Morgunblaðið - 07.08.1976, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. ÁGUST 1976
Dr. Sigurður Sigurðsson:
Um berklaveiki
á íslandi
Lokakaflar úr
yfirlitsritgerð
„A aldarfjóröungsafmæli Sam-
bands íslenzkra berklasjúklinga
árið 1963 fórust þáverandi land-
lækni, sem fór einnig með starf
berklayfirlæknis, þannig orð í
ávarpi því, er hann flutti af þessu
tilefni: „Á um það bil 30 árum
hefur berkladauðinn lækkað um
99 af hundraði og er það meiri, en
þó einkum hraðari árangur, en
annars staðar þekkist. Skráðum
berklasjúklingum hefur fækkað
mjög, en þó ekki að sama skapi.
Aðeins lítill hluti sjúkrarúma
berklahælanna er nú notaður
fyrir berklasjúklinga og á öðrum
sjúkrastofnunum dveljast þeir ör-
sjaldan. Nýsmitun meðal barna
og unglinga er orðin fátíð, miðað
við það sem áður gerðist, enda
fækkar smitandi berklasjúkling-
um ár frá ári. En þrátt fyrir allan
þennan góða árangur tel ég mér
enn sem fyrr skylt að bera fram
varnaðarorð. Smitunar- og
sýkingarhætta er enn fyrir hendi.
Hún þarf ekki að minnka að sama
skapi sem smitunaruppsprettum
fækkar, þvf að jöfnum höndum
eykst þá fjöldi þeirra, sem næmir
eru fyrir veikinni. Hver
uppspretta getur því valdið marg-
földum usla á við það sem áður
var. Andvaraleysi í berklavörnum
þjóðarinnar gæti því haft hinar
alvarlegustu afleiðingar. Höfum
ávallt hugfast, að berklaveikinni
hefur ekki verið að fullu útrýmt,
meðan einstaklingar eru til I
landinu, sem smitast hafa af
berklaveiki.“
1 dag, 12 árum síðar, eru orð
þessi i fullu gildi.
1 Evrópu, einkum norðan- og
vestanverðri, svo og í Norður-
Ameríku hefur meira eða minna
skipulögð barátta gegn berkla-
veiki verið háð hartnær í eina öld
og borið mikinn árangur einkum
á síðustu áratugum. Má þannig
telja, að í dag sé útbreiðsla og
tiðni sjúkdómsins hvergi minni
en í þessum löndum.
í öðru lagi koma svo lönd i
suður- og austurhluta Evrópu svo
og Austurlönd nær og önnur ara-
baríki ásamt ýmsum öðrum lönd-
um heims. Á myndinni hér til
hliðar má sjá dánartölur af völd-
um berklaveiki (allar tegundir) í
Evrópulöndum miðað við 100 þús-
und íbúa árið 1970. Þó að berkla-
dauðinn sé eigi lengur beinn
mælikvarði á útbreiðslu sjúk-
dómsins, heldur miklu fremur á
meðferð hans, má af myndinni
ráða, að útbreiðsla veikinnar í
Suður- og Austur-Evrópulöndum
hlýtur að vera allveruleg og sums
staðar mikil.
1 þriðja lagi er þó ástandið tví-
mælalaust langverst hjá þróunar-
þjóðum Asíu og Afríku, þar sem
sjúkdomurinn hefur náð geysi-
legri útbreiðslu á vissum land-
svæðum og jafnvel í heilum lönd-
um.
Má þannig i stórum dráttum
greina þrjú mismunandi út-
breiðslustig sjúkdómsins í
heiminum.
Á árinu 1964 taldi sérfræði-
nefnd Alþjóðaheilbrigðisstofnun-
arinnar um berklaveiki, að sjúk-
dómurinn væri mikilsverðasti
smitsjúkdómur veraldar. Árið
1974 áætlar sama nefnd, að um
15—20 milljónir manna séu með
smitandi berklaveiki á heiminum
og á sumum svæðum þróunar-
landanna sé árleg tiðni sjúkdóms-
ins þ.e. nýir sjúklingar 200—350
miðað við 100 þús. íbúa. Á slíkum
stöðum má gera ráð fyrir, að
heildarfjöldi smitandi sjúklinga
Berkladauðinn í Evrópulöndum miðað við 100 þús. ibúa,
1970.
sé tvöfalt hærri, þ.e. um 400—700
miðað við 100 þús. íbúa.
Eftirtektarvert er, að meðal
þeirra þjóða, sem bezt eru á vegi
staddar í þessu efni, þ.e. Norður-
og Vestur-Evrópa svo og U.S.A. og
Kanada, telja ýmsir ábyrgir
aðilar, að sjúkdómnum hafi verið
útrýmt og láta hafa slíkt eftir sér í
áhrifamiklum fjölmiðlum. Hér á
landi hefur þessa því miður
einnig orðið vart. Er hér um
mikinn misskilning að ræða. Það
mun taka marga áratugi og jafn-
vel mannsaldra að útrýma berkla-
veikinni. Þó að þjóðir komist á
það stig, að sjúkdómurinn teljist
eigi lengur heilsufarslegt vanda-
mál, eins og t.d. er nú að verða
hér á landi, getur verið enn langt
í útrýmingu hans.
