Morgunblaðið - 18.02.1983, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. FEBRÚAR 1983
47
Algengasta íslenska
heltlö á þeim kvilla
sem ætlunin er að
lýsa stuttlega í þess-
ari grein er unglingabólur. Gelgju-
bólur er nær jafn algengt. Erlenda
nafnið á sjúkdómnum er „acne“
eða „acne vulgaris". Eins og meö
marga aðra sjúkdóma, a.m.k.
húösjúkdóma, vantar tilfinnanlega
betra heiti á íslensku yfir þennan
kvilla. fólk milli þrítugs og fertugs
er ekki ánægt með aö hafa gelgju-
bólur og oft tekur langan tíma að
útskýra fyrir því aö þessi kvilli sé
alls ekki bundinn viö unglingsárin,
eins og nafniö bendir til. Hins veg-
ar má segja að nafnið sé brúklegt
þar sem þessi húösjúkdómur byrj-
ar langoftast á kynþroskaaldri og
er líka aö langmestu leyti bundinn
viö þaö aldursskeið. Bólur eru ef til
vill betra orð, eöa jafnvel horm-
ónabólur, þar sem oröiö hormón
hefur náö nokkuð öruggri fótfestu
í málinu. Ef til vill kæmi til greina
aö taka upp nýyrðið akni.
Frá gamalli tíö hefur veriö gert
lítiö úr unglingabólum og er svo
enn í dag, sjúkdómurinn talinn
ómerkilegur, standa stutt yfir,
læknast af sjálfu sér og engrar
meðferöar þörf. Er þetta slæmt,
því aö leiöa má rök aö því aö eng-
inn sjúkdómur valdi eins mörgu
fólki á aldrinum frá 13 til 25 ára
jafn mikilli vanlíöan. Krakkar á
kynþroskaskeiöi, sem eru svo
heppin aö vera meö hreina og fal-
lega húö, gera sér fæstir grein fyrir
því hvílíkur kross það er aö vera
meö svæsnar bólur. Þeir unglingar
sem eru með þennan sjúkdóm á
háu stigi geta tæpast stundað
sund eða leikfimi af ótta viö aö
djúp kýli springi á baki eöa bringu
og út velli blóö og gröftur, eöa
veigra sér viö aö sækja skóla-
skemmtanir alsettir graftarbólum á
andliti og hálsi. Slíkt skilur ef til vill
ekki aöeins eftir djúpar og Ijótar
skemmdir í húðinni, heldur
kannski varanleg ör í sálinni líka.
Ekki hjálpar þaö aö sjúkdómurinn
er hvaö algengastur og svæsnast-
ur einmitt á því aldursskeiöi sem
áhuginn er hvaö mestur á því að
ganga í augun á hinu kyninu. Þaö
er þess vegna mjög illa gert aö
gera lítiö úr þessum kvilla meö
háðsglósum og kerlingarbókaráö-
leggingum, eins og lengi hefur
tíðkast. Nær væri aö foreldrar
hvettu unglinga til þess aö leita sér
lækninga, en nú oröiö er margt
hægt að gera til aö bæta sjúk-
dóminn og miklu meira en hægt
var fyrir aöeins þrjátíu árum.
Unglingabólur eöa acne vulgaris
er króniskur bólgusjúkdómur í hár-
sekkjum og fitukirtlum húöarinnar.
Hann getur komiö fram hvar sem
er á líkamanum þar sem hár vex,
en aöallega í andliti, á baki og
bringu. Orsök sjúkdómsins er ekki
þekkt en um kynþroskaskeiö eykst
mjög starfsemi fitukirtlanna í húð-
inni og ber mest á þessu á fram-
angreindum stööum. Jafnframt
gerist þaö hjá þeim sem fá bólur
aö opin á göngunum frá fitukirtlun-
um stíflast, olían úr þeim kemst
ekki óhindrað út á yfirboröiö, eins
og hún á aö gera og óeðlilega mik-
ill bakteríugróöur veröur í fitukirtl-
um og aöliggjandi hársekkjum,
eins og gjarnan vill veröa viö hvers
konar stiflur í líkamanum. Sérstök
hormón, sem kölluð eru androgen,
valda þessum breytingum i húö-
inni, og hallast menn aö þvi aö þeir
sem fá bólur séu á einhvern hátt
óeölilega viökvæmir fyrir þessum
hormónum. Flestir eru sammála
um þaö að arfgengir þættir ráöi
mjög miklu um þaö hverjir fái bólur
og hverjir ekki og sömuleiöis
hversu svæsnar þær veröa og erf-
iðar viöureignar. Þessir orsaka-
þættir eru alltof flókiö fyrirbæri til
þess aö ræöa þá itarlega í stuttri
tímaritsgrein. Þrátt fyrir mjög um-
fangsmiklar rannsóknir, aöallega
síðustu tvo áratugi, er margt enn-
þá óútskýrt í sambandi viö þaö
hvernig bólur myndast. Kenningar
um aö gosdrykkjaþamb eöa sælg-
ætisát eigi þarna hlut aö máli hafa
ekki verið sannaðar.
