en
Magnús Stephensén, síðar
landshöfðingi, sýknaði hann á
þeim forsendum, að engin lög
væru til um meiðyrði við heila
þjóð. Jón kom nú aftur heim,
en varð aftur að flýja land
vegna mótmæla gegn stofnun
landshöfðingjaembættisins. Þá
lá leið hans vestur um haf og i
þeirri för lenti hann í þeim
ævintýrum, sem skýrt er frá i
þessari bók. Eftir heimkomuna
frá Ameríku skrifaði hann sig
gjarnan „Jón Ólafsson frá
Alaska," en þrátt fyrir allt
töldu menn sig nú geta merkt
að strákur væri farinn að spekj-
ast. Hann fékk nú uppreisn
æru hjá háyfirvöldum þessa
lands og gerðist ritstjóri og
prentsmiðjueigandi austur á
Eskifirði um skeið. Þar komst
hann til allmikilla áhrifa og var
kosinn á þing um 1880. Eftir
nokkra viðdvöl í Kaupmanna-
Bðkmenntir
eftir JÓN Þ. ÞÓR
höfn fluttist Jón til Reykjavík-
ur þar sem hann gerðist m.a.
ritstjóri Þjóðólfs, auk þingset-
unnar. Árið 1889 gerðist Jón
éinn helzti baráttumaður miðl-
unarinnar svonefndu en hlaut
litlar þakkir fyrir hjá löndum
sínum. Hélt hann þá aftur vest-,
ur um haf og dvaldist þar við
ýmis störf um nokkurra ára
skeið. Eftir að hann kom aftur
heim hóf hann enn ritstjórn
stjórnmálablaða og gerðist loks
konungkjörinn þingmaður.
Þótti þá ýmsum nóg um. Síð-
ustu árin var Jón Ólafsson einn
helzti stuðningsmaður Hannes-
ar Hafstein og hlaut lítið lof
fyrir hjá andstæðingunum. Jón
Ólafsson lézt árið 1917.
Hjörtur Pálsson segir í inn-
gangi að riti sínu, að það sé að
stofni til prófritgerð úr Háskóla
tslands, en rækilega umsamin.
Hann hefur frásögn sína með
því að skýra frá fyrstu flutning-
um íslendinga vestur um haf,
en rekur síðan helztu orsakir
Vesturheimsferða. Siðan er
fjallað um hugmyndir Islend-
inga um stofnun nýlendu í
Vesturheimi, þar sem þeir gætu
búið saman og varðveitt tungu
sína og þjóðerni. Hjörtur skýrir
rækilega frá þróun þessarar
hugmyndar unz Jón Ólafsson
kom til skjalanna og vildi ásamt
öðrum flytja alla Islendinga til
Alaska og launa Dönum þannig
Framhald á bls. 19