Morgunblaðið - 25.11.1983, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 25. NÓVEMBER 1983 13
það fáorðir þótt ungmenni, at-
hvarfslaust, lendi í öngstrætum
eymdar og hungurs á erlendri
grund, og hverfi úr tilverunni.
Tíminn leið, — og það er ætíð til
nóg af honum og sér ekki fyrir
endann á eftir því sem okkur er
sagt, — en ungur maður í útlönd-
um, sem ætlar að verða frægur,
má engan tíma missa, og það sér
á. Ekki eru mörg ár liðin er fréttir
fara að berast heim til íslands um
þau ótíðindi að Kristmann sé að
skrifa og gefa út bækur á móð-
urmáli Norðmanna, sem dómbær-
um mönnum þar þyki eftirtektar-
verðar og eigi bækur þær miklum
vinsældum að fagna með norskum
lesendum. Árlega birtast skáld-
sögur Kristmanns, og nefni ég
nokkrar með þeim heitum er þær
síður hlutu í þýðingu: Brúðarkjóll-
inn, 1927, Ármann og Vildís, 1928,
Morgunn lífsins, 1929, Ströndin
blá, 1931, Góugróður, 1933, Bjart-
ar nætur, 1934, Börn jarðar 1935
og er þó sleppt úr. Þetta skeður á
einum áratug. Kristmann Guð-
mundsson er orðinn virtur og vin-
sæll skáldsagnahöfundur í dvalar-
landi sínu, Noregi, og bækur hans
þýddar á tugi tungumála. Ævin-
týri hafði gerst, sem fáa óraði
fyrir, en slíkur er háttur ævintýra.
„Himinn, skýjum hulinn,
hvelfist móðudökkur
yfir djúpin dulin;
dynur strengur klökkur
yfir björtum bárum.
Ber sem kvak að sandi
óm frá liðnum árum
æsku minnar landi.“
(K.G.)
Kristmann Guðmundsson snýr
aftur heim til íslands sumarið
1939, rétt fyrir heimsstyrjöldina
síðari, eftir fimmtán ára dvöl er-
lendis, með rösklega tylft skáld-
sagna að baki og nokkurt skotsilf-
ur í skreppu sinni.
Kristmann Guðmundsson átti
eftir að skrifa margt eftir að hann
settist að hér heima. Hann þýddi
sumar bóka sinna á íslensku,
samdi skáldsögur, stærri og meiri
að umfangi en áður og skrifaði
ævisögu sína í fjórum bindum,
merkari bók en samtíð hans hefur
enn tekið eftir. Hér er um enga
upptalningu að ræða á verkum
Kristmanns Guðmundssonar og
sumar sögur hans er ég nefni ekki
eru máske merkastar alls þess er
hann skrifaði.
Ég kynntist Kristmanni nokkuð
í gegn um sameiginlega kunningja
og í störfum í Félagi íslenskra rit-
höfunda um áratugaskeið. Sú
kynning var mér skemmtun og
lærdómur sem ég þakka. En þó er
mín þökk til Kristmanns Guð-
mundssonar fyrst og fremst mót-
uð af þeirri hrifningu er ég varð
fyrir ungur maður er ég las á
norsku hinar fyrri sögur hans. Sú
snerting varir enn sem lýsigull í
hugskoti mínu. Því vil ég mæla
fram þessi þakkarorð nú, þegar
hann er allur.
„Sæt er angan úr sölnandi gróðurhögum;
sefur nú bylgjan frammi við lága strönd;
öll náttúran glitrar, eins og á æskudögum,
frá efstu brúnum að hafdjúpsins sjónarrönd.
En ilmandi þögnin birtir mér óminn bjarta
af brimi lífsins, er flæða skal endalaust,
og fögnuður vorsins fyllir mitt unga hjarta,
þótt fölni laufið og bráðum sé komið haust.“
(K.G.)
Haustið var löngu komið í ævi
Kristmanns Guðmundssonar er
hann beið sitt endadægur. Garpur
var hann, rómantískur bjartsýnis-
maður, dulhyggjumaður og við-
kvæmt karlmenni.
Hugheila þökk á hann fyrir
auðgun íslenskra bókmennta.
Dætrum hans, börnum þeirra og
barnabörnum flyt ég samúðar-
kveðju.
Indriði Indriðason
Saga Kristmanns Guðmunds-
sonar er dæmigert ævintýrið um
karlssoninn í Garðshorninu sem
heldur með staf og mal á vit
drauma sinna, hlýtur kóngsdótt-
urina og hálft ríkið móti kóngin-
um, föður hennar, og allt eftir
hans dag. Ég leyfi mér að fullyrða
að í heild hafi hann skipað sæti
sitt með prýði, hvað sem kald-
dæmir landar hans hafa sagt.
Kristmann er jafnaldri og sam-
ferðamaður hins glæsta hóps
listamanna sem komst til manns í
lok hinnar fyrri heimsstyrjaldar.
