Morgunblaðið - 11.01.1984, Side 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. JANÚAR 1984
lega alltof skynsamur og víösýnn
maður til að trúa á einhverjar
allsherjarlausnir á vandamálum
manniegrar sambúðar, alveg eins
og hann vissi að það eru ekki
kenningar og formúlur sem ráða
éndanlega úrslitum um það hvað
er góð list og vond. Þessari afstöðu
var hann trúr alla tíð, jafnvel þótt
hún hefði í för með sér einangrun
sem ekki getur alitaf hafa verið
léttbær. Honum var of ljós hættan
á því að verða samdauna ýmiss
konar lágkúruskap, hann var of
oft búinn að sjá menningarum-
ræðuna enda í tilfinningakenndu
þrasi andstæðra fylkinga: illyrm-
ishætti og skætingi um andstæð-
ingana, einskisverðu hóli um já-
bræður og drykkjufélaga. Mér var
t.d. fullkunnugt um það hve sárt
honum sveið að menningarverð-
launum eins og Silfurhesti og Silf-
urlampa skyldi fórnað á blótstalla
heiftrækni, hroka og særðrar hé-
gómagirndar, en um gildi slíkra
verðlauna, væru þau vel veitt, ef-
aðist hann ekki. Andspænis þessu
ástandi ákvað hann að standa
einn, fulltrúi einskis annars en
sjálf síns, og í krafti þeirrar af-
stöðu reis hann hærra en aðrir.
f seinni tíð var ólafur tekinn að
minnka við sig regluleg bók-
menntaskrif; birti heldur færri
greinar og lagði þá sýnilega í þær
mikla vinnu. Hann skrifaði hins
vegar leiklistargagnrýni sem fyrr
og verður þó að segjast eins og er
að margur leikhúsmaðurinn kunni
honum ekki alltof mikla þökk
fyrir. Æði oft virtist mér slík
óánægja, sem ég vissi aldrei
studda rökum eða setta fram á
málefnalegan hátt, stafa af því
einu að Ölafur var nógu djúp-
skyggn listþekkjari til að sjá í
gegnum alls kyns hismi sem aðrir
gleyptu við. Það bar við að
hneykslast væri á því að hann,
bókmenntamaðurinn, skyldi leyfa
sér að skrifa um leiklist, en ekki
heyrði ég slíkar aðfinnslur frá
öðrum en þeim þjónum listarinnar
sem sjá yfirleitt ekki út fyrir sitt
litla verksvið. Ólafi var fullkom-
lega ljóst að leiksviðið er í eðli
sínu ekkert annað en tæki til að
flytja skáldskap og að allar til-
raunir til að skilja í sundur leik-
ræna sköpun og bókmenntalega
hljóta að leiða á villigötur. Til
allrar hamingju hélt hann sínu
striki þó að kenningar um annað
Kveðjuorð:
Fæddur 12. október 1904.
Dáinn l.janúar 1984.
Þar sem fyrrum sveitungi minn
og nágranni, Stefán í Skyggni, er
nú nýlátinn, get ég ekki látið hjá
líða að minnast þessa heiðurs-
manns með nokkrum orðum.
Stefán Guðmundsson, eins og
hann hét fullu nafni, fæddist hinn
12. október 1904 að Álftamýri í
Arnarfirði, og var hann því 79 ára
að aldri er hann lést. Ekki kann
undirritaður að rekja ættir Stef-
áns né segja frá uppvexti hans, að
öðru leyti en því að á barnsaldri
flyst hann í Húnaþing. Þar á Stef-
án svo heima fram yfir unglingsár
en þegar þeim er vart lokið verða
kaflaskipti í lífi hans, og hefst nú
togarasaga Stefáns Guðmunds-
sonar.
Því hefur verið haldið fram af
mönnum sem til þekktu, að ekki
hafi aðrir en dugnaðar- og hraust-
leikamenn enst sem togara-
sjómenn á fyrri hluta þessarar
aldar. Hlýtur það að lýsa atorku
Stefáns betur en mörg orð, að á
togurum Tryggva Ófeigssonar var
hann samfellt ekki aðeins í nokkur
ár heldur áratugi, fyrst sem al-
mennur háseti en síðar bræðslu-
maður.
