Morgunblaðið - 05.03.1981, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. MARZ 1981
Frá ljóðstaf
til líkingar
Eysteinn Þorvaldsson: ATÓM-
SKÁLDIN. 325 bls. Hið islenska
bókmenntafélag. Reykjavík 1980.
Það sýnir áhrifamátt skáld-
sagna Halldórs Laxness að atóm-
skáldið í Atómstöð hans skyldi
strax verða samheiti fyrir tiltek-
inn hóp skálda og atómskáld-
skapur síðan verða tegundarheiti
fyrir tiltekna stefnu í ljóðlist.
Fyrst voru þetta skammaryrði —
auðvitað! Sjálf kusu atómskáldin
að kalla sig formbyltingarskáld.
Þó Eysteinn Þorvaldsson láti
þessa bók sína heita Atómskáldin
notar hann það heiti ekki mikið
heldur modernisti og modernismi.
Skáldahópur sá, sem hann telur til
atómskálda, er afmarkaður og
nokkurn veginn sá sami sem aðrir
hafa dregið í þann dilk, ef til vill
öllu færri þó. Bókin fjallar fyrst
um hefðbundin formgerðarein-
kenni og hugtakið modernisma, þá
um modernismann erlendis, um
landnám hans í íslenskum bók-
menntum, þróun hans í íslenskri
Ijóðlist og einkenni stefnunnar
eins og hún birtist hér, bæði sem
heild og eins í ljóðum hvers skálds
fyrir sig; sömuleiðis um viðtökur
þær sem skáldin og ljóð þeirra
hlutu meðal almennings, gagnrýn-
enda og annarra skálda. Lengra er
sagan naumast rakin, t.d. minnist
Eysteinn svo til ekkert á næstu
skáldakynslóð á eftir atómskáld-
unum, en hún varð auðvitað fyrir
ýmsum áhrifum af forverum sín-
um þannig að rekja má þá sögu að
nokkru leyti allt til dagsins í dag.
Telur höfundur »réttlætanlegt að
hlaða vörðu við 1949 og telja
Dymbilvöku upphafið að sigri
modernismans í íslenskri ljóða-
gerð.« Nokkru síðar kemst höf-
undur svo að orði »að lokahríðin
gegn nýbreytninni í ljóðagerð.hafi
staðið á árunum 1950—1954.« I
samræmi við þessi ártöl má líka
segja að bókin spanni fyrst og
fremst umrætt tímabil þó aðdrag-
andi stefnunnar sé að vísu rakinn
alllangt aftur eins og fyrr segir.
Lakasta tel ég þá hluta bókar-
innar þar sem segir frá deilum
þeim sem urðu um íslenska ljóð-
list — og listastefnur yfirleitt, þar
með taldar nýjungar í myndlist
sem mjög blönduðust umræðum
manna um modernismann — á
fimmta áratugnum. Hins vegar
sýnist mér höfundi takast bæri-
lega að útskýra eðli sjálfs fyrir-
bærisins, modernismans. Að vísu
er þetta ekki fyrsta ritið þar sem
fjallað er um efnið: ég minni á
Islenska nútímaljóðlist eftir Jó-
hann Hjálmarsson og endurminn-
ingar Jóns Óskars. Fyrrtalda ritið
nefnir Eysteinn hvergi á nafn auk
heldur meir og ekki sýnist mér
hann heldur styðjast mikið við hið
síðarnefnda. I útlistun sinni á
stefnunni vitnar hann mest í ljóð
Einars Braga, einnig oft í ljóð
Sigfúsar Daðasonar, en sjaldnar í
til að mynda ljóð Jóns Óskars. í
umfjöllun sinni um einstök skáld
þykir mér hann hins vegar varpa
skýrustu ljósi á ljóðlist Stefáns
Harðar Grímssonar.
Þó modernisminn ætti sér langa
sögu áður en hann barst til
íslands telur höfundur að hann
hafi ekki borist hingað löngu síðar
en til annarra Norðurlanda að
Finnlandi undanskildu. Deilu Jón-
asar Jónssonar frá Hriflu við
íslenska rithöfunda og aðra lista-
menn rekur Eysteinn allítarlega.
