Morgunblaðið - 01.02.1985, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. FEBRÚAR 1985
B 7
orkukafbátum vinna t.d. sex tíma í
enn en eiga þá tólf stunda frf. „Þaö
er eins og aö fljúga yfir Atlantshaf-
iö á hverjum degl,“ seglr eölis-
fræöingurinn Martin Moore-Ede
hjá Harvard.
Þaö er því ekki aö furöa þótt
fólki á „rúilandi' vöktum verði
oftar á mistök en þeim sem vinna
reglulega vinnu. Frá miönætti til
dögunar gera læknar helmingi
fleiri mistök viö lestur hjartalínurita
en á öörum tímum sólarhrings,
hjúkrunarfólk gefur oftar röng lyf,
járnbrautarstarfsmenn láta aövör-
unarmerki fram hjá sér fara og
flutningabílstjórar lenda oftar f um-
feröaróhöppum, þar sem önnur
bifreiö kemur ekki vlö sögu. 1979
varö mikiö slys á Three-Mile Is-
land. Þar haföi sú vakt sem var viö
störf veriö á rúllandi vikuvöktum.
Taliö var aö slysiö mætti rekja til
þeirra áhrifa sem vinnuálagiö
vegna þessa vaktafyrirkomulags
haföi á mennina.
Flugmenn í farþegaflugi eru
annar álagshópur. Oft veröa þeir
aö kúvenda stundaskránni meö
skömmum fyrirvara og fara yfir
mörg tímasvæöi ( einni og sömu
flugferöinni. Sem dæmi má nefna
aö áriö 1980 varö hörmulegt
flugslys í Mexíkóborg. Flugmaöur-
inn lenti á braut 23-vinstri í staö
23-hægri. Þau mistök er taliö aö
rekja megi til ruglings á hinnl Itf-
fræöilegu áætlun flugmannsins.
Læknar og flugmenn starfa á
nóttunni af því aö þá er þörf fyrir
þjónustu þeirra. Verksmiöjur eru í
gangi á nóttunni af því aö nauö-
synlegt er aö láta hin dýru fram-
leiöslutæki vera í gangi stanslaust.
Ekki er unnt aö stööva ýmsa mat-
vasia- og efnaframleiöslu og
greiösla á yfirvinnukaupi er iöulega
hagkvæmari en þaö aö ráöa fleiri
starfsmenn. Starfsfólkiö sér ýmsa
kosti viö óreglulegan vinnutíma, —
auknar tekjur, tækifæri til aö vera
heima hjá börnum sínum og sinna
hugöarefnum sínum þegar at-
vinnulífiö er í fullum gangi, en sum-
ir vinna slíka vinnu af því aö þeir
eiga ekki annars kost. En þetta
getur komiö niöur á heilsunni og
ekki síður framleiöninni. „Van-
ræksla hinna mannlegu þátta kann
aö vera Akkilesarhæll iönaöar- og
hernaöartækni nútímans," segir
miötaugakerfissérfræöingurinn
Charles Czeisler hjá Harvard.
Vandamál vegna vaktavinnu
stafa ekki einungis af þvt aö fólk
sefur ekki nógu lengi heldur áf því
/ hinu daglega lífi stillum
við innbyggöu klukkuna
og færum hana um eina
klst. á hverjum degi.
Þessi meðfædda ásókn
í lengri dag skýrir hvers
vegna flestir eiga betra
meö að vera seint á fót-
um en aö fara snemma
að sofa. Þess vegna er
auðveldara að fljúga í
vesturátt en austurátt
og því auðveldara að
byrja á næturvakt en
morgunvakt.
aö hin eölilega svefn- og vöku-
áætlun líkamans hefur raskast.
Rannsóknir á svefni staöfesta aö
þaö getur skipt meira máli hvenær
viö sofum en hversu lengi. „Oft
kvartar vaktavinnufólk undan því
aö hávaöi trufli svefn þess aö degi
til,“ segir Moore-Ede. Þaö er ekki
skýringin. „Þetta fólk er aö reyna
aö sofa á þeim tíma þegar hin inn-
byggöa klukka vill aö þaö sé vak-
andi.“
öll könnumst viö viö þessa til-
finningu. Segjum aö maöur sé
seint á ferli á föstudegi og laugar-
degi og ætli sér svo aö sofa út á
laugardags- og sunnudagsmorgni.