í lok seinni heimsstyrjaldarinn-
ar kynnist Stefán konu austan úr
Hrunamannahreppi, Kristínu
dóttur Steindórs bónda í Ási, og
ganga þau í hjónaband. Árið 1947
reisa þau svo nýbýlið Skyggni út
kæmust í tísku og stóð þannig
gegn því að þær næðu að festa hér
rætur. Ég hygg að styrkur hans
sem leiklistargagnrýnanda hafi
umfram allt legið í hæfni hans til
að greina hugsun leiksýningar,
átta sig á innri rökfestu hennar,
og er skiljanlegt að allir hafi ekki
kunnað að meta það. Hitt veit ég
líka að ágætir leikhúsmenn gerðu
sér ljóst hvílíkt hald væri í dóm-
greind hans og mátu framlag hans
mikils.
Annars voru áhugasvið Ólafs
mörg og fjarri því að einskorðast
við bókmenntir og leiklist í
þrengstu merkingu. Hann skildi
betur en flestir að menning þjóðar
er ekki tilviljanakenndur sam-
setningur óskyldra sérsviða, held-
ur lífræn heild þar sem allt er
hvað öðru tengt í hrörnun og
vexti. Þessa skilnings sá stað í öllu
starfi hans sem gagnrýnanda og
fræðimanns. Hann gerði sér far
um að fylgjast með á sem flestum
sviðum menningarlífsins og
sérstaklega er mér skylt að minn-
ast hér ræktarsemi hans við leik-
iist útvarpsins, sem hann sinnti
betur en aðrir og skrifaði um flest
ný íslensk leikverk á þeim vett-
vangi. Þekking hans á íslenskri
menningarsögu var mikil og risti
djúpt og hann hefði ugglaust skil-
að merkum rannsóknum á ýmsum
þáttum hennar hefði honum enst
aldur.
Hugleiknust alls hygg ég þó
honum hafi verið sú spurning
hvaða hlutverki bókmenntir gegna
í lífi þjóðar, hvaða hlutverki þær
hafa gegnt á liðnum tímum og
gætu gegnt í framtíðinni. Þegar
talið barst að þeim efnum kom
best í ljós hve ótrúlega víðlesinn
hann var og hugurinn frjór.
Sá sem leggur það fyrir sig að
gagnrýna verk annarra má jafnan
sæta því að vera sjálfur dæmdur.
Vill þá nokkuð oft brenna við að
það sé ekki gert af þeirri sann-
girni sem sjálfsagt er talið að
gagnrýnandinn sýni í verki. Um
þetta tjáir ekki að fást og víst að
enginn verður gagnrýnandi hefji
hann sig ekki algjörlega yfir allt
slíkt. Ólafur sagði eitt sinn við
mig að hann væri löngu hættur að
láta upphlaup og aðsúg á sig fá og
grunar mig þó að skrápurinn hafi
í raun ekki verið svo þykkur sem
hann lét. Hann var að eðlisfari
dulur á tilfinningar sínar og eins
úr jörðinni Ási og hefja þar bú-
rekstur. Eignuðust þau hjón fjög-
ur börn, sem nú eru öll uppkomin;
Guðrúnu, Steindór, Jónínu og
Guðmund, sem nú er tekinn við
búi í Skyggni.
Þrátt fyrir að Stefán væri flutt-
ur austur í sveitir hélt hann um
árabil áfram að stunda sjóinn yfir
vetrarmánuðina og mæddu bú-
störfin þá á dugnaðarforkinum
Kristínu, konu hans. Eftir að hann
hætti svo loks sjómennsku fór
hann á vetrum að vinna í fiski í
verstöðvum suður með sjó svo
lengi sem honum entist heilsa til
og sennilega lengur. Og raunar
var þetta ekki eina aukvinna Stef-
áns fyrir utan búskapinn, öðru
nær. Hvaða Árnesingur man t.d.
ekki eftir kempunni í sláturhúsinu
á haustin?
Stefán í Skyggni var manna
hressastur hvar sem hann var að
hitta. Lá honum hátt rómur eins
og sjómanni sæmir, og var hann
alls ófeiminn við að láta skoðanir
sínar í ljós. Hins vegar var hann
maður friðarins og forðaðist ill-
deilur eins og við nágrannar hans
þekktum best.
Um gáfnafar Stefáns efaðist
enginn, sem þekkti hann af eigin
reynslu og var ekki með fyrirfram
ákveðnar skoðanir á erfiðisvinnu-
mönnum. Skal þessu til árettingar
sögð hér ein þjóðkunn saga og
vonast undirritaður til þess að
hann fari rétt með. Stefán í
og títt er um mjög viðkvæma
menn átti hann til að brynja sig
með hrjúfri framkomu og kald-
hæðni. Mér var strax við fyrstu
kynni ljóst að þetta væri yfirborð
eitt og að undir því leyndist miklu
hlýrri lund en margur renndi grun
í. Mannkostir hans voru miklir og
að sjálfum mér sneri aldrei annað
en trygglyndi, drengskapur og
góðvild.