Vil ég þó meina að hann átti sig
ekki fyllilega á um hvað var deilt
og til hverra var skírskotað. Þó
svo að á yfirborðinu væri deilt um
list, stefnu hennar og gæði, var
undirrótin pólitísk. Áður hafði
fáum tekist að móta svo mjög
skoðanir fylgjenda sinna sem Jón-
asi Jónssyni. »Bændamenningin«
var þá enn talin hæstiréttur
menningarinnar og hafði sú breið-
fylking löngum staðið þétt að baki
Jónasi. í hatrömmum deilum sín-
um við Halldór Laxness og aðra
listamenn var hann að fást við
pólitíska andstæðinga. Þess vegna
dró hann fram hvaðeina sem
honum hugkvæmdist að segja
neikvætt um list þeirra — í
trausti þess að almenningsálitið
fylgdi sér en ekki þeim. Að vitna
til orða hans nú sem viðtekinna og
almennra skoðana þá er því afar
hæpið, meira að segja hæpið að
fullyrða að þau lýsi skoðunum
Jónasar sjálfs, hvað þá ýmissa
annarra sem höfðu enn síður
menntun eða tækifæri til að
kynna sér af eigin raun hvað um
var deilt (minnum líka á að
pólitíkin var harkaleg á þessum
árum ekki síður en nú). Á hinn
bóginn varð deila þessi af-
drifarík í öðrum skilningi: Jónas
tapaði, dagar hans sem áhrifa-
manns í íslenskum stjórnmálum
voru brátt taldir um leið og vegur
listamannanna fór vaxandi. Ál-
menningsálitið, bændamenningin,
fjöldinn eða hvað á að kalla það,
reyndist, þegar öllu var á botninn
hvolft, vitamáttlaus andspænis
fámennum, en samstæðum hópi
listamanna. Það var ekki síst í
trausti þessarar niðurstöðu að
atómskáldin, skömmu síðar, létu
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
sér neikvætt almenningsálit í
léttu rúmi liggja jafnframt því að
þau töldu sér síður en svo skylt að
yrkja fyrir fjöldann. Og stjórn-
málamenn á hægri væng drógu
líka sinn lærdóm af deilunni:
síðan hafa þeir, flestir, forðast
eins og heitan eldinn að reka
fingurinn í málefni listamanna,
allt eins þó þeir telji þá upp til
hópa andstæða sér í pólitík.
Eysteinn Þorvaldsson rekur líka
deilur þær sem urðu um modern-
ismann upp úr 1950 en þar komu
stjórnmálamenn lítt við sögu
heldur eldri og yngri rithöfundar
og menntamenn. Dregur Eysteinn
saman hið helsta sem atómskáld-
unum var fundið til foráttu og
vitnar meðal annars til stúdenta-
fundanna þar sem þessi mál voru
til umræðu. Undirritaður var á
þeim fundum og minnist meðal
annars lítillar athugasemdar sem
þjóðfrægur rithöfundur laumaði
þá út úr sér og litla athygli vakti
vegna þess að ræðumaður talaði
svo hljóðlega- og æsingalaust, en
hann sagði (eftir minni ritað): »Eg
segi nú um atómskáldin eins og
náttúrufræöingurinn sagði um
býflugurnar — ef á að rannsaka
þær er verst hvað þær eru smáar.«
Af upprifjun Eysteins má helst
skilja að menn hafi skipst í tvo
hópa: eindregið með eða á móti
modernismanum. Svo var vitan-
lega ekki. Allnokkur hópur tók
stefnunni gagnrýnum augum en
ekki óvinsamlega. Og meðal þess
hóps var sú skoðun talsvert al-
menn að atómskáldunum hefði
ekki enn tekist að senda frá sér
nema miðlungsverk og í því væri
fólginn þeirra stóri vandi. Al-
mennt var þó viðurkennt að
Dymbilvaka Hannesar Sigfússon-
ar væri gott verk. En á móti kom
að þeir, sem lesið höfðu Eliot,
töldu hana ekki alls kostar frum-
lega. Eimdi lengi eftir af þessum
skoðunum og sögðu ýmsir sem svo
— menn sem alls ekki voru
óvinsamlegir þessari ljóðlist, held-
ur þvert á móti, að atómskáldin
hefðu jú orðið að fórna sér fyrir
formbyltinguna. Tek ég þetta
fram hér þar sem mér sýnist
Eysteinn hafa horft framhjá þess-
um hópi sem vissulega mátti sín
nokkurs þegar tekið var að gera
dæmið upp í lok þess tímabils sem
Eysteinn markar modernismanum
í bók sinni. En vera má að þetta
álit hafi ekki komið svo mjög fram
á prenti heldur mest í samtölum
manna á meðal.