Á mánudegi er maöur þungur og
illa á sig kominn — eiginlega meö
timburmenn. Þaö er af því aö rösk-
un hefur komizt á svefntímann og
líkaminn er aö mótmæla.
Þeir sem fljúga á milli tíma-
svaBöa ruglast venjulega svo um
munar en venjulega liöur þeim bet-
ur eftir einn sólarhring hafi þeir aö-
eins fariö á milli tveggja svæöa.
Séu svæðin fteiri sem fariö er á
milli í einu flugi tekur lengri tíma aö
jafna sig. Yfirleitt má segja aö þaö
taki sólarhring á hvert tímasvæöi.
Á hinn bóginn er vaktavinnufólk
verr sett af þvt aö þaö er háö stöö-
ugum breytingum. Þar viö bætist
aö þaö ruglar tímaáætlun sína enn
meö þvi aö taka upp almenna lifn-
aöarhætti í leyfum og um helgar.
Þetta fólk þjálst af stööugum tíma-
svæöaruglingi án þess aö fara
nokkurn tíma í feröalag. „Hjá
ferðamönnum er allt sem stuölar
aö aölögun — hjá vaktavinnufólki
mælir allt á móti aölögun," segir
Timothy Monk tímaliffræöingur hjá
Cornell.
Þetta er ekki heilsusamlegt líf-
erni. Vaktavlnnufólk þambar kaffi
til aö halda sér vakandi og neytir
áfengis og svefnlyfja í rikari mæii
en aörir í þvt skyni aö sofna. Þaö
þjáist fremur en annaö fólk af
meltingarkvillum, þ. á m. maga-
sári, niöurgangi og harölífi. Meðal
kvenna sem vinna á vöktum eru
tíöir óreglulegri en hjá öörum kon-
um. Þótt lítiö sé enn vitaö um áhrif
vaktavinnu á heilsuna þegar til
lengri tima er litiö veita rannsóknir
á dýrum vísbendingar sem eru allt
annaö en glæsilegar: Ltflíkur
skordýra og músa sem eru háö
vikulegum breytingum á dag- og
næturáætiun minnka um 6—20%.
Aðlögun
Þrátt fyrir streitu sem fylgir
vaktavinnu gengur sumu fólki bet-
ur en ööru aö aölagast tímabreyt-
ingum af þessu tagi. Til er fyrirbæri
sem í Bandaríkjunum kallast „nátt-
ugla“. Sú manntegund á auöveld-
ara meö aö aölaga sig og er fljótari
aö jafna sig eftir vaktaskipti en
„morgunhanar'. Ungt fólk og þeir
sem eru frjálslegir í fasi eiga betra
meö aö aöiagast en þeir sem eldri
eru eöa innhverfir. En hvort sem
um náttuglur eöa morgunhana er
aö ræöa eru ýmsar aöferöir til aö
auka þolgæöiö. Vísindamenn hafa
reynt þessar aöferöir á fólki sem
þjáöst hefur af óreglu vegna
vaktavínnu og stundum hefur
árangurinn oröiö undraverður.
Áriö 1981 sneru forráöamenn
og starfsmenn efnaverksmiöju í
Ogden sér til tímalíffræöinga og
óskuöu eftir aöstoö. Um tíu ára
skeiö höföu margir starfsmanna
verksmiöjunnar haft vaktaskipti
vikulega. Voru þeir til sklptis á
næturvöktum, millivöktum (frá kl. 4
síödegis til miönættis) og á dag-
vöktum. Miöaö viö þá starfsmenn
sem annaö hvort unnu á millivökt-
um eöa dagvöktum eingöngu
þjáöust þeir sem voru á rúllandi
vöktum fremur af svefnleysi og
sumir áttu þaö til að sofna í vinn-
unni.
Czeisler, Moore-Ede og Richard
Coleman sálfræöingur hjá Stan-
ford beindu athyglinni sérstaklega
Fólki á „rúllandi vökt-
um“ verður oftar á mis-
tök en þeim sem vinna
reglulega vinnu. Frá
miðnætti til dögunar
gera læknar helmingi
fleiri mistök við lestur
hjartalínurita, hjúkrunar-
fólk gefur oftar röng lyf,
járnbrautarstarfsmenn
láta aövörunarmerki
framhjá sér fara og
flutningabílstjórar lenda
oftar í umferðaróhöpp-
um þar sem önnur bif-
reið kemur ekki við
sögu.
aö því hvernig og hversu oft vakta-
skipti fóru fram. f Ijós kom aö
starfsfólkið vann og svaf fyrr og
fyrr meö hverri viku sem leið. Aö
seinka vöktum og fækka vakta-
skiptum heföi hins vegar veriö
fremur ( takt viö hina innbyggöu
klukku starfsfólksins.
