Morgunblaðið - 25.01.1981, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. JANÚAR 1981
Rætt við prófessor Sigurð Líndal forseta Hins íslenzka bókmenntafélags
LjÓHBynd Emilla.
„Mikil þörf á að efla
frjáls samtök á sviði
menningarmála“
Ekki alls fyrir
löngu mátti lesa í frétt-
um að Hið íslenzka bók-
menntafélag starfaði nú
í fyrsta sinn í eigin
húsnæði, í húsinu að
Þingholtsstræti 3, sem fé-
lagið hefur keypt. Þetta
þótti nokkrum tíðind-
um sæta þar sem Bók-
menntafélagið, sem stofnað
var á öndverðri 19. öld,
hefur allar götur síð-
an verið á hrakhólum
með húsnæði og aldrei átt
öruggan samastað. Nú-
verandi forseti Hins
íslenzka bókmenntafé-
lags er prófessor Sigurður
Líndal. Blaðamaður
Morgunblaðsins
ræddi við hann og var
umræðuefnið fyrst og
fremst hlutverk þessa
forna félagsskapar í
þjóðfélagi nútímans,
— hvert það væri. Margt
annað bar þó á góma. Var
Sigurður fyrst beðinn að
rekja í stuttu máli
sögu félagsins, sérstak-
lega með tilliti til athafna
þess umliðna hálfa aðra
öld.
„Fram til þess að Hið íslenzka
bókmenntafélag var stofnað árið
1816 var sú stefna ráðandi að
flytja menningarstarfsemi úr
landinu til Kaupmannahafnar,
sbr. útflutning handritanna, og
margir litu svo á að íslenzka væri
deyjandi tungumál sem hljóta
myndi sömu örlög og gotneska eða
engilsaxneska. Stofnun félagsins
var til marks um nýtt viðhorf til
íslenzkrar tungu og bókmennta
síðari alda, sem i meginmáli fól i
sér, að hér eftir skyldu íslend-
ingar sjálfir hafa forystu um að
efla menningarstarf í landinu
sjálfu. Ég held því fram, að
fréttaflutningur Sagnablaðanna
og Skírnis frá útlöndum ásamt
útgáfu Sturlungu og Árbóka Espó-
líns — en þá fyrst varð saga síðari
alda almenningi kunn — hafi
verið ein meginforsenda þess að
sjálfstæðisbaráttan fékk hljóm-
grunn með þjóðinni jafn skjótt og
raun ber vitni. En þessi þáttur
félagsins hefur aldrei verið met-
inn að verðleikum.
Bókmenntafélagið starfaði
lengst af í tveimur deildum,
Reykjavíkurdeild og Kaupmanna-
hafnardeild, og var starfsemi
þeirra síðarnefndu miklu öflugri í
fyrstu, eins og vænta mátti. Megin
viðfangsefni félagsins skyldi vera
bókaútgáfa en einnig skyldi það
sinna ýmsum öðrum fræðaverk-
efnum, sem snertu land og þjóð, og
það gerði félagið á 19. öld. Nafn
félagsins, Hið íslenzka bók-
menntafélag, má ekki skilja þann-
ig að það hafi átt að fást við
fagurbókmenntir eingöngu — í
rauninni hefur útgáfa fræðirita af
ýmsu tagi, bæði á sviði hugvísinda
og raunvísinda, verið megin við-
fangsefni þess allar götur. Starf-
semi Bókmenntafélagsins er
þannig beint framhald af starf-
semi Hins íslenzka lærdómslista-
félags, sem íslenzkir stúdentar
stofnuðu í Kaupmannahöfn 1779
en það félag sameinaðist Bók-
menntafélaginu árið 1818 og lét
því eftir gögn sín og aðrar eignir.
Ef gera á grein fyrir starfsemi
Bókmenntafélagsins þá sextán
áratugi sem það hefur starfað er
hentugt að skipta sögu þess í
fjögur tímabil. Frá 1816—1851 var
mikil gróska í starfsemi félagsins
eða þeirri deild þess sem var í
Kaupmannahöfn. Þegar á fyrsta
starfsári hóf félagið að gefa út
tímarit er nefndist íslenzk sagna-
blöð og kom það út árlega þar til
1826 er Skírnir tók við, en hann
hafði sama hlutverki að gegna og
Sagnablöðin lengi framan af, —
að vera eins konar fréttablað fyrir
Islendinga. Það má þannig með
réttu líkja Skírni við langafann í
íslenzku fjölmiðlafjölskyldunni
því hann er elztur þeirra allra sem
nú eru við lýði, undanfari dag-
blaða, útvarps og sjónvarps.
Skírnir er enn tímarit félagsins þó
efni hans sé auðvitað með allt
öðrum hætti en var. — Á þessu
tímabili í sögu félagsins var út-
gáfustarfsemi þess mjög öflug.
Meðal þeirra rita sem út voru
gefin voru Sturlunga saga, 1817—
21, og Árbækur Espólíns en útgáfu
árbókanna lauk ekki fyrr en 1855.
Auk þessa annaðist félagið tvö
merkileg verkefni á þessu tíma-
bili, — það studdi landmælingar
Björns Gunnlaugssonar á íslandi
og tók að sér útgáfu á íslands-
uppdrætti hans 1844—1848, sem
er fyrsta nokkurn veginn rétta
kortið sem til er af Islandi. Annað
mikið verkefni, sem því miður
fórst að mestu fyrir, var undir-
búningur að fullkominni lýsingu
Islands sem Jónas Hallgrímsson
skáld hafði forgöngu um. Var árið
1839 hafin umfangsmikil gagna-
söfnun í þessu skyni sem m.a.
leiddi til skipulegra veðurathug-
ana á vegum félagsins. Eftir lát
Jónasar, árið 1845, varð enginn til
að halda þessu verki áfram.
