Morgunblaðið - 01.05.1985, Side 25

Morgunblaðið - 01.05.1985, Side 25
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. MAÍ 1985 25 samvinnumenn gætu á þessum tímum aldrei svarist flokkslegt fóstbræðralag við kaupkröfufólkið á mölinni, hina brottfluttu, sem skildu bóndann eftir einan við að berjast um með orfið á túninu eða enginu. Þess vegna stóð hann í raun að stofnun tveggja flokka, sem saman mynduðu valdakerfi sem stóð nær óslitið frá árinu 1927 til ársins 1939, eða í tólf ár, nokk- urn veginn til jafnlengdar við- reisnarstjórnum ólafs Thors, Bjarna Benediktssonar og Jó- hanns Hafstein. Með Alþýðu- flokki, sem þá var sama og Al- þýðusambandið, og Framsóknar- flokki, sem Jónas var formaður fyrir í tíu ár, frá 1934 til 1944, tókst að koma á tveimur ríkis- stjórnum, hvorri á fætur annarri, þar sem Alþýðuflokkurinn var í minni hluta m.a. vegna þess að kjördæmaskipunin var sniðin að bændasamfélaginu. Þessum minnihluta undu Alþýðuflokks- menn illa, einkum hörðustu bar- áttumenn flokksins á tímabilinu, þeir Héðinn Valdimarsson og Vil- mundur Jónsson, og litu með vel- þóknun á, svo ekki sé nefnt að þeir hafi gert það að skilyrði fyrir samstarfi, að Jónas varð ekki ráð- herra í hvorugri stjórninni. Þegar Jónas Jónsson frá Hriflu varð ráðherra árið 1927 hófst raunverulegt valdaskeið hans. Þennan tíma notaði hann til að brydda á ýmsum framförum í landinu. Þrátt fyrir rætur hans í bændastétt, og þótt ekki væri þá komin til sögunnar sú mikla vél- væðing sem hefur gert betri bú meira að ímynd iðnaðar en strits og boginna baka, hafði sýnin til umheimsins kennt honum að ekki var eftir neinu að bíða með að hrinda íslandi inn í tuttugustu öldina. Enginn tími var til að hugsa fyrir langskólamenntun í landinu umfram þá sem fyrir var. í staðinn kaus hann að láta reisa alþýðuskóla á hentugum stöðum til að færa ungu fólki einskonar skemmri skírn í menntun, sem umbyltingarsamfélagið byggðist að nokkru á þegar fram liðu stundir. En jafnframt þessu kvaddi hann til bæjarins — að stjórnarsetrinu — ýmsa þá ungu Framsóknarmenn, sem hann vissi að voru ötulir í pólitískri baráttu, og skeikaði sjaldan mannvalið. Þeir snerust sumir hverjir gegn skapara sínum síðar. Embættis- mannastéttin fékk að mestu að vera í friði, en hann tók upp breytta hætti við skipanir í emb- ætti. í ábyrgðarstörf átti hann til að setja unga menn, þegar grá- hærðir og virðulegir embættis- menn töldu að þeir ættu réttinn, og varð stundum út af þessu hið fmesta fjaðrafok. Svo fór að lok- um að andstæðingar hans töldu hann ekki með öllum mjalla. En því orðspori hratt haan af sér á stundinni. heldur „árið sem Björgvin dæmdi dóminn", en ástæðan gat auðvitað verið lagni Björgvins Vigfússonar að sætta menn. Jónas réðst gegn embættis- mannastéttinni, sem ráðið hafði miklu i landinu frá þvtDanir fóru hér með æðstu völd. Var Jónasi mest uppsigað við lögfræðinga og lækna. Náðu átökin við læknana hámarki þegar Jónas vék Helga Tómassyni frá yfirlæknisstöðunni á Kleppi og reit síðan sína frægu grein: „Stóra bomban". Jónas var ekki löglærður maður og hafa ólöglærðir dómsmála- ráðherrar alltaf reynst illa og ætti að varast slíkt í framtíðinni. Héraðsskólarnir, sem Jónas lét reisa, voru honum mjög til sóma, því fram að því var lítið um menntunartækifæri ungs fólks til sveita. Jónas veitti Menntaskólan- um á