Morgunblaðið - 30.11.1976, Blaðsíða 6

30
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. NÓVEMBER 1976
HEFND HINNA
AUÐMÝKTU
BAKSVIÐ ATBURÐANNA í KÍNA
Það er um steí'nur að ræða, en ekki
menn. En þó eru það menn, sem standa
að stefnuskrám. „Baráttan milli hinna
tveggja stefna," sem hófst, meðan Maó
lifði, en hefur nú fyrst verið til lykta
leidd, er einnig barátta um persónuleg
völd. Hún er háð með þeim hætti, sem
Kinverjar þekkja mæta vel úr þúsunda
ára sögu sinni. Bak við purpurarauða
múra hinnar forboðnu borgar eru
brugguð iaunráð og samsæri, eins og
forðum á keisaratímunum, manda-
rínarnir (háttsettir, kínverskir em-
bættismenn, þýð.) rotta sig saman gegn
hirðinni, hetjur og iilmenni gera með
sér svikasamninga og frilla leynist bak
við hásætið og spinnur þræði sina.
Samt sem áður er um það barizt í
þessu hallarstriði, hvaða leið sé Kína
vænlegust til að ná því marki sínu
innan aldarfjóðungs að skipa sér í raðir
heimsveldanna — en það er þjóð-
ræknislegur draumur, sem alla bylt-
ingarmenn frá vinstri til hægri hefur
dreymt eftir byltingarnar 1911 og 1919.
Frá Washington til Moskvu, frá París
til Tokíó varð þess vart, hve menn
önduðu léttara, þegar hinn hófsami og
raunsæi Hua, en ekki hin ofstækisfulla
keisaraekkja Chiang—Ching settist í
hið himneska hásæti. En ef til vill
kemur sá dagur, að þeir, sem nú hrósa
happi, muni syrgja Kína hins síðasta
áratugar, sem haldið var í stöðugri
innri óvissu með eldlegum upphróp-
unum og áskorunum hinna Rauðu
varðliða og draumsýnum gamals
manns.
Sú barátta, sem lauk svo óvænl og
skyndilega með viðbrögðunum gegn
menningarbyltingarklíkunni kringum
ekkju Maos, byrjaði fyrir 10 árum. Þá
sáust fyrstu merki um Parkinsonsveiki
hjá hinum mikla formanni, sem hinir
voldugu embættismenn flokksins og
ríkisins höfðu ýtt til hliðar fyrir aldurs
sakir eftir hið misheppnaða „stóra
stökk". Um svipað leyti tók kona hans,
sem var tuttugu árum yngri, þá á-
kvörðun að leika sjálfstætt hlutverk á
sviði stjórnmálanna. Eins og allir
miklir stjórnmálaskörungar, sem líta á
æviverk sitt og sjálfa sig sem eitt og hið
sama, varð Maó gripinn skelfingu af
tilhugsuninni um það, að arftakar hans
kynnu að spilla arfinum. Með aðstoð
konu sinnar og metnaðarfulls hers-
höfðingja æsti gamli maðurinn æsku
landsins upp til uppreisnar gegn yfir-
völdunum og kerfinu. Flokkurinn og
mikill hluti embættiskerfisins voru
meira og minna lagðir í rúst. I fjögur ár
varð Kína að þola öngþveiti og borgara-
styrjöld. Þúsundir opinberra starfs-
manna — leiðtogar og trúnaðarmenn
flokksins, yfirmenn í hernum, starfs-
menn stjórnarskrifstofa, prófessorar,
kennarar, menntamenn — voru settar
af, reknar i fangelsi, flæmdar burt.
Þessum ógæfusömu mönnum var mis-
þyrmt likamlega, þeir voru auðmýktir í
„sýningarréttarhöldum" eða dregnir
um göturnar klæddir fíflabúningi eða
loddarahúfum.
Þúsundir
hnífstungna.
Þeir, sem æstu til þessara
smölunar— og króunarveiða, voru
Chiang—Ching og vinir hennar úr
hinni svokölluðu Shanghaimafíu, for-
kólfar menningarbyltingarinnar, öfga-
sinnaðir vinstri skriffinnar og verka-
menn, sem helzt hefðu viljað breyta
öllu Kína í eitt allsherjar ráðstjórnar-
hérað. Þeir, sem þá voru að velli lagðir
— hlekkjaðir, hæddir og hrákum
ataðir — njóta nú hefndarinnar. Engu
er gleymt, ekkert fyrirgefið. Maó grun-
aði það, ef trúa má fundargerð, sem
smyglað var til Hongkong og á að vera
frá fundi í stjórnmálanefndinni.