Unglingabólur eru mjög algeng-
ur sjúkdómur, um $0—90% fólks á
gagnfræöaskóla- og menntaskóla-
aldri hafa þær í einhverri mynd.
Varla er hægt aö tala um sjúkdóm
nema bólurnar séu þrálátar og
svæsnar, en sem betur fer er ekki
nema lítill hluti af heildinni sem fær
sjúkdóminn í því formi. Bólurnar
eru nánast jafnalgengar hjá báö-
um kynjum, þær ná fyrr hámarki
hjá stúlkum, eöa um 14 ára aldur,
en um 16 ára aldur hjá drengjum.
Algengara er þó aö sjá mjög
svæsnar bólur hjá karlmönnum.
Allir kannast viö einkenni sjúk-
dómsins, þau blasa viö flestum
daglega. Talaö er um aö einhver
hafi feita húö, óhreina húö, lokaða
húö, bólótta húö, graftarbólur, aö
einhver sé bólugrafinn eöa meö
graftarkýli og loks djúpar graftar-
ígeröir. Einnig er talað um grófa
húö og er þaö kannski einna mest
áberandi í bóluútbrotum aö opin á
hársekkjunum eru stór og útvíkk-
uö, svokölluö follikel-op. Ber mest
á þessu, eins og öörum framan-
greindum einkennum í húðinni, í
andliti, aftan á hálsi, undir kjálka-
börðum, á baki og bringu. Þessi
op eru stífluð af uppþornaöri fitu
Sæmundur Kjartansson
(sebum) eða samblandi af þessari
fitu og hornefni húöarinnar og eru
eins og litlir naglar i húöinni meö
svörtum haus. Almenningur kallar
þetta fílapensla, hvernig svo sem
það vandræðalega nafn er til kom-
ið. Þessir nabbar eru líka kallaðir
húðormar, enda ekki ólíkir ormum
þegar þeir eru kreistir út úr húð-
inni. Oft má ráöa af því hvernig
þessum nöbbum er fyrir komiö í
húöinni, hversu svæsnar bólur viö-
komandi er meö og haga meöferð
í samræmi viö þaö. Næstalgeng-
asta einkenniö eru hvítleitar smá-
bólur og er andlitið, bringan og
jafnvel bakiö stundum alsett þess-
um öröum. Ef stungiö er á þessum
bólum má kreista út úr þeim hvítan
massa eins og smurost úr túbu.
Þeim sem hafa mikið af þessum
örðum hættir öðrum fremur til að
fá slæmar bólur. Önnur einkenni
og svæsnari en svartir og hvítir
nabbar í húöinni eru rauðar bólur
og gulleitar graftarbólur, sem all-
flestir bólusjúklingar fá meira eöa
minna af, og þeim mun meira eftir
því sem sjúkdómurinn er svæsnari.
Loks eru svo djúp kýli eöa blöðrur
(cystur), fullar af þunnfljótandi gul-
leitum greftri, sem sjást viö svæsn-
ustu tegundir af bólusjúkdómnum,
valda mestum skemmdum i húö-
inni og skilja eftir Ijótustu örin.
Þegar talaö er um aö einhver sé
alsettur örum í andliti, þá er þaö
næstum alltaf eftir bólur. Þegar
sjúkdómurinn er einu sinni byrjað-
ur þá er ýmislegt sem getur haft
áhrif á hann svo sem andleg streita
(versnar t.d. oft rétt fyrir próf). Hjá
stúlkum, og konum yfirleitt, versn-
ar hann iðulega rétt fyrir tíöir. Hjá
fólki með flogaveiki geta bólurnar
orðið sérlega slæmar. Loftslag
hefur töluverð áhrif og er áberandi
hve mörgum batnar viö dvöl á sól-
ríkum stööum. Flestir eru mun
betri yfir sumarið. Yfirleitt hætta
bólur aö myndast fyrir 25 ára ald-
ur, þær eru samt algengar á baki
hjá karlmönnum fram á miöjan
aldur og hjá konum á höku og
undir kjálkabörðum fram yfir fer-
tugt.