Tilraunir hafa veriö geröar á
fólki í „tímalausu" umhverfi. Er þar
um aö ræöa rannsóknarstofur sem
innréttaöar eru sem gluggalausar
íbúöir, rúnar öllu er bent gæti til
hvaö tímanum líöur. Niöurstööur
gefa til kynna aö flest fólk vilji hafa
25 klukkustundir í sólarhringnum.
Þaö hefur tilhneigingu til aö fara
klukkustundu fyrr aö sofa en dag-
inn áöur og fara á fætur klukku-
stundu seinna. Kaliast þetta fyrir-
bæri „circadiam‘-kerfi og er oröiö
komiö úr latínu, sbr. circa (um þaö
bil) og dies (dagur).
i hinu daglega lífi stillum viö inn-
byggöu klukkuna og færum hana
um eina klukkustund á degi hverj-
um. Þessi meöfædda ásókn í
lengri dag skýrir hvers vegna flest-
ir eiga betur meö aö vera seint á
fótum en aö fara snemma aö sofa.
Þess vegna er auöveldara aö
fljúga f vesturátt en austurátt og
því er auöveldara aö byrja á næt-
urvakt en morgunvakt.
Til að leysa vandamál verk-
smiöjustarfsmannanna í Ogden
bjuggu sérfræöingarnir til nýja
vaktatöflu. Gengu starfsmenn nú á
vaktir sem færöust fram en ekki
aftur. Sérfræöingarnir lögöu líka til
aö þrjár vikur væru látnar líöa milll
vaktaskipta, þannig aö líkaminn
fengi meiri tíma til aölögunar. Loks
fengu starfsmenn leiöbeiningar um
lifnaöarhætti er til bóta mættu
veröa — aö sofa og boröa reglu-
lega, takmarka koffeinneyzlu og
foröast aö narta á milli mála.
Tilraunin tókst ágætlega. Áöur
höföu 90% starfsmanna kvartaö
vegna vaktatöflu en nú höföu aö-
eins 20% eitthvaö viö hana aö at-
huga. Starfsmannaskipti hjá fyrir-
tækinu uröu fátíöari en áöur og um
áramótin 1982—1983 haföi fram-
leiöni í hinum ýmsu deildum fyrir-
tækisins aukizt úr 20% í 30%. Enda
þótt fióöbylgja riöi yfir verksmiöj-
una á þessu ári þá hefur áframhald
oröið á þessari þróun.
Færum klukkuna fram
Hluti leyndardómsins er ( því
fólginn aö „flýta" klukkunni. T.d. i
Svíþjóö hefur rannsókn gefiö til
kynna aö vaktaskipti hafi haft áhrif
á heilsufar lögregluþjóna sem
gengu á 45 næturvaktir, en ekki
einungis almenna líöan þeirra. i
sænsku heilbrigöis- og félagssál-
fræöistofnuninni báru vísinda-
menn saman tvo hópa meö tilliti til
hættu á hjartveiki. Annar hópurinn
var á vöktum þar sem klukkunni
var „flýtt“ en hinn á vöktum þar
sem henni var „seinkaö*. f Ijós
kom aö lögregluþjónar á vöktum
sem færöust fram meö klukkunni
voru meö lægri blóöþrýsting,
minna af þríglyseríöum í blóðinu
og minni bóösykur en þeir sem
gengu á vaktir sem færöust aftur.
Tímalíffræðingar leita nú leiöa til
aö stilla hina innbyggöu klukku. Sú
aöferö aö beita Ijósi í auknum
mæli i þessum tilgangi lofar góöu.
Snöggir Ijósglampar megna aö
breyta háttum dýra hvaö varöar
hvíld og athafnir. Hugsanlegt er aö
mjög bjart Ijós kunni aö hafa svip-
uö áhrif á fólk.
i framtíðinni vonast vísinda-
menn til aö geta framkvæmt mæl-
ingar, á borö viö hjartalínurit,
þannig aö hægt sé aö lesa á þessa
innbyggöu klukku líkamans og
stilla hana.
(Úr American Health.)
kenningin segir hins vegar aö ef
reglur brjöta f bága viö grundvall-
arlögmál siðferðisins eöa réttindi,
þá geti þær ekki talist gild lög.
