Morgunblaðið - 16.10.1983, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. OKTÓBER 1983
79
staddir, lítur einstaka sinnum
hjúkrunarkona inn eða sjúkraliði,
sem einhverju öðru er að sinna, en
kemur rétt sem snöggvast bak við
tjaldvegginn. Á sínum tíma mun
svo einhver komast að því við nán-
ari athugun, að sjúklingurinn sé
barasta dáinn.
Þá eru hafðar hraðar hendur við
að kistuleggja lík hans og láta það
?vo hverfa hið skjótasta inn í eina
áf stálskúffunum í kæligeymslu
líkhússjúkrahússins niðri í kjall-
ara.
Árla morguns einhvern næsta
dag er svo þessi kista, ásamt öðr-
um líkkistum í kæligeymslunni,
sótt í kyrrþey og ekið á brott.
Þannig lýkur síðasta þætti mann-
legs lífs í nöturlegri einsemd, án
minnsta virðuleika.
í fcluleik við dauðann
Það kemur ekki hvað sízt fram í
málnotkun okkar, hve erfitt við
eigum með að viðurkenna bana-
stund og dauða, sem raunveru-
legan hluta af æviferli okkar — að
minnsta kosti mun erfiðar en ýmis
önnur menningarsvæði, sem hafa
annað gildismat en við.
Það er til fjöldi orðatiltækja í
tungunni, sem eru til þess gerð að
fara á sveig við dauðann sem stað-
reynd, komast öðruvísi að orði um
hann, nefna hann ekki sínu rétta
nafni. Þessi orðatiltæki þjóna ým-
ist þeim tilgangi að draga úr ógn
dauðans í mæltu máli, fegra hann
og sveipa hann dulúð, og er orða-
valið þá ýmist mjög markvisst eða
með kaldranalegum hálfkæringi.
Öll þessi orðatiltæki eiga það þó
sameiginlegt að láta það skýrt í
ljós að menn kæra sig ekki um að
nefna banastund og dauða réttu
nafni. Það er þá frekar sagt eins
og til að herða upp hugann: að
andast, látast, sálast, gefa upp
öndina, fá hvíldina, skilja við,
falla í valinn, sofna svefninum
langa, fara til Guðs, vera leystur
frá þjáningum, ganga inn í sæl-
una, ganga á vit feðra sinna,
ganga fyrir ætternisstapa, deyja
drottni sínum, geispa golunni,
leggja upp laupana, drepast.
Af öðrum toga og ólíkum er svo
orðalag hinnar læknisfræðilegu
skilgreiningar á dauða. Þessi
skilgreining leitast fyrst og fremst
við að spanna, og takmarka nánar,
hið auða svið milli þess, sem við
almennt köllum dauða, og þeirrar
breytingar, sem þá fyrst tekur við
frá líkamlegri hérvist til þess að
vera ekki lengur til.
Dauður samkvæmt
læknisúrskurði
Samkvæmt læknisfræðilegri
skilgreiningu er dauði ekki viður-
kenndur, fyrr en um svokallaðan
heiladauða er að ræða. Vorið 1982
lagði sérstök nefnd, skipuð full-
trúum úr vestur-þýzka læknafé-
laginu, auk fulltrúa samtaka ým-
issa sérgreinalækna, til, að stuðzt
yrði við fjórar meginreglur við að
úrskurða mann látinn, svo öruggt
mætti telja.
í fyrsta lagi verði þau skilyrði,
sem leiða til algjörra heila-
skemmda að vera óvefengjanlega
fyrir hendi; í öðru lagi verði að fást
klínísk staðfesting á, að öll ein-
kenni á lokum heilastarfsemi liggi
fyrir; í þriðja lagi skal svo leggja
fram sönnun þess, að allri heila-
starfsemi sé lokið með heilalínu-
riti (EEG eða elektroencephalo-
grammi), sem hefur sýnt núll-línu
í 30 mínútur eða þá að þetta er
sannað með angiographíu báðum
megin, sem leiði í ljós algjöra
stöðvun blóðrásar til heilans.
