Morgunblaðið - 01.07.1981, Page 10

42
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. JÚLÍ 1981
Nokkur atriði varðandi
ákvarðanir í orkumálum
„Það er okkar hlutverk, sem vinnum að stjórn
og rekstri raforkufyrirtækja að undirbúa
ákvörðunartöku á þessu sviði og reyna að
tryggja, að hún stuðli að f járhagslegri arðsemi
raforkukerfisins í heild, en í því felst bezta
tryggingin fyrir því, að sú uppbygging, sem
framundan er, verði
hagsældar.44
Það er varla ofmælt, að orkumál
hafi sjaldan eða aldrei verið fyrir-
ferðarmeiri í þjóðmálaumræðu
hér á landi en nú síðustu mánuð-
ina. Komið hefur fram bæði á
Alþingi og utan þess ótvíræður
vilji til þess að beina kröftum
þjóðarinnar að því að nýta hinar
auðugu, óbeizluðu orkulindir
landsins, bæði til almennra nota
og til stórfelldrar nýrrar iðn-
þróunar. Jafnframt hefur verið
kappsamlega unnið að því að
undanförnu að rannsaka orkulind-
ir landsins og gera áætlanir um
virkjanir, er geti orðið grundvöll-
ur ákvörðunartöku um næstu
stóráfanga í orkuöflun. Verk-
fræðilegum undirbúningi þriggja
stórvirkjana er nú komið svo langt
áleiðis, að þess er skammt að bíða,
að þær verði allar komnar á
verkhönnunarstig. Allt virðast
þetta fjárhagslega og tæknilega
hagkvæmar virkjanir, og hefur
ekki áður við ákvörðunartöku í
virkjunarmálum verið um svo
marga hagkvæma, vel undirbúna
virkjunarkosti að velja.
Vissulega ber okkur, sem að
uppbyggingu og rekstri raforku-
kerfisins vinnum, að fagna þeim
áhuga, sem nú er meðal þings og
þjóðar, á auknum framkvæmdum
á sviði orkumála. Hinu verður þó
ekki neitað, að þessi mikli áhugi er
oft ter.gdur mjög óljósum hug-
myndum um nýtingu orkunnar og
fjárhagslega hagkvæmni fram-
kvæmdanna. Jafnframt hefur
fjöldi virkjunarkosta orðið til þess
að ýta undir héraðaríg og átök um
staðsetningu orkuvera oft án mik-
ils tillits til fjárhagslegrar hag-
kvæmni.
Það er okkar hlutverk, sem
vinnum að stjórn og rekstri raf-
orkufyrirtækja að undirbúa
ákvörðunartöku á þessu sviði og
reyna að tryggja, að hún stuðli að
fjárhagslegri arðsemi raforku-
kerfisins í heild, en í því felst
bezta tryggingin fyrir því, að sú
uppbygging, sem framundan er,
verði þjóðinni til aukinnar hag-
sældar. Þótt verkfræðilegar áætl-
anir og samanburður á stofn-
kostnaði sé undirstöðuþáttur í
mati á virkjunarleiðum, skipta
viðskiptalegar og fjárhagslegar
forsendur ekki minna máli. Aður
en raunhæfar ákvarðanir verða
teknar er því nauðsynlegt að gera
rækilegar áætlanir um helztu atr-
iði, er varða rekstur og fjármögn-
un, svo sem um markað, fjáröflun-
arleiðir, sjóðstreymi og arðgjöf.
Nú þegar virkjunaráætlununum
sjálfum er komið svo langt áleiðis,
er orðið brýnt að sinna þessum
þáttum meira en gert hefur verið,
ef vel á að takast.
Mikilvægur þáttur í þessari
undirbúningsvinnu hlýtur að vera
könnun á því, hvernig núverandi
raforkukerfi er undir það búið,
fjárhagslega og skipulagslega, að
takast á við þau stóru verkefni,
sem framundan eru. Á undanförn-
um 15 árum hefur þróunin í
raforkumálum hér á landi verið
örari en nokkru sinni fyrr. Á
þessum tíma hefur orkufram-
leiðslan fimmfaldazt, dreifikerfið
verið stórlega styrkt og öll orku-
veitusvæði landsins tengd saman í
eitt landskerfi. En þessi þróun
hefur skilið eftir ýmsa vaxtar-
verki og skipulagi og fjárhagslegri
þjóðinni til aukinnar
uPPby8g>nKu kerfisins er enn í
mörgu ábótavant. Ástæða er til
þess að drepa stuttlega á nokkur
þessara vandamála.