Flestir sem þjást af bólum vilja
auðvitað fá skjótan og varanlegan
bata, en á slíku er ekki völ enn sem
komið er. Meóferðin miðast viö aö
halda sjúkdómnum niöri eins og
hægt er gegnum unglingsárin og
reyna að hindra þannig sérstak-
lega aö andlitið afskræmist af ör-
um. Fleyndar myndast einnig oft
djúp og Ijót ör á baki og bringu
sem geta verið til mikilla lýta og því
er æskilegt aö reyna aö koma í veg
fyrir þau. Þaö eru aöallega fjórir
þættir sem meðferðin beinist aö:
1. Aö fjarlægja olíuna sem fitu-
kirtlarnir framleiöa allt of mikið af.
2. Aö opna húðina, þ.e. opin á
hársekkjunum sem eru stífluö.
3. Aö minnka bakteríugróöur í
fitukirtlunum og hársekkjunum.
4. Aö draga úr bólgunni sem
kemur í kjölfar þess aö hársekkur
springur.
Ýmis ágæt efni eru á boðstólum
til þess að hreinsa fitu af húöinni
og fást bæöi í apótekum og á
snyrtistofum. Til þess aö opna
húöina þarf aö láta hana flagna
hæfilega mikiö. Efni sem henta vel
til þess og sérstaklega mætti
nefna er áburöur, sem inniheldur
tretinoin (A-vítamínsýru) og efni
sem heitir benzyl peroxid. Hvort
tveggja eru mjög þrifaleg lyf, en
geta veriö ertandi fyrir húðina og
þarf þess vegna aö nota meö gát.
Húöhreinsun á snyrtistofu er í
flestum tilfellum gagnleg og jafn-
framt eru gefnar góöar leiðbein-
ingar um hreinsun húðarinnar.
Reglulegur þvottur meö volgu
vatni og sápu er talinn gera veru-
legt gagn, og einnig almennt
hreinlæti. Sömuleiðis má gjarnan
nota sótthreinsandi sáraspritt eöa
própanól. Utfjólubláir geislar (há-
fjallasól) tvisvar eöa þrisvar í viku
geta hjálpaö verulega og fleira
mætti telja upp. Þaö sem hefur þó
alveg valdiö straumhvörfum í meö-
feröinni á unglingabólum síðasta
aldarfjóröunginn er tetracycUne.
Þetta er fúkkalyf sem er yfirleitt í
hylkjum og eru tekin 1—4 hylki á
dag, eftir því hversu svæsnar ból-
urnar eru. Þessari meöferö þarf oft
aö halda áfram í margar vikur. Rétt
er aö muna eftir því, ef gleymast
skyldi að taka það fram, aö kona
sem er ófrísk eöa meö barn á
brjósti á ekki aö taka tetracycline,
en þá má gefa annaö fúkkalyf sem
nefnist erythromycin í staöinn og
verkar mjög svipaö. Þaö hefur
einnig veriö notaö útvortis í
Bandaríkjunum, en fæst ekki í því
formi hér á landi.
Rétt er taka fólki vara fyrir þvi
að kreista bólur. Ef það vill endi-
lega gera það, þá er betra aö hita
húöina fyrst i gufu, eöa meö heit-
um vatnsbökstrum, og í staöinn
fyrir að kreista bólurnar meö fingr-
unum aö gera þaö fremur með litlu
áhaldi sem fæst í búöum og er
ódýrt. Er lítiö op á öörum enda
þess og ganga svartir nabbar auö-
veldlega út um opiö þegar þrýst er
á húðina.
Stööugt er unniö að rannsókn-
um á unglingabólum og miklar
vonir bundnar viö lyf sem er af-
brigöi af A-vítamínsýru, kallaö
13-cis-retinoin sýra, en rannsókn-
ir í Bandaríkjunum hafa sýnt, aö
þetta efni er afar áhrifaríkt, í inn-
tökuformi, gegn bólum. Lyfiö er
komið á markaö í Bandaríkjunum.
Nú hefur verið drepiö lauslega á
þaö helsta í bólumeöferö eins og
hún er í dag. Vonandi kemur þetta
einhverjum að gagni, en allt of
margir líöa alla ævi fyrir Ijót ör, oft
vegna ófullnægjandi meðferðar á
unglingsárum.
Grein þessi birtist áöur í tíma-
ritinu Heilbrigðismál 2. tbl.
1982.
Sæmundur Kjartansson læknir
er sérfræóingur i húö- og kynsjúk-
dómum og starfar í Reykjavík.