í fjórða lagi má líta svo á að
óyggjandi sönnun og staðfesting
sé fengin á klínískum úrskurði um
dauða — án EEG og án angio-
graphíu — með því einu, að fylgzt
hefur verið með hinum látna í
hæfilega langan tíma.
Þegar dauðaúrskurðurinn hefur
verið felldur, skiptir frumdánar-
orsökin ekki lengur neinu máli i
því sambandi. Hvort sjúklingarnir
dóu úr krabbameini (í V-Þýzka-
landi létust 254.492 af völdum
krabbameins árið 1980), af hjarta-
og blóðrásarsjúkdómum (100.211),
sviptu sig sjálfir lífi (12.868) eða
létust í umferðarslysum (12.521).
Það er úrskurðurinn um heila-
dauða þeirra, sem einn kveður á
um, að þeir séu raunverulega
dauðir.
Það er ekki fyrr en menn eru
komnir yfir þessi landamæri, það-
an sem enginn hefur ennþá snúið
aftur til jarðnesks lífs, að leyfilegt
er að taka úr mönnum líffæri til
að nota við ígræðslu í aðra sjúkl-
inga.
Á gjörgæzludeildinni
er um líf og dauða að
tefla. En jafnvel þótt
dauðinn standi þegar
albúinn við rúm-
stokkinn, gefst þó
tími til hinztu tján-
ingar — síðustu, orð-
vana samræðna.
Handan landamæranna
— fullkomin óvissa,
nema í trúnni
Sú mikla nákvæmni, jafnvel
varðandi hin smærri atriði, sem
fram kemur í lýsingum á læknis-
fræðilegum einkennum heila-
dauða, fær þó á engan hátt dulið
þá staðreynd, að jafnvel læknarn-
ir vita heldur ekki með óyggjandi
vissu, nákvæmlega hvenær hinn
líffræðilega dauða ber að.
Þrátt fyrir þær ótrúlega miklu
framfarir, sem orðið hafa á öllum
sviðum læknisfræðinnar, þrátt
fyrir allar ráðstafanir, sem unnt
er að gera til að lengja ævidaga
manna, vita læknarnir þó, að líf
mannsins, alveg eins og með öllum
öðrum lífverum — að fáeinum ein-
frumungum undanskildum — er
óumflýjanlega endanlegt.
Lífið er endanlegt, af því að sú
hæfni lifandi fruma að skipta sér,
er í ýmsum líffærum takmörkuð
við ákveðinn fjölda slíkra frumu-
skiptinga. Af þessum sökum hafa
mennirnir að visu getað aukið að
miklum mun lengd meðalaldurs-
ins. Fyrir hundrað árum námu
lífshorfur nýfædds sveinbarns um
33 árum, nú á dögum eru allar
horfur á, að nýfætt sveinbarn lifi í
73 ár en stúlkubarn í 77 ár.
Mönnum hefur þó ekki reynzt
mögulegt að ná hærri aldri yfir-
leitt en í hæsta lagi 90—100 árum.
Þetta er alkunn staðreynd, þrátt
fyrir það, að menn hafi stundað
læknislist í nokkrar árþúsundir og
fengist við vísindalegar rannsókn-
ir í þó nokkra áratugi.
Allar hugmyndir um það, hvað
við taki eftir dauðann, hefur
hingað til eingöngu verið að finna
í tn' arbrögðunum. Vísindalegar
upplj úngar um líf eftir dauðann
eru ekki fyrir hendi.
Dauðastundin ekki jafn
kvalafull og almennt álitið
Að sjálf dauðastundin sé ekki
jafn kvalafull og nánustu aðstand-
endur hins deyjandi sjúklings
virðast oft á tíðum álíta, hafa allir
þeir læknar, sem ég spurði, borið
einum rómi. Súrefnisskortur, sem
mjög oft gerir vart við sig hjá
sjúklingnum rétt áður en dauðann
ber að, gerir það að verkum, að
meðvitundin sljóvgast smátt og
smátt og veldur jafnvel vissri
dauðafró.