Dauði þúsunda ungmenna skóp
þeim sem eftir lifðu í okkar
heimshluta ákafan lífsþorsta og
gæddi þá rómantískri sýn á fram-
tíðina þar sem tár og blóð þekkt-
ust ekki meir en ástir og fegurð
réðu þúsundáraríki friðar og vel-
sældar.
Kristmann fetaði ungur í fót-
spor skálda fornsagnanna, sigldi
austur um haf í leit að fé og frama
og varð ótrúlega sigursæll. Eftir
furðu skamma dvöl í Noregi fóru
bækur hans að koma út á máli
þeirrar þjóðar og er talið að hann
hafi þá þegar haft á því gott vald.
En þessi íslenskublandna norska
Kristmanns í fyrstu bókum hans
hefur mér alltaf þótt mjög
skemmtileg.
Frami hins unga karlssonar
varð mikill; urðu bækur hans
skjótt víðlesnar og þýddar á fjölda
tungumála. Hann talaði eins og
flestir skáldbræður hans hér
heima tungu síns tíma. Þjóðfé-
lagsleg gegnumlýsing var ekki
þeirra viðfangsefni heldur hin
fagra veröld, hin bláa strönd
æskudrauma og lífsgleði sem þjóð-
irnar höfðu nær tapað sjónum á í
myrkri stríðsáranna. Nú vöknuðu
þær til lífs með tvíefldum krafti
og þrátt fyrir fátækt sína sá þjóð
okkar fram úr aldalöngum vetri.
Það voraði upp úr 1918.
Ég held að skáld þessara ára
verði aldrei til fulls skilin af öðr-
um en þeim er lifðu þessa tíma og
gengu við hlið þeirra inn í sumar-
ið. Kristmann varð samstiga þeim,
heimaskáldunum, þótt hann
dveldi erlendis. Þar naut hann sín
til fulls, virtur rithöfundur, glæsi-
menni í sjón, gleðimaður og eftir-
sóttur félagi og veislugestur við
hirð listgyðjunnar.
Víst er að þó Island hafi verið
honum naumgjöful fóstra ungum
og fálát um of þá vildi hann vinna
því hvað hann mátti. Hans sigur
var ættjörðinni unninn um leið og
sjálfum honum. Og seiðþung
heimþráin yljaði sögur hans.
Þessi seiður dró hann loks heim
í fang fóstrunnar og ekki hafði
blíðlæti hennar aukist við börn
sín. Heimkoman olli þessum
ævintýrasveini vonbrigðum eins
og margir slíkir hafa orðið að
reyna. Það voru komnir nýir tím-
ar, köld raunhyggja í stað
drauma. Sá sem ekki er með mér
er á móti mér, var viðlag tímans.
Og aldahvörfin miklu í veröld
lista, stríðsárin síðari, settu
lukkuriddara frá lokum hinna
fyrri út í horn. Hve fagurlega sem
þeir þreyttu enn svanasöng sinn
kafnaði hann í gný vélaldar.
Ég kynntist Kristmanni ekki að
neinu ráði fyrr en við hjónin flutt-
um í Hveragerði árið 1950. Hann
hafði þá búið þar nokkur ár og
komið sér vel fyrir. Hann bjó þessi
ár með Svövu Aðalsteinsdóttur,
hinni ágætustu konu, og leið að
flestu leyti vel.
Kristmann var starfsmaður
mikill, ritaði skáldsögur, bóka-
dóma og fleira. Hann vann þá öll
sumur í hinum fagra jurtagarði er
hann hafði komið sér upp og jók
við sumar hvert með eindæma
umhyggju. Hann kallaði bústað
sinn Garðshorn og mun hafa haft
ævintýrið góða í huga. Þar tók
hann á móti miklum fjölda gesta,
ljúfur og reifur, sýndi þeim garð-
inn með ánægju, enda margir
gestanna komnir beint til að sjá
hann. Kristmann var í eðli sínu
manna bestur heim ,að sækja,
fróður og frásagnaglaður. Við
bjuggum við sömu götu og hitt-
umst nær daglega þessi ár, vorum
heimagangar hvor hjá öðrum.
Hann vildi mér í öllu vel, tiðast
veitandinn, víðförull og bókfróður
sem hann var, og ég finn mig í
þakkarskuld við hann eins og aðra
Hvergerðinga; vitanlega ekki síst
þá er staðurinn fékk af nafnið
„Iistamannanýlenda“.
Þeir ganga óðum á vit feðra
sinna þessir glæstu sveinar er
brugðu rósrauðu skini á árin milli
stríða. Við sem ólumst upp í þessu
skini og urðum þeim samferða
nokkurn spöl gleymum því ekki og
lítum til baka undan skuggaskýj-
um nýs stríðs með djúpum sökn-
uði.
Þökk sé Kristmanni Guðmunds-
syni og öðrum listamönnum þess-
ara ára fyrir að vera það sem þeir
vóru.