Hin gífurlega öra uppbygging,
sem orðið hefur bæði í orkuöflun
og dreifingu undanfarinn áratug,
hefur átt sér stað án þess að
innlent raforkuverð hafi hækkað
umfram almennar verðhækkanir,
og heildsöluverð hefur reyndar
lækkað um 30% frá árslokum 1970
til ársloka 1980, ef miðað er við
vísitölu byggingarkostnaðar. Eig-
infjármögnun kerfisins hefur því
verið lítil og meginhluti þessarar
miklu fjárfestingar verið borinn
uppi af lántökum. Heildarskuldir
raforkukerfisins hafa af þessum
sökum farið ört vaxandi, en sam-
kvæmt bráðabirgðatölum telst
okkur til, að þær hafi alls numið
um það bil 3 milljörðum kr. (eða
300 milljörðum gkr.) í lok síðast-
liðins árs. Af þeirri fjárhæð voru
erlend lán nálægt 2,6 milljörðum,
en erlendar skuldir raforkukerfis-
ins voru þá um 44% af heildar-
skuldum þjóðarbúsins út á við.
Þessari miklu skuldasöfnun hef-
ur að sjálfsögðu fylgt ört vaxandi
greiðslubyrði, einkum síðustu ár-
in, þegar við skuldaaukninguna
hafa bætzt síhækkandi vextir og
óhagstæðari lánstími heldur en
unnt var að fá fyrir nokkrum
árum. Enn hefur þessi skulda-
byrði þó ekki komið fram í rekstri
raforkufyrirtækja nema að nokkr-
um hluta. Eins og sjá má af
meðfylgjandi mynd 1 skiptast
heildarskuldir raforkukerfisins í
tvo svo til jafnstóra hluta í lok
síðasta árs. Ánnars vegar eru þær
skuldir, sem komnar eru inn í
rekstur raforkufyrirtækjannna, er
námu rúmum 1500 millj. nýkr., og
er meginhluti þeirra á vegum
Landsvirkjunar og Rarik, á hinn
bóginn er allt að því jafnhá
fjárhæð, sem er ekki staðið undir í
rekstri. Af þessum skuldum eru
600 millj. kr. vegna Hrauneyja-
fossvirkjunar, sem enn er í bygg-
ingu, en tekin verður inn í rekstur
Landsvirkjunar í áföngum á þessu
og næsta ári. Rúmar 800 millj. eru
vegna byggðalína og Kröflu, sem
enn eru skipulagslega og fjárhags-
lega utan við raforkukerfið. Fjár-
magnskostnaði þessara mann-
virkja er mætt með nýjum erlend-
um lánum og felur í sér sívaxandi
skuldasöfnun. Það má því reikna
með því, að greiðslubyrði raforku-
kerfisins mundi meira en tvöfald-
ast, ef það ætti á næstunni að taka
á sig vexti og afborganir af þeim
mannvirkjum, sem nú eru utan
rekstrar. Öllum má ljóst vera, að
ákvörðunum um fjarhagslega
stöðu byggðaiínanna og Kröflu
verður ekki skotið á frest öllu
lengur. Taka verður afstöðu til
þess, hvort ríkið á til frambúðar
að standa straum af fjármagns-
kostnaði þessara mannvirkja að
einhverju eða öllu leyti, eða hvort
rétt sé að taka þau inn í rekstur
þeirra raforkufyrirtækja, sem
starfandi eru í landinu. Hvað ofan
á verður í þessu efni skiptir að
sjálfsögðu miklu máli fyrir fjár-
hagslega stöðu þessara fyrirtækja.