Forsenda þess, að dauðastundin
hafi ekki ákafar kvalir í för með
sér, er þó sú, segir Paul Becker,
læknir, sem hefur langa reynslu í
að umgangast deyjandi sjúklinga,
að reynt sé eftir mætti að slæva
líkamlegan sársauka sjúklingsins
og eyða óróleika hans; að hinn
deyjandi sé ekki látinn kafna á
banabeðnum, að allri meðalagjöf
sé stillt í hóf, og að hjúkrun og
umönnum sjúklingsins á banabeði
sé eins góð og framast sé unnt; en
framar öllu megi ekki skilja hinn
deyjandi eftir einan.
„Allt frá þeirri stundu, er ég
sezt við sjúkrabeð hins deyjandi
manns, verð ég ekki framar var
við neitt dauðastríð,“ segir Becker
læknir, en hann hefur alveg ný-
lega látið af störfum sem yfir-
læknir lyfjadeildar sjúkrahússins
í Limburg.
Eins og svo margir aðrir læknar
hefur hann tileinkað sér margt og
mikið úr hinum sálgreinandi að-
ferðum svissneska sálfræðingsins
Elisabeth Kubler-Ross. Með fjöl-
mörgum dæmum, sem hún lýsir
nánar í bókum sínum, hefur hún
sýnt fram á, að með nærveru ein-
hverrar manneskju, sem fús sé að
sinna þörfum hins deyjandi, ráða í
spurningar hans og óskir, sem
sjúklingurinn nær oft rétt aðeins
að ympra á með heldur óljósu,
táknrænu móti, sé vissulega hægt
að gera sjálfan aðdraganda dauða-
stundarinnar viðfelldinn og bæri-
legan, og það jafnt fyrir hinn
deyjandi og þann, sem við bana-
beðinn situr.
Fjölmörg kvala-
stillandi lyf
Elisabeth Kúbler-Ross bendir
einnig á, að það sé nauðsynlegt og
vel mögulegt að stilla kvalir hinna
dauðvona. Til þess að leysa menn
undan þjáningum í banalegunni er
völ á fjölmörgum, áhrifaríkum
lyfjum, meira að segja til að lina
kvalir fárveikra krabbameins-
sjúklinga, sem þegar eru mjög
langt leiddir. í Bandaríkjunum,
þar sem Elisabeth Kubler-Ross
starfar núna, er dauðvona sjúkl-
ingum gjarnan gefin blanda af
morfíni og kókaíni, sem gengur
undir heitinu bromton-blandan; á
öðrum stöðum í Bandaríkjunum
tíðkast sambland af heróíni og
morfíni. Höfuðkosturinn við þessi
lyf er sá, að sjúklingurinn er að
vísu leystur frá öllum kvölum, en
fellur hins vegar ekki í mók, né
gerist óskýr í hugsun. Hann hress-
ist og kemst í andlegt jafnvægi.
Læknar í Evrópulöndum geta
einnig gefið kvalastillandi lyfja-
blöndur, sem í allt að því hundrað
prósentum tilvika myndu stilla al-
gjörlega kvalir deyjandi fólks.
Hins vegar er það staðreynd, að í
Evrópu er dauðvona sjúklingum
bæði gefin sjaldnar slík lyf og í
mun minni mæli en tíðkast í
Bandaríkjunum; þetta á einkum
við um allflest evrópsk sjúkrahús,
en alveg sérstaklega, þegar hinn
dauðvona sjúklingur liggur bana-
leguna á heimili sínu.
Nógu mikið, nógu fljótt
Allir þeir læknar, sem búa yfir
mikilli reynslu í þessum efnum,
leggja áherzlu á, að það skipti höf-
uðmáli að alls ekki sé beðið eftir
því, að sjúklingur á banabeði fái
næsta kvalakast, heldur eigi að
gefa honum kvalastillandi lyf
bæði nægilega snemma og af næ-
gilegum styrkleika til að bægja
væntanlegri sársaukatilfinningu
frá í tæka tíð, þannig að hinn
deyjandi verði kastanna ekki einu
sinni var.
