Morgunblaðið - 07.09.1984, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. SEPTEMBER 1984
15
hér um verk Þorvalds Skúlasonar.
Hann er allur, en verkin halda
áfram að tala sínu máli.
Ég sagði það hafa veitt lífsfyll-
ingu að njóta samvista við Þor-
vald. Það var meir en það. Enginn
nema sá, er reyndi, getur gert sér
í hugarlund það ævintýri að kynn-
ast Þorvaldi. Það væri efni i löng
skrif, jafn margslunginn hugsuður
og þar var á ferð. En veraldar-
vafstur var Þorvaldi fjarri skapi,
og margt var ógert frá hans hendi;
það lá ekkert á. Lifnaðarhættir
hans allir voru nokkuð sérstæðir,
og hafi nokkur lifað meinlætalífi
hér á landi á tuttugustu öldinni,
var það Þorvaldur Skúlason. Hann
átti aöeins eitt áhugamál, að mála
mynd. Hvort peningar voru til
fyrir næstu máltíð varðaði hann
engu, myndina varð að klára.
Fjármunir voru honum naumir
alla ævi, og margur hefði lagt
skútu sinni i þeirri útgerð, sem
Þorvaldur stundaði um árabil. En
hann var auðkýfingur í öðrum
skilningi. Verk hans voru honum
allt, og hann var vandvirkari en
flestir þeir, er ég þekki til. Það gat
tekið hann fjölda ára að ganga
endanlega frá verki, en það er
önnur saga og verður ekki rakin
hér.
Viðbrögð Þorvalds Skúlasonar
við frægðinni gefa góða mynd af
manninum. Það gat ekki farið hjá
því, að verk hans yrðu kunn víðar
en hér heima. Myndir Þorvalds
voru sýndar viða um Evrópu og
einnig fyrir vestan haf. Hans var
oftsinnis getið i tímaritum og bók-
um um nútímalist, einkum og sér i
lagi hjá Frökkum. Hann sýndi á
hinum virta Biennale i Feneyjum
hér um árið, og myndir hans seld-
ust fyrir gott verð til einkasafna
erlendis nú nýlega. Hann var sem
sagt vel þekktur meðal sérfróðra
manna um myndlist viða um
heim. Við köllum það heimsfrægð.
Nú skyldi maður halda, að þetta
hefði haft sitt að segja fyrir Þor-
vald, en það var nú eitthvað ann-
að. Hann lét sér fátt um finnast,
og ekki var hægt að fá hann til að
minnast á slíkt, hvað þá stæra sig
af því. Það var honum ekkert
kappsmál. Oflæti og loddaraskap-
ur voru ekki til i fari hins hægláta
og viðmótsþýða meistara.
Um langt árabil vorum við
Þorvaldur nánir vinir, en því mið-
ur urðu fundir okkar færri, eftir
því sem tíminn leið. Annir urðu
meiri en við varð ráðið og aðrar
ástæður, sem ég nefni ekki hér, en
vinskapurinn hélzt sá sami.
Eins og allir vita var Þorvaldur
einn af máttarstoðum þess sýn-
ingarhóps sem nefnist SEPTEM,
og eitt af því siðasta sem hann tók
ákvörðun um, var að vera þátttak-
andi í þeirri árlegu sýningu, er nú
stendur á Kjarvalsstöðum, og eig-
um við honum miklar þakkir fyrir.
Enginn einn listamaður hefur
haft jafn djúptæk áhrif á málara-
list á þessu landi og Þorvaldur.
Hann hefur verið beinn og óbeinn
lærifaðir fjölda af okkar þekkt-
ustu málurum, og hann vann mikil
og merkileg störf fyrir listina í
dómnefndum og safnráði á sínum
tima. Þau spor, sem hann hefur
markað, verða ekki afmáð, og þótt
hann sé horfinn af sjónarsviðinu,
lifir hann áfram frískur og frjór f
verkum sínum, sem til allra heilla
verða aðgengileg fyrir þióðina,
þegar Listasafn Háskóla Islands
fær þak yfir höfuðið.
Það er sorgarsaga að missa ann-
an eins snilling og Þorvald Skúla-
son, en enginn fær við ráðið. Það
er sagt, að maður komi f manns
stað og mun rétt vera, en enginn
fær bættan snilling. Það er því
ástæða fyrir þjóðina alla að
harma fráfall Þorvalds Skúlason-
ar. Við félagar hans þökkum fyrir
allt og allt, og virðing okkar verð-
ur ekki tjáð i orðum.
Er það ekki kaldhæðni örlag-
anna, að eftir því sem myndlistar-
fólki fjölgar á íslandi, fækkar
málurunum.
Valtýr Pétursson
Hljóðlega gekk hann um dyr til-
verunnar. Hljóðlega hvarf hann á
fund dauðans. Þannig var alltaf
samhljóman og stíll í lifi hans og
list. Með honum er horfinn einn
mesti heilinn í íslenzkri myndlist.
Hugur hans leiftrar ekki framar.
Glóðin og eldur verka hans mun
loga og lýsa um ókomna tið. Það
hefði einu gilt á hvaða tíma Þor-
valdur Skúlason hefði verið uppi.
Hann hefði alltaf og alls staðar
skipað forystusveit guðs útvaldra.