En lítum nokkru nánar á rekst-
ur raforkugeirans. Á mynd 2 er
gerð tilraun til þess að draga
saman heildarmynd af rekstri
raforkufyrirtækja, eins og hún var
á síðastliðnu ári. Ef á heildina er
litið sýnir þessi mynd, að nokkur
reikningslegur hagnaður hafi ver-
ið á rekstri raforkufyrirtækja, ef
verðjöfnunargjaldið er talið með
heildartekjum. Þessum hagnaði
var hins vegar mjög misskipt, og
var meginhluti hans hjá dreifi-
veitum í þéttbýli. Afskriftir voru
auk þess ónógar til þess að standa
undir afborgunum af lánum, svo
að líklega hefur ekkert eigið fé
verið aflögu til fjárfestingar, ef á
heildina er litið. Útkoman væri þó
mun lakari, ef fjármagnskostnað-
ur vegna byggðalína og Kröflu
væri tekinn inn í myndina. Út-
koman úr því dæmi er sýnd á
mynd 3, en af henni sést, að
rekstrarhalli hefði þá orðið um
100 millj. kr., eða um 10 milljarðar
gkr. Það er hins vegar athyglis-
vert, að söluskattur af raforkusölu
hefur nægt til þess að standa
undir um helmingi hallans.
Augljóst er af þessu, að mikil
nauðsyn er á rækilegri könnun á
fjárhagsstöðu og afkomuhorfum
raforkufyrirtækja í landinu, en
þær heildartölur, sem ég hefi nú
rakið, gefa aðeins grófa mynd af
stöðunni, þar sem fjárhagur ein-
stakra fyrirtækja er mjög mis-
munandi. Ef unnt á að vera að
gera viðunandi fjárhagsáætlanir
fyrir rekstur raforkufyrirtækja
fram í tímann, er geti verið
undirstaða fjárfestingarákvarð-
ana og samninga um lántökur til
nýrra virkjana, er nauðsynlegt að
eyða margs konar óvissu, sem nú
ríkir um fjárhagsstöðu og horfur í
þessum rekstri. Eitt af megin-
vandamálunum þar er sú óvissa,
sem ríkir um stefnu stjórnvalda
varðandi verðlagningu á orku.
Enginn vafi er á því, að æski-
legasta lausnin á því máli væri sú,
að settar yrðu ákveðnar viðmiðun-
arreglur um arðgjöf og afskriftir,
er tryggi viðunandi afkomu og
sjóðstreymi í eðlilegu hlutfalli við
verðbreytingar á hverjum tíma.
Þess má geta, að samkvæmt regl-
um, sem Landsvirkjun er bundin
af, t.d. í lánssamningum, verður
arðgjöf af endurmetnum, en af-
skrifuðum eignum fyrirtækisins,
að vera a.m.k. 8% á ári. Því miður
hefur þessari arðgjöf sjaldnast
verið náð vegna verðlagstakmark-
ana, og hefur það átt þátt í því að
veikja greiðslustöðu og auka lán-
tökur fyrirtækisins.
Fróðlegt er að reyna að átta sig
á því, hvern arð við höfum raun-
verulega fengið af þeirri fjárfest-
ingu, sem bundin er í raforku-
mannvirkjum hér á landi í dag. Á
meðfylgjandi mynd 4 er sýndur
lauslegur útreikningur á arðgjöf
raforkugeirans árið 1980, sem
gefur nokkra hugmynd um þetta
.mál. Reynt hefur verið að meta
allar eignir raforkufyrirtækja til
verðlags í árslok 1980 af afskrift-
um frádregnum. Bendir lauslegur
reikningur til þess, að verðmæti
þeirra hafi verið nálægt 6 millj-
örðum króna, eða jafngildi 600
milljarða gkr. Er þá hvorki
Hrauneyjafoss eða Krafla meðtal-
ið. Nettótekjur úr rekstri, þ.e.a.s.
eftir að búið er að draga frá
rekstrarútgjöld og afskriftir,
námu hins vegar 142 milljónum,
svo að arðgjöfin á árinu varð
aðeins 2,4% af raunvirði heildar-
eigna miðað við endurkaupsverð.
Hér er vissulega um mjög lága
arðgjöf að ræða, en til þess að ná
t.d. 6% arðgjöf hefðu sölutekjur
þurft að aukast um meira en 50%.