Elisabeth Kúbler-Ross og
bandarískir starfsfélagar hennar
láta sjúklinginn sjálfan um að
ákveða þann skammt af kvalastill-
andi lyfjum, sem honum finnst við
hæfi fyrir sig, og er þá átt við þau
lyf, sem tekin eru inn, en ekki
sprautað. Reynslan hefur leitt í
ljós, að sjúklingarnir taka minni
skammta af kvalastillandi lyfjum
inn, þegar þeir eru látnir ráða en
þegar læknirinn þarf að ákveða
magnið fyrir hann. í Þýzkalandi
eru stöðugt fleiri læknar núorðið
þeirrar skoðunar, að það sé óábyrg
afstaða og þjóni heldur alls engum
tilgangi að synja dauðvona sjúkl-
ingum um sterk kvalastillandi lyf
á þeim forsendum, að slík lyf
kynnu að hafa vanabindandi áhrif
á sjúklingana.
Dauöans angist
Enda þótt það hafi mjög svo ró-
andi áhrif á fólk að vita, að það
muni að líkindum alls ekki þurfa
að taka út neinar þjáningar í
banalegunni, er ótti manna við
sjálfan dauðann — eða öllu heldur
sá geigur, sem grípur hvern og
einn við tilhugsunina um að vera
að deyja — þó engan veginn þar
með á bak og burt.
Hvort maðurinn sé einasta líf-
veran, sem býr yfir þeirri vissu, að
hann eigi eftir að deyja og því
þekki dauðans angist, er spurning,
sem hingað til hefur lítið verið
gert í að leita vísindalegra svara
við. Sálfræðingurinn René Spitz
álítur, að það skipti — a.m.k. að
því er dýrin varðar — beinlínis
sköpum upp á líf eða dauða að
kunna skýran greinarmun á því,
sem sé lífi gætt, og svo hinu, sem
sé lífvana; hann heldur því einnig
fram, að hæfileikinn í þá veru hafi
áunnizt smátt og smátt við óra-
langa framþróun tegundanna.
Hræðslan við dauðann þjónar
örugglega vissum skynsamlegum
tilgangi hjá manninum við að
vernda hann fyrir hættum. Hið
einkennilega er hins vegar, að á
banageiginn skuli vera litið eins
og eitthvað neyðarlegt, ósæmilegt
eða allt að því ósiðlegt. Menn fara
stöðugt í felur með þennan ótta
sinn og reyna að leyna honum
fyrir öðrum. Þannig kemur það
ekki ósjaldan fyrir, að dauðsjúkur
maður leitast við að leyna eigin-
konu sinni því, hve langt leiddur
hann sé. Eiginkonan álítur að sínu
leyti, að maður hennar viti ekki,
hvernig komið sé fyrir honum, og
umgengst hann því eins og ekkert
ami aö til þess að láta hann halda,
að hún sé með öllu áhyggjulaus;
þetta er ástand, sem reyni til hins
ýtrasta á taugarnar hjá báðum að-
ilum. Á meðan þau eru að rabba
saman um hversdagslegustu hluti,
finnst hinum dauðvona manni ef
til vill undir niðri, að hann fái
ekki færi á að segja konunni hug
sinn allan, fái ekki að ræða við
hana, sem gerst þekkir, um ævi-
feril sinn, um tengsl þeirra hjóna,
um samskipti hans við aðra í líf-
inu eöa um það, hvernig ráða skuli
fram úr málum barnanna fyrir
framtíðina.
Af einskærum ótta við að vera
að missa ástvin sinn, kemur það
ósjaldan fyrir, að nánustu að-
standendur dauðvona sjúklings
gera sér jafnvel alls ekki nægilega
vel ljóst, að það sé í raun og veru
hinn deyjandi, sem sjá verði á bak
öllu fyrir fullt og allt.
Söknuður
Hræðslan við að deyja og óttinn
við dauðann sjálfan eiga sér ekki
hvað sízt rætur í tilhugsuninni um
að þurfa að hverfa burt frá öllum
sínum ástvinum og öllu, sem
manni er kært í lífinu. Enski vis-
indamaðurinn, Colin Murray
Parkes, lítur svo á, að þetta sé það
gjald, sem maðurinn verði að
greiða fyrir hin afar mikilvægu
tengsl við foreldra sína, börn sín
og maka. Parkes var fyrstur
manna til að skrifa bók um ítar-