í einkalífi sínu hygg ég að ólaf-
ur hafi á margan hátt verið gæfu-
maður. Þegar við kynntumst hafði
hann búið með Sigrúnu um nokk-
urt skeið og var auðfundið að mik-
ið ástríki var milli þeirra hjóna.
Frá fyrra hjónabandi átti Ólafur
tvo syni, Jón og Halldór, og duld-
ist ekki að óvenju náin vinátta var
með þeim feðgum. Þau Sigrún
eignuðust eina dóttur, Valgerði,
sem nú er sex ára gömul. Henni
sýndi Ólafur mikla ástúð og um-
hyggju, enda var hún afar elsk að
föður sínum. Raunar var eftirtak-
anlegt hversu barngóður ólafur
var, en fátt sýnir betur innræti
manna en það hvernig þeir eru við
börn.
Við Ólafur ræddum sjaldan trú-
mál, en þó þykist ég hafa farið
allnærri um skoðanir hans á þeim.
Mun hann hafa verið heldur van-
trúaður á tilvist æðri forsjónar og
viljað líta svo á að einstaklingur-
inn ætti við sjálfan sig um það
hvernig honum farnaðist í lífi og
dauða. Ekki veit ég hvort honum
er orðið að þeirri trú nú, en kýs að
trúa því að raunin hafi orðið önn-
ur. Því vil ég nú þegar leiðir skilur
biðja Guð að blessa minningu
míns mæta vinar og styrkja Sig-
rúnu og börn hans í þeirri miklu
sorg sem á þau er lögð.
Jón V'iðar Jónsson
Ólafur Jónsson er ekki lengur á
meðal vor. Það eru hörð tíðindi,
óblíð örlög. En eftir lifir minning-
in um ógleymanlegan mann og
vin, stórbrotna persónu sem setti
svip á samtíð sína og umhverfi.
ólafur Jónsson fæddist 15. júlí
1936 í Reykjavík og var því ekki
nema 47 ára gamall þegar hann
lést 2. janúar sl. Hann var sonur
hjónanna Ásgerðar Guðmunds-
dóttur frá Lundum í Stafholts-
tungum og Jóns skrifstofustjóra
Guðmundssonar prests í Gufudal
Guðmundssonar. Ólafur lauk
stúdentsprófi 1956, stundaði
Skyggni er í vegavinnu við að
moka úr hlössunum. Hefur hann
lagt sig í vegkantinn ásamt félaga
sínum á meðan þeir bíða eftir
næsta bíl, enda heitt í veðri. Koma
þá stórlaxar að sunnan akandi eft-
ir veginum og nema staðar hjá
þeim félögum. Rekur einn þeirra
höfuðið út um bilgluggann og læt-
ur þau orð falla að heitt sé hjá
letingjunum í dag. Rís Stefán þá
upp, strýkur sér um ennið og segir
af bragði: „Mér er bara heitt líka.“
Með það sama héldu þeir kumpán-
arnir í bílnum áfram ferð sinni án
þess að hafa frekari orðaskipti við
vegavinnukarlana.
Með Stefáni Guðmundssyni í
Skyggni er genginn hjá einn af
þeim mönnum, sem með ósérhlífni
sinni lögðu grunninn að því vel-
ferðarríki sem við nú byggjum. Vil
ég að lokum senda hans nánustu
mínar samúðarkveðjur á þessari
skilnaðarstund.
S.S.
háskólanám í Stokkhólmi
1957—62 og starfaði síðan sem
blaðamaður og ritstjóri í Reykja-
vík til æviloka, auk þess sem hann
var um skeið kennari við Háskóla
fslands. Hann var tvíkvæntur og
lætur eftir sig þrjú börn.
Æviferilsskrá, rakin á þennan
stuttaralega hátt, segir ekki mikið
um Ólaf Jónsson. Hún segir ekkert
um fjölþætta hæfileika hans og
leiftrandi gáfur, ekkert um
mannkosti hans, ekkert um verk
hans og athafnir eða áhrif hans á
aðra. Og hún segir heldur ekkert
um bresti hans og veikleika. í
rauninni segir hún minna en ekki
neitt.