Akureyri heimild til þess að útskrifa stúdenta og naut Norður- land þar hins frábæra skólameist- ara, Sigurðar Guðmundssonar, sem aflað hafði skólanum mikils álits. Þetta voru jákvæðu hliðarnar á Jónasi, en hvað um þær neikvæðu? Jónas ofsótti alla atvinnurekend- ur, sem voru á annarri stjórn- málaskoðun en hann og þá sér- í minningu Jónasar Jónssonar Á ráðherraárum Jónasar var lagður grunnurinn að þeim nýju tímum, sem yfir landið hafa geng- ið á þessari öld. Vel má hugsa sér að þessir nýju tímar hefðu komið án Jónasar. Þó verður ekki séð hver það hefði átt að vera, sem af jafn miklum krafti hefði ráðist að gömlu kerfi með jafnsnöggum árangri og Jónas. Bent hefur verið á hvernig hann studdist við gaml- ar stoðir bændasamfélagsins. En þess hefur ekki verið getið sem skyldi, að framfarahugurinn í Jónasi hlaut að verða þessu gamla samfélagi þungur í skauti þegar tímar liðu. Þannig urðu handatil- tektir hans til að breyta þeim byggðum, sem hann vildi helst verja, og jafnvel Hrifla fór í eyði um tíma. Hér í Reykjavík sat hann þó yfir afsprengi bændasam- félagsins. Sambandi íslenskra samvinnufélaga, og var skólastjóri við skóla hreyfingarinnar, og virð- ist sem það geti verið sæmileg sárabót fyrir fækkun bújarðanna og afkastameiri landbúnað að sama skapi. Haustið 1923 voru almennar kosningar. Þá skrifaði ungur Al- þýðuflokksmaður nafnlausa grein um Jónas, sem hann svaraði með yfirlýsingu, sem seinna fékk nafn- ið „Línan frá 1923“. Þar kvaðst Jónas vera samvinnumaður og sem slíkur „fús að vinna að al- mennum framförum með verka- mönnum meðan þeir hlýddu lög- um og landsrétti. En jafnskjótt og verkamenn gerðust byltingarsinn- aðir og vildu umbreyta þjóðfélag- inu með ofbeldi, kvaðst ég einráð- inn í að standa á móti slíkum að- gerðum við hlið ólafs Thors". Ekki varð skýrar kveðið að orði um við- horf Jónasar til flokka. Byltingin í Rússlandi hafði verið gerð sex ár- um áður, og horfur voru á að póli- tísk trúarþðrf myndi með tíman- um breyta hinu æskilega og viður- kennda viðhorfi breskrar verka- lýðshreyfingar um „baráttu fyrir breyttum kjörum án þess að leggja þjóðskipulagið í rúst“. Enn harðnaði þessi togstreita með stofnun kommúnistaflokksins 1930. Eftir það varð varðstaða Jónasar enn þá óbilgjarnari. Og í stað embættismannastéttarinnar, sem var honum mál um nýja tíma í landinu, tók hann upp baráttu við kommúnista og þá vinstri menn, sem vildu efna til lang- vinnrar styrjaldar i þjóðfélaginu út af minnihlutavöldum en ekki kaupi eða borgaralegum stefnu- miðum. Þessi barátta hans kom m.a. fram í myndun þjóðstjórnar- innar 1939, þótt þróunin á stríðs- árunum ætti eftir að leiða komm- únista um stund til forustu í ís- lenskum stjórnmálum. Þá var Jónas kominn úr formannssæti í flokki sínum. Framundan var SJÁ NÆSTU SÍÐU staklega sjálfstæðismenn úti á landi. Tókst honum að koma mörgum þeirra á kné. Hann kom þeim hugsunarhætti inn hjá fólki, en það væri ljótt að græða pen- inga. Alla tíð síðan hefur arðsemi verið bannorð á íslandi. En það versta hjá Jónasi var, að hann innleiddi hatrið og heiftina inn í íslensk stjórnmál. Enginn rógur var svo svívirðilegur, að ekki mætti velta andstæðingi sín- um upp úr honum. Tilgangurinn helgaði ávallt meðalið. Ef Jónasi var bent á að hann færi með stað- lausa stafi, þá svaraði hann gjarn- an: „Þetta hefði getað verið satt.