Hinir gleymdu fangar
Og náttúruréttarkenningin leiöir
hugann óhjákvæmilega aö starfi
Hjördlsar, sem formanns Is-
landsdeildar alþjóölegu mannrétt-
indasamtakanna Amnesty Inter-
national. Upphaf samtakanna,
sem stofnuö voru 1961, eru rakin
til greinar I sunnudagsblaöinu
Observer, sem skrifuð var af
breskum lögfræöingi aö nafnl
Peter Benenson og hann nefndi
„Hinir gleymdu fangar“. Hinir
gleymdu fangar voru þær þús-
undir manna, sem sátu I fangels-
um vlða um heim vegna uppruna
slns, skoðana eða trúar. Þetta
fólk hlaut nafniö „samviskufang-
ar“, en samviskufangi gat sá einn
verið, sem ekki hafði beitt eöa
stuölaö aö ofbeldi.
Markmiö Amnesty eru: aö
vinna að þvl að samviskufangar
séu látnir lausir, auk stuöla aö þvl
aö mál allra pólitlskra fanga hljóti
réttláta og tafarlausa dómsmeö-
ferö, aö andmæla dauðarefsing-
um og pyntingum og annarri
grimmdarlegri, ómanneskjulegri
og niöurlægjandi meðferö á öllum
föngum.
í dag eru I samtökunum yfir
500.000 manns I um þaö bil 160
þjóölöndum. Aðalstöövar sam-
takanna eru ! London, en þaö er
ekki slst islandsdeildin, sem mér
leikur hugur á aö vita hvernig
starfar.
íslandsdeildin
H: „Sagan af þvf hvernig Islands-
deildin var stofnuö er reyndar dá-
lltið skemmtileg. Stúlka aö nafni
Sigrún Sigurjónsdóttir hafði verið
við nám úti I Hollandi og kom
heim I frl, ásamt erlendum vini sln-
um. Hún setti auglýsingu I Mogg-
ann og baö alla sem áhuga heföu
á Amnesty International aö hafa
samband viö sig. Hún haföi
kynnst samtökunum úti og veriö
virk þar. Þaö var talsverður hópur
sem hringdi I hana og hittist svo I
stofunni heima hjá henni. Þá var
stofnuð undirbúningsnefnd og
formlegur stofnfundur samtak-
anna var haldinn 15. september
1974 I Norræna húsinu. Mln þátt-
taka byrjaöi meö þvl aö ég var
beðin um aö skrifa bréf vegna
lögfræðinga sem sátu í fangelsi.
Ég skrifaöi bréfin og varð virkur
þátttakandi, sat I varastjórn um
tlma. Þegar ég kom að noröan
haföi ég ekki sinnt málefninu I
nokkurn tlma, svo þegar ég var
beðin um aö setjast I stjórn, þá
varö ég við því. Mér fannst tíma-
bært aö leggja eitthvaö af mörk-
um og I apríl ’84 var ég kosin
formaður. Tók þá viö af séra
Bernharði Guömundssyni sem gaf
ekki kost á sér.
Þaö, sem virkir þátttakendur I
Amnesty International á íslandi
gera fyrst og fremst, er aö skrifa
kurteisleg bréf til viökomandi yfir-
valda eða áhrifamanna vegna
samviskufanga og fólks sem sætir
pyntingum eöa annarri illri meö-
ferö, eöa vegna fólks sem er hald-
iö föngnu af pólitlskum ástæöum
án þess aö mál þeirra hafi veriö
tekiö fyrir, og fara fram á aö þetta
fólk sé látiö laust eöa hætt sé aö
pynta þaö eöa mál þess sé tekiö
fyrir. Þetta er meginverkefniö,
bréfaskriftir og aftur bréfaskriftir.