Hann var einn örfárra, sem gædd-
ur var sjálfri guðsgáfunni með
neistann i brjósti sér. Hann var
jafnvígur á öll stílbrögð og stefnur
listarinnar. Hann var hámenntað-
ur listhugsuður. Alltaf var jafn
skemmtilegt óg menntandi að
hitta hann og tala við, hvort sem
var heima, í síma, eða á förnum
vegi. Fyrir nokkrum árum birti ég
tvær sannorðar lofgreinar um
hann á prenti. Til að forðast
endurtekningu á kveðjustund verð
ég stuttorður og vonandi gagnorð-
ur í anda þess framliðna. Hann
kunni öðrum fremur listina að tjá
sig í sem fæstum línum á léreftinu
og segja hvað mest í sem fæstum
orðum, hvort sem var á mæltu
máli eða rituðu. Þessi ræktaði og
fágaði listamaður vann alltaf á
með auknum kynnum eins og blæ-
hreinn og stígandi litatónninn i
verkum hans. Stórt og gáfulegt
höfuðið minnti mig alltaf á
mörghundruð kerta ljósaperu í
allt of lítilli fattningu. Þegar slíkt
leiftrandi ljós slokknar er tilveran
litlaus og grá lengi, lengi á eftir.
Þeir munu finna fyrir því mest,
sem þekktu hann bezt.
Örlygur Sigurðsson
naumast hafði Þorvaldur lokið
barnaskóla og gengið fyrir gafl, er
honum var komið til vinnu. En
það ekki i neinn óæðri stað, þvi
tæpra fimmtán ára gamall fær
hann pláss sem messadrengur á
Gullfossi sem þá sigldi sína föstu
áætlun milli Reykjavíkur, Leith
og Kaupmannahafnar. Naut hann
í því Theódórs Johnsons bryta, er
síðar rak Hótel Vík i Reykjavík,
en hann var uppeldisbróðir frú El-
ínar. í ferðum þessum var sæmi-
leg viðdvöl í báðum hinum erlendu
höfnum, og gáfust því tækifæri á
að fara í land, ekki sizt i Edinborg
hinni fögru, en þar við Princes
Street stóð og stendur enn Lista-
safn Skotlands. Þótt listaverkin
þar vektu mikla aðdáun Þorvalds,
voru þau honum i bráð ekki annað
en eimur af annarri veröld, því
hugur hans stóð nú allur til sjó-
mennsku, og jafnvel ekki trútt um
skipstjórnardrauma. Ekki rifaði
hann heldur segl þeirra drauma,
nema síður væri, þegar honum var
lofað plássi á Goðafossi hinum
nýja árið eftir, en það glæsiskip
var byggt í stað hins sen strandaði
við Straumnes 1916. En hafi sú
upphefð stigið honum til höfuðs-
ins sumarið þar á milli, þá hné
hún ekki til fótanna, því í lang-
stökki með félögum sinum á
Blönduósi fótbrotnaði hann og lá i
því broti þegar Goðafoss hinn nýi
sigldi fánum prýddur inn á
Reykjavíkurhöfn þann 8. septem-
ber 1921. Og þar sem eins fall er
löngum annars happ í heimi hér,
hlaut og annar það hnoss.
Seint verður ráðin sú lifsgáta,
hvort örlitið tilvik geti breytt
gervallri braut manna, eða hvort
eðlislæg hneigð knýi þá allt að
einu sinn kallaða veg. Rúmliggj-
andi fór Þorvaldur að teikna, og
Fyrirsæta 1929.
Stúlka með hest, teikning, 1942.
fullvíst er að það varð honum
brátt meira en afþreying, því er
hann fer suður til Reykjavíkur um
haustið leitar hann sér tilsagnar,
og þá fyrst hjá Ríkarði Jónssyni
myndskera. Til er teikning úr fór-
um hans, af útskorinni könnu,
teiknuð með harðri nákvæmni
smáatriða, þannig að formið
hverfur fyrir flúrinu. Þótt ungur
væri, hefur Þorvaldur líklega
fundið að slíkt blýnostur stefndi á
engan þroskaveg, svo hann sótti
eftir tilsögn Þórarins B. Þorláks-
sonar, en naut hennar aðeins
skamma stund, því Þórarinn lést
sumarið 1924.
En svo undarlegt er tilstilli
hlutanna, að sumarið nyrðra 1923
varð honum ekki ómerkari skóli
en veturinn syðra, því snemmsum-
ars rak þar að manr. sem var held-
ur betur genginn kúnstinni og
geníalítetinu á vald. Var sá Snorri
Norðfjörð Arinbjarnar, rúmum
fjórum árum eldri en Þorvaldur,
farinn að merkja myndir sínar
SAN og kominn með teóriur.
Hann hafði enda nokkur efni á
því, þar sem dómnefnd Listvinafé-
lagsina hafði valið mynd eftir
hann á sýningu þess árið áður, en
hana skipuðu engu listblindari
menn en þeir Ásgrímur, Muggur,
Kjarval, Jón Stefánsson og Þórar-
inn B. Þorláksson. Þótt Þorvald
hafi ef til vill tekið sárt að sjá
sjálfa fleytuna Goðafoss úti fyrir,
er þetta upprennandi gení steig á
land, varð honum að minnsta kosti
fljótt um bætt er þeir Snorri
kynntust. Raunar kom Snorri ekki
norður á Blönduós til þess að gera
sig eða plássið ódauðlegt i kúnst-
inni, heldur sem ber og sléttur
innanbúðarsveinn í apótekinu hjá
Kristjáni bróður sínum, sem hafði
verið skipaður þar héraðslæknir
árið áður. Sjálfur vann Þorvaldur
hjá Kaupfélaginu, bæði utan búð-
ar og við inniafgreiðslu þegar þess
þurfti. Af teikningum og vatns-
litamyndum beggja má samt ráða,
að þeir hafi getað sveimað all viða
um, norður Strönd og alla leið suð-
ur í Vatnsdalshóla, þótt Blönduós
sjálfur og nánasta umhverfi sé
þar tíðast. Áratugum síðar minn-
ist Þorvaldur með þakklæti þessa
sálufélags við Snorra: Hann „kom