„Hinar gömlu sakir á ekki að erfa við
neinn,“ beitti hann sínum síðustu
kröftum til að segja við félaga sína í
byrjun júní siðastliðnum. Hann sár-
bændi þá: „Annars munu milljónir
manna láta lifið." Fimm vikum eftir
dauða hans blés flokkurinn til norna-
veiða á hendur Chiang—Ching og æfa-
reiðir stúdentar - óskuðu ekkju Maos
„þúsunda hnífstungna".
Fjórmenningarnir, sem sagðir voru
*hafa vandlega undirbúið valdarán,
voru engan veginn eins samhentur
„glæpaflokkur" og veggspjöldin vildu
telja fjöldanum trú um. Að visu höfðu
frú Maó og blaðamaðurinn Yao (sem
sagður er tengdasonur hennar) mjög
náið samstarf í Shanghai — þau réðu
fjölmiðlunum sameiginlega. En hinn
ungi Wang, fyrrum vefari, sem var
hinn þriðji í röðinni í tignarstiga flokk-
sins, fór lengstum sínar eigin leiðir og
hinn roskni Tschang, sem að ósk Maós
átti að halda stöðu sinni sem einn af
leiðtogum flokksins, talaði og hagaði
sér svo gætilega, að margir sérfræðing-
ar í málefnum Kína álitu hann vera
einn hinna hógværari.
Það er nú Ijóst, að hinir róttæku voru
ekki mjög nálægt því að ná völdum, —
eklci einusinni á aðaláhrifasvæði
þeirra, Shanghai. En þar sem þeir
stýrðu penna málgagns flokksins, þar
sem aðeins rödd þeirra heyrðist og þeir
einir náðu eyrum formannsins mikla,
leit út eins þeir byggju yfir ógn-
vekjandi mætti. En Hua, sem hefur
mikla reynslu í lögreglumálum, lét
ekki þessi pappírstígrisdýr hræða sig.
Þegar svo Maó sofnaði svefninum
langa, misstu hinir róttæku sín einu
heimildarskilriki. Upp frá þvi voru
þeir aðeins það, sem þeir höfðu verið í
nokkur ár: minnihluti í stjórnmála-
nefndin-ni.
Sjálfur hafði Maó stýft vængi þeirra,
þegar hann lgaði bann við ofbeldisað-
gerðum í lok menningarbyltingar-
innar, lét herinn afvopna Rauðu varð-
liðana og síðan senda þá út á land til
bændanna, þar sem þeir gætu jafnað
sig eftir byltingarvímuna. Hinir rót-
tæku urðu síðan fyrir öðru áfalli, er
forvígismaður þeirra, Lin Piao, ætlaði
að hrifsa til sín æðstu völd í ótíma — og
til þess að afneita „svikaranum" gerðu
þeir þennan fyrrverandi öfgasinnaða
vinstrimann að afturhaldssömum aðdá-
anda Konfúsíusar.
Síðan hafa þeir Schou En-lai,
forsætisráðherra, og hinn fyrrverandi
aðalritari flokksins, Teng Hsiao-ping,
sem sóttur var aftur úr útlegðinni, unn-
ið að því á kerfisbundinn hátt frá 1973
að svipta hina ungu menn menningar-
byltingarinnar og hermenn í byltingar-
nefndunum áhrifum á öllum sviðum
stjórnsýslunnar. Þeir veittu „endur-
skoðunarsinnum" og hinum „kapi-
talistísku undirróðursmönnum"
uppreisn æru, því að rikið, flokkurinn,
efnahagslífið og herinn gat einfaldlega
ekki án sérþekkingar þess kjarnafólks
verið, sem lagt hafði verið að velli.
Þögulir og stilltir gengu hinir reyndu
og sérfróðu starfsmenn að störfum sín-
um á ný — að sjálfsögðu eftir „heila-
þvott" og endurhæfingu með
þvingunarvinnu. Með venjubundnum
vinnubrögðum og án þess að taka neitt
mark á hinum óraunsæju ráðlegging-
um hugmyndafræðinganna tóku þeir
til við að koma Kína aftur á það stig,
sem landið var á fyrir menningar-
byltinguna, og að hrinda í framkvæmd
nýsköpunaráætlunum Maós og Schou
En-lais í landbúnaði, iðnaði, landvörn-
um, vísindum og rannsóknum.