Ólafur Jónsson var bókmennta-
maður. Hann lifði og hrærðist í
bókmenntum allt sitt líf. Þegar ég
kynntist honum fyrst, fyrir rétt-
um 30 árum, var hann orðinn
óvenju fjöllesinn í innlendum og
erlendum bókmenntum, bæði
samtímabókmenntum og bók-
menntum fyrri tíma. Hann skap-
aði einnig bókmenntir sjálfur, orti
ljóð og skrifaði sögur, sem hann
hlaut viðurkenningu fyrir. Hann
þótti óvenju efnilegur á því sviði
miðað við aldur. Að loknu stúd-
entsprófi starfaði hann fyrst við
blaðamennsku og tókst jafnframt
á hendur ritstjórn bókmennta- og
menningartímarits, Dagfara, sem
út kom um skeið. í háskóla voru
bókmenntir og bókmenntasaga að-
alnámsgreinar hans, og eftir
heimkomuna tók hann að skrifa
um bækur í blöð og tímarit.
Ævistarf Ólafs var unnið í þágu
bókmenntanna.
Þegar Ólafur kom heim frá
námi fyrir röskum tuttugu árum
voru skrif íslenskra blaða um
bækur næsta tilviljunarkennd.
Dagblöðin höfðu yfirleitt ekki
fastráðna menn til að skrifa um
bækur, heldur birtu einkum þá
ritdóma sem þeim bárust, en þeir
voru oft skrifaðir sem vinargreiði
við höfund eða útgefanda. Um
skipulega úttekt á bókum og bóka-
útgáfu var naumast að ræða. Al-
þýðublaðið, sem þó óð ekki í fjár-
munum þá frekar en endranær,
vildi breyta þessu árið 1963, þegar
það fástréð Ólaf til að sjá um
bókmennta- og leiklistarskrif
blaðsins. Hann varð þá eini blaða-
maður landsins, sem fastráðinn
var til slíkra skrifa; öll önnur blöð
létu sér nægja lausamenn. Það má
því með réttu segja að Ólafur hafi
verið fyrsti — og lengst af eini —
atvinnugagnrýnandi landsins.
Ólafur hafði mikinn metnað
fyrir hönd gagnrýnenda. Honum
var það kappsmál að þeir sem
skrifuðu að staðaldri um bækur í
blöðin hefðu með sér samband,
litu á sig sem stétt. Hann beitti
sér fyrir því að stofnað var til
sameiginlegra verðlauna blaðanna
fyrir bókmenntir, silfurhestsins,
sem veitt voru um skeið, en hurfu
úr sögunni í framhaldi þess að
sambærilegum verðlaunum fyrir
leiklist, silfurlampanum, var kom-
ið fyrir kattarnef. En starfsmetn-
aður Ólafs var þó ekki fyrst og
fremst bundinn við ytra borðið,
heldur risti dýpra. Hann taldi
gagnrýnendur hafa miklu hlut-
verki að gegna, og hann vildi að
verk væru metin eftir verðleikum
sínum einvörðungu, ekki eftir því
hvað höfundurinn hét eða hverrar
ættar eða skoðunar hann var.
Mælikvarðinn var þjálfaður og
fágaður smekkur hans sjálfs,
grundvallaður á víðtækri þekk-
ingu og nánu samneyti við bækur
um langt árabil.
Mörgum þótti ólafur dómharð-
ur og sumir kveinkuðu sér undan
skrifum hans. En niðurstöður
hans voru ávallt grundaðar og
rökstuddar. Umfram allt voru þær
þó ávallt heiðarlegar; þær byggð-
ust á hans eigin dómgreind og
mati á bókmenntalegum verðleik-
um, og í baksviðinu var sú eftir-
sókn eftir fullkomnun — ágæti —
sem var svo ríkur þáttur í eðli
hans (og sennileg skýring þess að
hann hætti að birta eigin skáld-
verk eftir að hann náði fullorðins-
aldri).
Bókmenntaskrif Ólafs eru fram-
lag hans til íslenskrar menning-
arsögu, mikilvægur þáttur i sögu
blaðamennsku og raunar í bók-
menntasögunni líka. Um það
framlag munu fræðimenn án efa
fjalla síðar. Á þessari stundu er
mér þó annað ofar í huga: félags-
skapur og vinátta um þrjátíu ára
skeið. Um þau mál skal þó ekki
fjölyrt að sinni; til þess er söknuð-
urinn of sár, strengurinn of nýlega
brostinn.