Nú er það að sjálfsögðu mats-
atriði, sem ekki er hægt að fjalla
um að neinu gagni að þessu sinni,
hve háar arðgjafarkröfur sé réft
að gera. Eftir því sem vextir eru
hærri og skuldabyrði þyngri er
nauðsynlegt að gera hærri kröfur
til arðgjafar, ef sjóðstreynji úr
rekstri á að vera viðunandi. Á
Erindi dr. Jóhannes-
ar Nordal, stjórnar-
formanns Landsvirkj-
unar, á aðalfundi
Sambands ísl. raf-
veitna
hinn bóginn verður að taka af-
stöðu til þess, hvort menn vilja
líta á hluta af fjármunamyndun-
inni í raforkukerfinu sem félags-
lega fjárfestingu, t.d. til jöfnunar
á raforkuverði um landið, þannig
að ekki sé ástæða til þess að
reikna af henni eðlilegan arð. Á
þessa og aðra þætti, sem hér
skipta máli, verður að sjálfsögðu
að leggja mat, áður en hægt er að
gera tillögur um raunhæft mark-
mið í þessu efni.
Nátengd þeim fjárhagslegu við-
fangsefnum, sem ég hef nú laus-
lega drepið á, eru ýmis skipulags-
vandamál, sem enn eru óleyst.
Fyrst er þá að nefna byggðalín-
urnar, sem enn eru reknar á
bráðabirgðagrundvelli án ákvörð-
unar um greiðslu fjármagnskostn-
aðar eða rekstrarform. Flest virð-
ist mæla með því, að byggðalín-
urnar færist smám saman á hend-
ur sama fyrirtækis og meginorku-
framleiðslan, sérstaklega eftir að
samið hefur verið um sameiningu
Laxárvirkjunar við Landsvirkjun.
Um leið verður þá að ákveða,
hvort ríkið á ekki að taka á sig
verulegan hluta af fjármagns-
kostnaði byggðalínanna með tilliti
til framlags þeirra til jöfnunar
raforkuverðs milli landshluta.
Ennþá erfiðara vandamál blasir
við varðandi rekstur Kröfluvirkj-
unar, en óvissan um afkastagetu
hennar veldur því, að óhugsandi
má telja, að neitt raforkufyrirtæki
geti tekið við rekstri hennar nema
með mjög sérstökum skilyrðum.
Takist hins vegar að auka fram-
leiðslugetu virkjunarinnar að ein-
hverju ráði er nauðsynlegt, að
rekstur hennar verði með ein-
hverjum hætti samræmdur
rekstri annarra orkuvera í land-
inu. Sannleikurinn er sá, að í
samtengdu landskerfi, eins og nú
er komið á hér á landi, er
nauðsynlegt, að í gildi séu ákveðn-
ir samningar eða reglur um sam-
keyrslu stöðva, ef tryggja á sem
hagkvæmasta nýtingu kerfisins og
jafnræði í viðskiptum. I sambandi
við þetta er rétt að benda á þá
athyglisverðu samninga, sem
gerðir voru milli Landsvirkjunar
og Hitaveitu Suðurnesja um
rekstur raforkuversins í Svarts-
engi. Samkvæmt þeim kaupir
Landsvirkjun alla orku, sem stöð-
in framleiðir, á verði, sem er óháð
raunverulegum nýtingartíma, en
ræður um leið nýtingu stöðvarinn-
ar og samkeyrslu við önnur orku-
ver á svæðinu. Ennþá eru
orkusölusamningar Landsvirkjun-
ar og Rafmagnsveitna ríkisins um
orkusölu inn á Norðurlínu á
bráðabirgðagrundvelli, en æski-
legt er, að öllum þessum málum
verði komið á fastan grundvöll
eftir að Hrauneyjafossvirkjun
kemst í rekstur og sameining
Landsvirkjunar og Laxárvirkjun-
ar kemur til framkvæmda. Mikil-
vægt er, að ekki dragist að taka
þessi skipulagsmál öll til meðferð-
ar á næstunni, þar sem þau eru
mikilvæg forsenda þess, að hægt
sé að gera raunhæfar áætlanir um
rekstur raforkukerfisins fram í
tímann, en án slíkra áætlana
verða ákvarðanir í virkjanamálum
aldrei á traustum grunni reistar.