Stefnuskrá samtakanna er byggö
á mannréttindayfirlýsingu Sam-
einuðu þjóöanna og flest þau rlki
sem skrifað er til eru aðilar aö
henni. “
Samviskufangar
„Það eru fimm starfshópar hér á
Islandi, þar af tveir svokallaðir
Amnesty-hópar. Þeir fá til meö-
ferðar mál tiltekinna samvisku-
fanga, tveggja eða þriggja I senn,
og hafa þau til meöferðar I lengri
tlma, eöa þar til þeir eru látnir
lausir eöa máli þeirra lýkur af öðr-
um ástæöum. I sllkum málum er
ekki einungis skrifaö til viökom-
andi yfirvalda, heldur llka til fang-
ans, fjölskyldu hans eða lögfræö-
ings. i þessum tilvikum kynnir
hópurinn sér mjög náiö aðstæður
fanga, fyrir hvaö hann er sakaöur
og hvaö hann er talinn hafa gert i
raun. Hópurinn kynnir sér einnig
staöhæiti I því umhverfi sem hann
er fangi i og löggjöf landsins. sem
skiptir máli. Núorðið eru tveir eöa
fleiri hópar I sitt hvoru landinu
meö mál sama fanga til meðferð-
ar. Sem stendur vinna íslensku
hóparnir aö máli stúdenta I
Ehwa-háskólanum I Suöur-Kóreu,
prests frá Eþfópíu og fimm lækn;
frá Sýrlandi. Þaö er oröiö æ al-
gengara aö heilir hópar séu valdir
sem samviskufangar.
önnur verkefni Amnesty-hóp-
anna, sem upphaflega voru kall-
aöir fangahópar, eru t.d. þátttaka
I herferð gegn pyntingum, sem nú
hefur staöiö yfir, fjáröflun og al-
menn kynningarstarfsemi.
Mánaðarfangar og
skyndiaðgerðir
Tveir aörir hópar starfa eingöngu
viö skriftir. Þeir skrifa ekki vegna
samviskufanganna sem viö vorum
aö tala um, heldur skrifar annar
vegna mánaöarfanga svokallaöra
og hinn vegna skyndiaðgeröa.
Þetta er hvort tveggja alþjóöleg
vinna, nokkuö sem fer fram sam-
tímis í öllum löndum. Tilgangurinn
meö aö senda þúsundir bréfa
hvaðanæva úr heiminum, er aö
þrýsta á viðkomandi yfirvöld. Þaö
sem ræöur vali á fanga mánaöar-
ins er oft aö aðstæður eru sérlega
erfiöar. Hvaö snertir skyndiaö-
gerðirnar, þá eru þaö alltaf ein-
hverjar knýjandi ástæöur sem
krefjast þess að brugöist sé viö
þegar I staö. I þeim tilvikum
senda aðalstöövarnar skeyti eða
telex. Þetta eru einnig alheimsaö-
geröir. Þaö er brugðist skjótt viö
því oft er um lif og dauöa aö tefla.
Þaö gefa veriö horfur á þvl aö fólk
sæti pyntingum, sem oftast er
beitt á fvrsta sólarhring eftir hand-
töku, eöa viðkomandi á viö van-
heilsu aö striöa og þarf aö komast
undir læknishendur, nú eöa þá aö
taka eigi viökomandi af llfi. Amn-
esty berst gegn dauöarefsingu og
bregst þvi viö þegar I staö þegar
aftaka er I vændum."
Gefur okkur styrk til
að halda áfram
K: Fáiö þiö alltaf fréttir af þvl hvort
aögeröirnar hafa boriö árangur?
H: Nei. Ottast fara stjórnvöld sinu
fram og viröa Amnesty ekki svars,
en það þýöir ekki aö bréfaskrift-
irnar hafi engin áhrif. Stundum
berast fréttir beint frá viökomandi
fanga og viö vitum t.d. aö áriö
1983, þegar samviskufangar voru
samtals 5.073 — þar af 1.379 ný
mál sem tekin voru upp þaö ár,
aö fjöldi þeirra sem voru látnir
lausir var 1.744.“
K: Finnst þér aldrei erfitt aö trúa aö
þiö hafið erindi sem erfiði?
H: „Nei, í rauninni ekki. Bæöi séröu
aö þaö er talsveröur fjöldi sem
fær frelsi, hvort sem þaö er okkur
aö þakka eða öörum, og svo eru
margir fangar sem hafa skrifaö og
lýst þvl yfir aö lifi þeirra hafi verið
bjargaö. Þeir lýsa m.a. þeim styrk
sem þeir fundu l aö vita til þess aö
samtökin væru aö gera eitthvað I
þeirra málum, að hugsað var til
þeirra utan úr heimi..."
Nú dregur Hjördís upp gula
möppu, allþykka, fulla af bréfum
um og frá skjólstæðingum sam-
takanna.
H: „Þetta er svona jákvæö mappa
Bréf frá fólki sem er laust úr hörm -
ungunum. Fólk sem gefur okkur
styrk til aö halda áfram.'