“ Þegar Jónas hafði verið hrakinn frá Tímanum gaf hann tímaritið Ófeig út í nokkur ár, en endaði svo hjá Ágnari Bogasyni I Mánudags- blaðinu. Vitur maður hefur sagt: „Hatrið er lélegur bandamaður." Jónas Jónsson sannaði þessa setn- ingu með lífshlaupi sínu. Á ævi- kvöldi sínu sat hann einn eftir, rú- inn völdum og vinum. Hann var mestur óhappamaður í íslenskri stjórnmálasögu fyrr og síðar. Reykjavík, 29. apríl 1985. Leifur Sreinsaon er lögfrædingur í Revkjavík. — eftir Jón Sigurðsson Það er satt sem merkur maður hefur sagt að Jónas Jónsson frá Hriflu leysti íslenska æsku af fjötri menntunarleysisins — frels- aði hana með því að opna henni leiðir til náms og frama. Með þessu er ekki hallað á neina sam- tíðar- og samferðamenn Jónasar en um frumkvæði og forystu hans sjálfs hafa þeir reyndar flestir verið á einu máli. Þetta frumkvæði og þessi for- ysta Jónasar Jónssonar er ómet- anlegur skerfur hans til þjóðar- sögunnar. Með aðstæður í nútíma- þjóðfélagi í huga er óhætt að full- yrða að með þessu var grundvöllur lagður að alhliða framförum lands og lýðs — fyrstu skrefin tekin til samfélags velmegunar, velferðar, tæknibyltingar og þess menntun- arástands þjóðarinnar sem staðist getur upplýsinga- og tómstunda- þjóðfélag framtíðarinnar. Þessi skerfur Jónasar Jónssonar frá Hriflu er svo mikilsverður — ræður slíkum úrslitum, að minn- ing hans á að vera í heiðri höfð og nafn hans blessað meðal íslend- inga — jafnvel þótt öll önnur störf hans þættu mjög orka tvímælis eða féllu með öllu í gleymsku. Nú á dögum þykir stöðug og langvarandi skólaganga allra sjálfsagt mál. Það er viðurkennt að menn verða að hljóta alla þá skólamenntun sem þeir geta og þola til þess að þjóðin dragist ekki aftur úr í lífskjörum og tækifæri Islendinga til ánægjulegs lifs skerðist ekki. En þeim mun frem- ur er ástæða til að minnast þess nú, þegar aldarafmælis Jónasar Jónssonar er minnst, að afskipti hans af skólamálum ollu deilum á sínum tíma og stormar léku um tillögur hans. Við íslendingar er- um flestir mjög ánægðir með okkur sjálfa eins og við erum; við erum „hamingjusamir" af okkur sjálfum eins og nýleg könnun hef- ur sýnt, og af sjálfu leiðir að við teljum okkur sjálfum lítillar um- bótar þörf. Það var þessi sama inngróna íslenska afturhalds- hneigð, „tómlætið" islenska, sem Jónas varð að fást við og eru þá ýmsar stjórnmálaástæður margra andstæðinga hans ekki nefndar. Hlutur Jóniasar Jónssonar í sögu Islendinga er svo mikill orð- inn og maðurinn allur svo mikill fyrir sér að hann á það skilið að ljósinu verði beint þannig að hon- um að andlitsdrættirnir sjáist: Hann var hvorki albjartur svo að hvergi bæri skugga á né var hann með öllu myrkur ásýndum. En hann var svo umsvifamikill og umdeildur að enn eimir eftir af þeim hita, og má einnig af því marka hve miklu hann fékk áork- að. í störfum sínum og afskiptum af málefnum þjóðarinnar var Jón- as Jónsson frá Hriflu um fram allt boðberinn, hvatamaðurinn, kenni- maðurinn. Hann mun hafa litið á það sem meginhlutverk sitt — eða var honum það ómeðvitað? — að gefa öðrum innblástur, að vekja öðrum hungur eftir nýrri vitn- eskju, nýjum úrræðum, nýstárleg- um athöfnum. Allt fram á síðustu ár sín var Jónas brennandi í and- anum og ekki með öllu sáttur við umhverfi sitt. Hann settist aldrei í helgan stein en fann jafnan til í þeim stormum sem um