Kem ég þá að síðasta þætti
þessa erindis, þar sem ég mun
ræða stuttlega um þróun raforku-
markaðsins og tímasetningu
virkjanaframkvæmda. í umræð-
um þeim, sem farið hafa fram um
orkumál að undanförnu, hefur
komið fram gífurlegur áhugi á því,
að sem fyrst verði ráðizt í nýja
stórvirkjun og jafnvel verði
byggðar fleiri virkjanir samtímis
á næsta áratug. Flestum ætti hins
vegar að vera ljóst, að bygging
nýrra orkuvera er algerlega háð
því, hver þróun orkumarkaðsins
verður. Vatnsorkuver eru sér-
staklega fjármagnsfrekar fram-
kvæmdir, og það er því dýrt spaug
að byggja orkuver, sem engan
markað hefur. Rétt tímasetning
raforkuframkvæmda með tilliti til
markaðsþróunar, er því ein mikil-
vægasta forsenda hagkvæmrar
orkuframleiðslu. Hins vegar er
áætlanagerð á þessu sviði alls ekki
jiuðveld, þar sem taka þarf
ákvarðanir um stærri virkjunar-
framkvæmdir fimm til sex árum
áður en framleiðsla getur hafizt.
Ovissa um markaðsþróun hlýtur
því ætíð að vera mikil á svo löngu
tímabili. Með þetta í huga skulum
við líta á mynd 5, sem sýnir
annars vegar þróun almennrar
orkueftirspurnar samkvæmt
orkuspá ásamt raforkusölu til
núverandi stóriðju, en hins vegar
vinnslugetu landskerfisins að við-
bættri Hrauneyjafossvirkjun og
ýmsum aðgerðum til aukinnar
orkuframleiðslu án nýrra orku-
vera.
Á myndinni kemur fram sú
athyglisverða niðurstaða, að unnt
sé með tiltölulega ódýrum aðgerð-
um ofan orkuveranna í Þjórsá og
Tungná, ef til vill ásamt nokkurri
aflaukningu, að auka framleiðslu
landskerfisins nægilega til þess að
fullnægja fyrirsjáanlegri orkuþörf
án nýrrar stóriðju eitthvað fram
yfir 1990. Takist hins vegar jafn-
framt á þessu tímabili að auka
orkuframleiðslu Kröfluvirkjunar
upp í þau 70 MW, sem hún er
hönnuð fyrir, getur þetta lands-
kerfi annað fyrirsjáanlegri
orkueftirspurn án nýrrar stóriðju
fram um miðjan næsta áratug. Af
þessu má í fyrsta lagi draga þá
ályktun, að ekkert kalli á skjóta
ákvörðun um næstu stórvirkjun á
eftir Hrauneyjafossi, nema
ákveðnar fyrirætlanir séu uppi um
nýjan orkufrekan iðnað, er rétt-
læti slíka virkjun.
í öðru lagi verður mjög erfitt að
ákveða hagkvæmustu tímasetn-
ingu næstu virkjunar, fyrr en
meira er vitað um hugsanlega
tímasetningu nýs markaðs. Auk
þess veldur óvissan um fram-
leiðslugetu Kröfluvirkjunar óneit-
anlega verulegum vanda í allri
áætlanagerð um tímasetningu og
nýtingu nýrra virkjana.
Ljóst er, að ákvarðanataka í
stóriðjumálum krefst mikils und-
irbúnings, og engu verður slegið
föstu um hagkvæmni slíkra fram-
kvæmda, fyrr en að þeim undir-
búningi loknum. Að vísu má gera
ráð fyrir, að hægt væri á einu til
einu og hálfu ári að komast að
raun um það, hvort menn telja
hagkvæmt og æskilegt að stækka
þau stóriðjuver, sem fyrir eru í
landinu, þ.e.a.s. Álbræðsluna í
Straumsvík eða Járnblendiverk-
smiðjuna við Grundartanga. Að-
dragandinn að byggingu algerlega
nýrrar verksmiðju, t.d. álbræðslu
eða kísilmálmbræðslu á Norður-
landi eða Austurlandi hlýtur hins
vegar að taka miklu lengri tíma,
jafnvel þrjú ár eða lengur. Þetta

t