Með þeim tíðu og miklu flug-
samgöngum, sem nú eru um allan
heim, má telja víst, að sjúkdómur-
inn berist land úr landi. Hvert
eitt land og þá sérstaklega þau,
sem lengst hafa náð í að losa sig
við hann, verða að vera við því
búin að taka á móti nýrri smitun
frá nýjum sjúklingum, sem
dvalist hafa erlendis, smitast þar
og sýkst. Htrýming smitandi sjúk-
dóma sem berklaveiki tekst því
aldrei til fulls fyrr en allar þjóðir
heims leggjast á eitt um að fram-
kvæma hana. Þeirrar stundar, að
slíkt takist, getur orðið langt að
bíða, en að sjálfsögðu ber að setja
sér slíkt stefnumark.
Það er því nauðsynlegt, að til sé
áætlun um útrýmingu sjúkdóms-
ins, enda hefur undanfarin ár
Berklasjúklingar hefðu
fyllt sjúkrahús á stærð
við Landspítalann nú
— þegar berklar voru í algleymingi á íslandi
Dr. Sigurður Sigurðsson, fyrr-
um landlæknir og berklayfir-
læknir, ritar ítarlega grein um
berklaveiki á íslandi, í síðasta
læknablað. í tilefni af því sneri
Morgunblaðið sér til dr. Sigurðar
og bað hann að segja lesendum
aðalatriði greinarinnar. Fer frá-
sögn hans hér á eftir, en auk þess
birtir Morgunblaðið lokakafla rit-
gerðarinnar:
„Um gang berklaveikinnar á ís-
landi fram til ársins 1911, er dán-
arskýrslur voru lögleiddar, virðist
mega álykta eftirfarandi: Fullvíst
má telja, að berklaveaki hafi verið
hér á landi þegar á landnámsöld.
Hafa ótvíræð einkenni sjúkdóms-
ins fundist í einni beinagrind,
sem grafin var upp úr grafreit að
Skeijastöðum í Þjórsárdal, árið
1939. Er nú talið víst, að byggð sú,
er grafreitur þessi tilheyrði, hafi
lagst í eyði í byrjun 12. aldar. Um
útbreiðslu veikinnar þá og fram á
miðja 17. öld, er þó ekkert vitað
með vissu. tJr því verður vart
einstakra sjúkeómstilfella og
dánarlýsinga, sem benda í þá átt,
að sjúkdómurinn, hafi stöðugt
verið til meðal þjóðarinnar, og
víst má telja, að svo hafi verið
eftir 1760.
Fram yfir miðja 19. öld, virðist
hann hafa náð mjög lítiili út-
breiðslu og gengið hægt yfir, enda
þótt gera verði ráð fyrir, að hann
hafi verið mun útbreiddari en í
skýrslum segir og læknar greina
frá. Á síðustu tveimur tugum 19.
Farið yfir á með röntgen-
tækin.
aldarinnar fer hann að grípa um
sig, aukast jafnt og þétt fram yfir
aldamótin 1900.
Segja má, að fyrsta skrefið til
opinberra berklavarna hér á
landi, hafi verið stigið með
berklalögunum árið 1903. Merki-
legasta ákvæði þeirra laga, var án
efa skylda lækna að skrá alla
berklasjúklinga, er leituðu
þeirra. Að visu hafði, samkvæmt
tilmælum landlæknis, skrásetn-
ing berklaveikra farið fram síðan
1888, en hún mun hafa verið
handahófsleg.
Ennfremur, hafði rétt fyrir
aldamótin síðustu (1898), svo og
eftir þau (1902), fengist,styrkur
úr ríkissjóði, til þýðingar og út-
gáfu tveggja smárita, til þess að
vekja athygli almennings á út-
breiðslu berklaveikinnar, sem þá
var að verða alltíð í landinu.
Árið 1906 hefjast forgöngunenn
Oddfellow-reglunnar hér á landi,
undir forystu þáverandi land-
læknis, Guðmundar Björnssonar,
handa um að svonefnt Heilsu-
hælisfélag yrði stofnað hér á
landi. Tilgangur félagsins var að
koma hið fyrsta á fót nýtizku hæli
fyrir berklaveika. Var frumkvæði
þessu mjög vel tekið og Vífilstaða-
hælið reist. Tók það til starfa í
septembermánuði 1910, og ekki
var seinna vænna.
Lög um dánarskýrslur, sem
samþykkt voru á Alþingi árið eft-
ir, og komu til framkvæmda það
ár (1911), báru með sér, að það ár
létust úr berklaveiki 114 manns í
öllu landinu eða 134 miðað við 100
þús. Ibúa. Það sama ár, höfðu 216
nýir berklasjúklingar verið skráð-
ir, eða 3,2 af hverju þúsundi
Iandsmanna. Og í árslok það ár
voru í öllu landinu skráðir 327
sjúklingar eða 4,8 af hverju þús-
undi landsmanna.
Berklaveikin var orðin algeng-
ur sjúkdómur í landinu og hafði
verið í örum vexti að dómi lækna
síðustu þrjá áratugi. Enn vantaði
þó mikið á, að hún næði þeirri
útbreiðslu, er hún síðar fékk.
Varnaraðgerðir höfðu verið
hafnar, með stofnun Heilsuhælis-
félagsins. Meðferð berklaveikra
sjúklinga var hafin, svo sem bezt
varð á kosið, og með henni hafnar
smitunarvarnir meðal þjóðarinn-
ar. Og áfram var haldið á þeirri
leið.
Árið 1919 var á Alþingi skipuð
nefnd þriggja lækna, svonefnd
berklaveikisnefnd til að gera til-
lögur um á hvern hátt mætti bezt
verjast veikinni og vinna bug á
henni. Skilaði nefndin frumvarpi
sinu, árið 1921, og var það sam-