Annaö tímabilið í sögu félags-
ins, 1851—1879, miðast við þau ár,
sem Jón Sigurðsson var forseti
Hafnardeildarinnar. Undir hans
stjórn hóf félagið útgáfu fimm
stórra safnrita, en þau eru: „Safn
til sögu íslands og islenzkra bók-
mennta" 1853 —, „íslenzkt forn-
bréfasafn" 1857 —, „Biskupa sög-
ur“ 1858—1878, „Skýrslur um
landhagi á íslandi" 1858—1875 og
„Tíðindi um stjórnmálefni ís-
lands" 1853—1875. Koma tvö hin
fyrsttöldu þessara rita út enn í
dag, — ærið óreglulega þó. Þá
annaðist félagið handritasöfnun
og eru handritasöfn þess nú deild í
handritasafni Landsbókasafns.
Markmið Jóns Sigurðssonar með
útgáfu laga og hagskýrslna var að
opna stjórnkerfið, undirbúa ís-
lendinga til að taka við eigin
málefnum úr höndum Dana og ala
þá upp til lýðræðis.
Á þriðja tímabilinu, frá 1879—
1911, hafði Reykjavikurdeildinni
vaxið mjög fiskur um hrygg og
litu margir félagsmenn svo á að
upphaflegar forsendur deilda-
skiptingarinnar væru ekki lengur
fyrir hendi. Árið 1883 samþykkti
Reykjavíkurdeildin að deild fé-
lagsins í Kaupmannahöfn skyldi
lögð niður. Það varð þó ekki fyrr
en 1911, að deildirnar semeinuð-
ust, en í stað Kaupmannahafnar-
deildarinnar var stofnað Hið ís-
lenzka fræðafélag, sem enn starf-
ar í Kaupmannahöfn.
Fjórða tímabilið er svo frá 1911
þar til nú, því segja má að félagið
hafi þá verið komið í þær skorður
að sinna einvörðungu bókaútgáfu.
Önnur verkefni sem félagið hafði
haft afskipti af hurfu af sjálfu sér
til annara aðilja s.s. rannsókna-
verkefni og handritasöfnun. Á 19.
öld og í upphafi 20. aldar er
félagið meðal helztu útgefenda
landsins en þegar leið á þessa öld
fjölgaði útgefendum hérlendis.
Þetta leiddi, auk annarrs, til þess
að Bókmenntafélaginu hnignar, —
starfsemi þess dregst saman og
beinist æ meir að íslenzkum fræð-
um í þrengstu merkingu þess orðs,
þ.e. málfræði, bókmenntum og
sögu. Á síðustu árum hefur hins
vegar verið reynt að gera útgáfu-
starfsemi félagsins fjölbreyttari
og meira í þeim anda sem var á 19.
öld.“
Hvaða hlutverki
gegnir Bók-
menntafélagið
nú á tímum?
„Nú sagði ég að félaginu hefði
hnignað er leið á þessa öld. Hafði
það þá ekki lokið sínu hlutverki?,
kynni einhver að spyrja, og eðli-
Iegast að leggja það niður. I þessu
sambandi er vert að taka þrjú
atriði til umhugsunar:
Bókmenntafélagið er elzta
menningarstofnun á Islandi sem
starfar utan ríkiskerfisins — bæði
skólar og kirkja hafa ætíð starfað
að miklu leyti innan þess. Bók-
menntafélagið er gömul stofnun,
sem á sér langa sögu og hefð, og
slíkar stofnanir hljóta að teljast
mikilvæg kjölfesta í menningu
hverrar þjóðar þ.á m. íslendinga,
— ekki sízt ef hugsað er til þeirra
erlendu menningaráhrifa sem nú
setja mark sitt á þjóð og tungu.
Engu veigaminni rök eru fyrir því
að vernda gamla stofnun en sýni-
legar minjar s.s. hús eða önnur
mannvirki.
I annan stað tel ég mjög æski-
legt að í landinu starfi óháðar
menningarstofnanir, eins og Bók-
menntafélagið, til mótvægis við
hinar rikisreknu. Meginþorri allr-
ar menningar- og menntastarf-
semi í landinu er á vegum opin-
berra aðilja, ríkis og sveitarfélaga
— og sýnast þeir heldur vera að
sækja á í þeim efnum. Nú á
síðustu árum hafa margir lýst
þeim vilja sínum að draga úr
áhrifum ríkisvaldsins — þeir
áköfustu kenna sig sérstaklega við
frjálshyggju. En þrátt fyrir stór
orð á stundum verður þess alltof
lítið vart að boðberar frelsis og
framtaks einstaklinganna stuðli
að frjálsri menningarstarfsemi.
Manni dettur helzt í hug að
frjálshyggjufólk á íslandi sé orðið
svo vant við frumkvæði ríkisins í
menningarmálum að það trúi
raunverulega ekki á frjálst fram-
tak í þeim efnum. Það er ákaflega
illa komið, ef sú er raunin, því hér
á landi er frjáls menningarstarf-
semi af alltof miklum vanefnum.
Þótt opinberar mennta- og menn-
ingarstofnanir gegni flestar hlut-
verki sínu með prýði er sú hætta
alltaf fyrir hendi, að stjórnmála-
flokkar seilist þar um of til áhrifa,
innan þeirra verði ein stefna um
of ráðandi, og þeir, sem þar starfa,
verði helzt til mikið steyptir í
sama mót. Það er því mikil þörf á
að frjáls samtök eflist á þessum
vattvangi, — að því leyti hefur
Bókmenntafélagið vissulega hlut-
verki að gegna.
í þriðja lagi er bókaútgáfa
hérlendis háskalega einhæf. Innan