Ég og fjölskylda mín vottum
eftirlifandi ástvinum Ólafs Jóns-
sonar dýpstu samúð við fráfall
hans.
Kristján Bersi Ólafsson
Það má telja til gæfu að komast
á miðjan aldur án þess að skörð
séu rofin í vinahópinn. En 2. janú-
ar síðastliðinn reið fyrsta höggið,
er við fréttum lát Ólafs Jónssonar.
Ólaf hef ég þekkt nánast allt
mitt líf, eða síðan við byrjuðum
saman í barnaskóla. Góðir vinir
urðum við þó ekki fyrr en í
Stokkhólmi 1960, þegar ég kom
þangað um hávetur og allt var þar
grátt og ömurlegt. Ég vissi af
ðlafi í borginni og hafði samband
við hann. Fram að þessu höfðum
við aðallega talazt við í hálfkær-
ingi og áttum ekki sama kunn-
ingjahóp í menntaskólanum. En
þarna ræddum við í fyrsta sinn
saman af alvöru meðan Ólafur
sýndi mér bæði menningar- og
skemmtistaði Stokkhólms. Síðan
hefur mér alltaf þótt vænt um
Ólaf Jónsson. Ekki dró heldur úr
vináttunni, að við Hrafnkell, vinur
Ólafs, tókum saman nokkru síðar.
Við hittumst þó alltof sjaldan
öll þessi ár. Samt var alltaf glatt á
hjalla þegar við sáumst, hvort sem
það var af tilviljun eða fyrirfram
ákveðið. En síðustu daga hefur
mér oft verið hugsað til vísunnar í
Hávamálum:
Veiztu, ef þú vin átt,
þanns þú vel trúir,
ok vill þú af hánum gótt geta,
gedi skaltu við þann blanda
ok gjöfum skipta,
fara at finna oft.
Hvers vegna lendum við nú-
tímafólk í þessari streitu og þessu
annríki, sem gerir að verkum, að
við þykjumst ekki hafa tíma til
neins? Óft hefur staðið til að ná í
Ólaf og Sigrúnu við tækifæri.
Kannski um næstu helgi eða þar
næstu, en alltaf hefur það farizt
fyrir. Núna, þegar allt er um sein-
an, sjáum við, að fyrst og fremst
ber manni að gefa sér tíma til þess
að rækja vini sína. Annað skiptir
ekki máli.
Þessi fáu orð eru fremur gerð af
vilja en mætti, en ég gat ómögu-
lega hugsað mér að láta Ólaf fara
án þess að kveðja hann og þakka
samfylgdina.
Sigrún mín, við getum fátt sagt
þér til huggunar í augnablikinu,
en þú veizt hvar okkur er að hitta,
þegar frá líður og mesta sorgin
sefast. Við skulum læra af reynsl-
unni og finnast oft.
Kristín Bjarnadóttir
Ólafur Jónsson var fæddur 15.
júlí 1936 í Reykjavík. Foreldrar
hans voru þau Jón Guðmundsson
skrifstofustjóri Guðmundssonar
prests í Gufudal og kona hans Ás-
gerður Guðmundsdóttir. Ólafur
stundaði nám í bókmenntum við
Stokkhólmsháskóla og lauk þaðan
fil.kand. prófi árið 1962. Hann
starfaði sem blaðamaður við
dagblöð í Reykjavík, var ritstjóri
Skírnis og kennari í bókmenntum
við Háskóla íslands. Fyrri kona
hans var Vilborg Sigurðardóttir
og eignuðust þau tvo syni, Jón og
Halldór, sem báðir eru nemendur
við Menntaskólann í Hamrahlíð.
Síðari kona Ólafs var Sigrún
Steingrímsdóttir og eignuðust þau
dóttur, Valgerði, sem er á 7. árL
Sá sem þetta ritar kynntist
Ólafi fyrst að marki, er við tókum
báðir þátt í starfi Norræna
sumarháskólans upp úr 1970.
Hann hafði þá fengið áhuga á
rannsóknum á lestrarvenjum Is-
lendinga og safnaði um sig hópi
manna, sem einnig höfðu áhuga á
rannsóknum og umræðu um það
efni. Niðurstöður voru birtar í
blöðum og tímaritinu Skírni á
næstu árum og síðast í bók Ólafs:
Bækur og lesendur — Um lestr-
arvenjur, sem birtist í ritröðinni
Studia Islandica árið 1982. Er það
Stefán Guðmunds-
son frá Skyggni