ísland léku. Með því að Jónas var hvatamað- ur og vann að því að gefa öðrum innblástur var hann sálnaveiðari, uppalandi og hjálparhella ungum mönnum, jafnt í atvinnulífi, á skólagöngu sem á braut listanna. En hann var aldrei hlutlaus að- stoðarmaður, heldur sannfærður kennimaður; þess vegna rak að því að honum lenti saman við nýja kynslóð. Jónas hefur mjög verið lastaður af þessu en að nokkru leyti ranglega. Ástæður hans voru þær að hann lagði alla áherslu á að aðrir störfuðu einnig með ailan almenning í huga, með gildi list- anna fyrir daglegt líf og innblást- ur almennings í huga. Þegar leit ungra listamanna að frjórri sköp- un stefndi í aðrar áttir varð Jónas viðskila við þá, og skap hans leyfði ekkert hlutleysi. Eiginlega var Jónas Jónsson ævinlega róttækur maður — eða það sem á hans dögum var nefnt „radical“ og miðað við franskar fyrirmyndir. Sem róttækur hvata- maður hlaut Jónas lengst af að taka sér stöðu fremst og yst í þeirri stjórnmálafylkingu sem hann sjálfur átti mikinn þátt í að móta. Framan af var hann fyrir bragðið minnihlutamaður í Fram- sóknarflokknum, og að loknu ótrúlega stuttu forystuskeiði í flokknum var honum aftur vikið til hliðar; liðu siðan löng og mörg ár. Margir hafa sagt að raun hafi verið að lesa það sem Jónas skrif- aði opinberlega á síðari árum sín- um. Nú er annað uppi. Nú telja margir ábyrgir og djúphugulir skólamenn þvert á móti að Jónas hafi verið nokkurs konar hrópandi í eyðimörkinni. Hann var sífellt að hamra á gildi skólanna sem orkuveitu innblásturs fyrir alla þjóðina; þess vegna áttu skólarnir að tengjast lífi og starfi almenn- ings fremur en einum saman lærdómi höfðingsmanna. Enn var Jónas róttækur eldhugi sem lagði siðferðilegan dóm á störf og stefnu í skólamálum. 1 augum hans snerust skólamál um sið- ferði, þjóðrækni og lífsstefnu, og tækniþekking og sérþekking átti að lúta lífinu — átti að vera inn- blásin lífsstefnu og ekki hvaða lífsstefnu sem vera skyldi heldur þjóðlegri og alþýðiegri lífsstefnu. Vantar okkur nokkuð fremur nú á dögum? Kennslustörf Jónasar Jónssonar voru á sömu lund. Hann skrifaði bestu og vinsælustu kennslubækur íslensku þjóðarinnar, en í eigin kennslu sinni notaði hann enga bók. Hann veitti nemendum sínum innblástur og mótaði þannig líf þeirra æ síðan. Undirstaðan í svo nefndu „valdakerfi“ Jónasar Jóns- sonar var fyrri nemendur hans og persónuleg hollusta þeirra margra var ótrúleg. Hann vildi ekki kenna með því sem hann sjálfur nefndi „staðreyndaítroðslu”; hann vildi ekki „setja nemendum fyrir“; hann vildi ekki fylgja neinni „námsskrá"; — hann vildi fylla nemendur innblæstri, anda, sem síðan gæti stýrt lífi þeirra til heilla og hamingju, og ekki aðeins þeim sjálfum heldur og öllum þeim sem við þá skiptu síöar á lifsbrautinni. Og ótrúlega mörg dæmi sýna að Jónas náði árangri. Þrátt fyrir mjög breytta tíma heldur fordæmi hvatamannsins og kennimannsins Jónasar Jónssonar frá Hriflu fullu gildi sínu. Höfundur er skólastjóri Samrinnu- skólans að Bifrösk Veist þú um stað? þar sem umhverfi er notalegt, veitingar frábœrar og þjónusta góö. Þaö vltum viö. Nefnilega Goöheima, veitingasal Hótels Hofs. Þú átt mikiö eftir, ef þú hefur ekki reynt kökuhlaöboröiö okkar. Þar eru úrvals tertur af öllum geröum. Rauöarárstíg 18 Reykjavík Sími 28866

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.