Þetta voru gerendurnir, og það var
aðeins yfirgerandinn, Teng, sem
gegndi embætti forsætisráðherra, sem
talaði umbúðalaust og hreinskilnislega.
Hann ögraði Chiang Ching opinberlega
og tók upp þráðinn nákvæmlega, þar
sem hann hafði horfið frá honum 1966.
Framkvæmdir, afköst, en ekki hug-
myndafræði, voru fyrir honum æðsta
boðorðið í stefnunni í efnahagsmálum,
hæfni og kunnátta var mikilvægari í
verksmiðjum og rannsóknastofum en
hugarfar og skoðanir, efnisleg gæði
gagnlegri en byltingarandi, sem verka-
menn og bændur 'gætu aldrei fengið
keypt neitt fyrir. Hann hafði alltaf
hugföst hin fleygu orð sín frá sjöunda
áratugnum: „Því, sem ekki hefur
reynzt vel í framkvæmd, verður að
breyta (fram að þessu hefði Mao ekki
haft neitt við þetta að athuga), með
öllu burtséð frá því, hver hafði lagt á
ráðin um stefnuna i fyrstu." Eða: „Það
er sama, hvort kötturinn er svartur eða
hvítur, aðalatriðið er, að hann veiði
mýs.“
Teng komst að þeirri niðurstöðu, að
ástandið í Kína eftir menningarbylt-
inguna hefði verið ógnvekjandi: Hon-
um fannst menntunarstig skólafólks og
stúdenta alltof lágt („Sumir stúdentar
eru ekki einu sinni læsir"), prófaðferð-
ir í skólum væru rangar og óviðeigandi,
vísindalegar rannsóknir á eftir tíman-
um, stjórn iðnaðarins ófullnægjandi og
sú meginregla, að landið ætti að vera
sjálfu sér nægt, hvað framleiðslu
snerti, gengi of langt. Hafi mælska
hans áður fyrr ekki hlíft hinum mikla
formanni, þá hæddist hann nú að leik-
húsumbótum konu Maós.
Þessi lágvaxni, atorkusami maður,
byltingarsinni frá fyrstu tið og gamal-
reyndur frá göngunni miklu, hertur í
viti menningarbyltingarinnar, hafði
algerlega gert upp hug sinn — hug-
myndafræði vildi hann ekki vita af
meir. („Ég er ekkert hræddur við það
að vera steypt í annað sinn.“) Meðan
Chou En-lai var enn á lifi, gat hann
verið nokkurn veginn öruggur — og
Maó, sem mat hæfileika Tengs mikils,
leyfði honum að fara sínu fram. En
hann ögraði hinum róttæku æ meir.
Þeim mun lengur, sem Teng var við
völd, þeim mun sjálfsöruggari var
hann í framkomu sinni við þá. Hann
ógnaði tilveru þeirra, þar sem hann í æ
ríkara mæli setti reynda starfskrafta
úr eldri kynslóðum í stað hinna ungu,
sem höfðu komizt upp á menningar-
byltingunni. Það var búizt við því af
honum, að hann stefndi að því að verða
eftirmaður Maós. Það hefur ekki verið
erfitt fyrir Chiang-Ching að vekja
gamla tortryggni manns sína að nýju í
garð „endurskoðunarsinnans" Tengs.
Þegar Chou En-lai lézt í janúar á þessu
ári, snerist Maó gegn meirihluta stjórn-
málanefndarinnar, sem vildi, að Teng
gegndi áfram embætti forsætisráð-
herra, Maó skipaði sveitunga sinn, lög-
reglustjórann og búnaðarfræðinginn
Hua, til að gegna embætti forsætisráð-
herra, þó að það kostaði klofning í
miðstjórninni. Með blessun Maós hófu
svo hinir róttæku opinbera herferð
gegn Teng og þeim, „sem ætluðu að
ryðja kapitalismanum braut", „stéttar-
óvinunum", sem hefðu hreiórað um sig
í miðjum aðalstöðvunum. Smá-
menningarbyltingu var komið af stað.
Konan bak
við hásætið.
Eins og þrumuveður að vori kom til
æsinga í Peking í byrjun april síðast-
liðnum. Enn er óljóst — miðstjórn
flokksins ætlar að láta rannsaka að-
dragandann — hver það var, sem kom
fjöldanum til að rétta Teng Hsiao-ping
hjálparhönd. Hvort það var leynilög-
regla Huas, sem var þar að baki, hvort