Sannarlega var sá hópur lang-
fjölmennastur sem stóð ráðvilltur
gagnvart atómskáldskapnum,
botnaði ekki í honum og gat
tæplega gert upp við sig hvort
þetta væri alvara eða gabb. Um-
sagnirnar um bækur atómskáld-
anna voru líka talsvert í þoku. Það
er því ekki ófyrirsynju að Ey-
steinn segir í inngangi bókar
sinnar að hann sé nú að reyna að
»rjúfa þá hugtakaþoku sem jafnan
hefur umlukt modernismann og
landvinninga hans í íslenskri
ljóðagerð.* Það hefur honum að
ýmsu leyti tekist. Hinn sögulegi
þáttur bókarinnar er að vísu
ekkert merkilegur. En ritskýring-
in er að mínum dómi á gildum
rökum reist.
Atómskáldin ögruðu almenn-
ingsálitinu meir en önnur íslensk
skáld fyrr eða síðar. Nú eru þau
orðin akademískt verkefni, fortíð
og saga. Þannig gerir fjarlægðin
fjöllin blá og mennina mikla.
______________________13_
Vegleg gjöf
til Borgfirð-
ingafélagsins
Borgfirðingafélagið í Reykja-
vik hélt aðalfund sinn 10. febr. sl.
Það hefur starfað i rúm 30 ár. t
félaginu eru 368 meðlimir. For-
maður þess er nú Sigríður Skarp-
héðinsdóttir frá Dagverðarnesi i
Skorradal.
Blómleg starfsemi er innan fé- -
lagsins, það eru spila- og
skemmtikvöld ásamt samkomu á *
haustin fyrir aldrað fólk úr Mýra-
og Borgarfjarðarsýslum. Árshátíð
er haldin á hverjum vetri og
þangað boðið tvennum hjónum úr
sýslunum.
Það er aðalsamkoman og verður
hún að þessu sinni þann 14. marz
nk. í Domus Medica.
Síðan árið 1974 hefur Borgfirð-
ingafélagið í samvinnu við Land-
vernd gefið grasfræ og áburð og
fara félagsmenn á vorin og dreifa
því á ýmsa staði í Borgarfirði.
Á ættarmóti hjónanna Maríu
Ólafsdóttur og Magnúsar Jóhann-
essonar frá Borgarfirði var Borg-
firðingafélaginu afhentur vegleg-
ur sjóður til minningar um þau.
Skulu tekjur af sjóðnum notaðar
til að hlynna að Borgarseli. Félag-
ið færir öllum afkomendum þeirra
hjóna sínar innilegustu þakkir
fyrir hlýhug og myndarskap.
Borgarsel er í landi Svignaskarðs.
Þar á Borgfirðingafélagið sumar-
hús sem leigt er út til félags-
manna yfir sumarið.
Áhugi er hjá félaginu að leiða
rafmagn þangað, til styrktar því
verður haldinn bazar 28. marz nk.
að Hallveigarstöðum. Kvenna-
deild félagsins starfar af miklum
krafti, heldur fundi mánaðarlega
yfir veturinn með fræðslu og
skemmtiefni.
Formaður deildarinnar er fr.
Guðný Þórðardóttir frá Högna-
stöðum í Þverárhlíð.
MYNDAMÓT HF.
PRENTMYNDAGERÐ
AÐALSTRETI • SlMAR: 17152- 173S5
101
fiJAFVERH
Breidd 540 mm. Hæð 138 mm. Dýpt 397 mm.
Hátalarar: Breidd 230 mm. Hæð 375 mm. Dýpt 193 mm.
Útgangsorka
2X32 Wött(MPO)
SG-270H
Meiriháttar
7a¥ ¥ steríó samstæöa
3tækiíeinu,
meö hátölurum í vinsæla
,,silfur“ útlitinu.
□□ fyrir betri
DOLBV upptökur.
A1ETAL APSS
JSZiZL Sjálfvirkur
lagaveljari.
Leitar aö
rétta laginu.
Verö kr.:
5.225
áifS^. HLJÓMTÆKJADEILD
m KARNABÆR
^ LAUGAVEGI 66 SÍMI25999
Útsölustaðir: Karnabær Glæsibæ — Fataval Keflavík —
Portið Akranesi — Eplið ísafirði — Álfhóll Siglufirði — Cesar Akureyri —
Hornabær Hornafirði — Eyjabær Vestmannaeyjum — M.M h/f. Selfossi.
Patróna Patreksfirði