Kristján frá Djúpalæk
Kveðja frá Rithöfunda-
sambandi íslands
Það er skammt stórra höggva á
milli þegar Kristmann kveður
okkur skyndilega og heldur á eftir
Tómasi Guðmundssyni. Þeir voru
ólíkir menn og ólík skáld, en báðir
umluktir sterkum ævintýraljómi í
augum íslensku þjóðarinnar.
Kristmann fetaði í fótspor Jó-
hanns Sigurjónssonar, Gunnars
Gunnarssonar og Guðmundar
Kambans, brá sér til útlanda eins
og ekkert væri sjálfsagðara en ís-
lenskur höfundur sigraðist fyrir-
hafnarlaust á torfærum nýs
tungumáls og legði heiminn undir
skáldskap sinn. Fyrsta skáldsaga
hans Brúðarkjóllinn kom út á
norsku 1927, og á örfáum árum
tókst honum að verða einhver
vinsælasti höfundur í Noregi. Það
eru ekki margir íslenskir höfund-
ar sem geta státað af stærri né
víðari lesendahóp. Ekki var laust
við að þessir menn væru litnir
hornauga fyrir að hverfa úr landi.
En eftir á að hyggja færði þor
þeirra íslenskri menningu ómet-
anlega gjöf í tvennum skilningi.
Annars vegar vöktu þeir athygli
heimsins á landi og þjóð og sagna-
skáldskap okkar, og hins vegar
áttu þeir mikinn þátt í að skapa
íslenskri menningarvitund það
sjálfstraust sem er forsenda þess
auðuga lista- og menningarlífs
sem við lifum nú. Því er ekki fjarri
lagi að líkja Kristmanni við
hirðskáldin fornu sem héldu uppi
reisn íslands. í Noregi. Og hann
varð í hugum margra ævintýra-
maðurinn mikli sem með orðtöfr-
um sínum sigraði sínar eigin
takmarkanir. Fyrir allt þetta
flytja íslenskir rithöfundar hon-
um þakkir og kveðja hann með
söknuði. Aðstandendum hans öll-
um og íslensku þjóðinni vottum
við samúð við fráfall hans. Hins
vegar er ég ekki viss um að
Kristmann telji ástæðu til þess að
hann sé syrgður við andlátið.
Hann sagði við mig á áttræðis-
afmæli sínu með glettnissvip í
auga, að hann hlakkaði til að
losna nú bráðum við skrokkinn á
sér. Þess vegna óska ég honum
heilla í því nýfengna frelsi sem ég
vona að hann hafi nú öðlast.
Njörður P. Njarðvík
Fyrir rúmum tveim árum ritaði
ég grein í tilefni áttræðisafmælis
Kristmanns Guðmundssonar.
Vegna þess mun ég nú einungis
senda örfá kveðjuorð að dánarbeði
hans til viðurkenningar á mikilli
þakkarskuld vegna langrar og
ljúfrar samfylgdar.
Ég mun ætíð minnast þess með
miklum þökkum að hafa fengið að
njóta samvista við Kristmann síð-
asta daginn sem hann lifði heil-
brigður. Við sátum þá lengi saman
í íbúð hans þar sem við rifjuðum
upp fjölmargt eftirminnilegt frá
hinni áratuga löngu samfylgd
okkar og vináttu. Það var óþrot-
legt umræðuefni. Og báðir vorum
við áreiðanlega þakklátir fyrir að
á þau góðkynni hafði aldrei fallið
neinn skuggi. Og enda þótt ég vissi
að ég var einungis einn þeirra fjöl-
mörgu vina sem Kristmann batt
við ævilanga tryggð þá var ég
þakklátur fyrir það og hreykinn af
að mega vera í þeirri sveit.
Kristmann var ekki einungis hinn
frábæri lagsbróðir og trausti vin-
ur í mikilli gleði og djúpri sorg.
Hann var einnig tryggðatröll öll-
um þeim sem einhvern tíma höfðu
eignast vináttu hans, örlátur, ljúf-
ur, heill og hreinskiptinn.
Við ræddum ekki einungis um
þau mörgu ævintýr sem við höfð-
um átt saman. Kristmann talaði
einnig um ævintýrið mesta sem
hann var fuliviss um að biði okkar
handan við gröf og dauða. Ég vissi
að hann var fyrir löngu farinn að
hlakka til að fá að njóta þess. En
vegna afkomenda sinna og ann-
arra ástvina vildi hann þó mega fá
að vera hér enn um stund í lang-
þreyttum líkama. En hann var
ferðbúinn, vonaði einungis að síð-
asti áfanginn yrði honum ekki
alltof þungbær.
En þar sem við sátum og horfð-
um inn í hið óræða rökkur fram-
tíðarinnar birti allt í einu hjá
okkur í íbúðinni. Tvær léttfættar
telpur skutust inn. Og eftir að þær
höfðu hlaupið um hálsinn á pabba
sínum og kysst hann lengi og inni-
lega tóku þær til við að skipta sæt-
indum hans sín í milli og hjala við