Morgunblaðið - 01.05.1985, Page 26

26
MORGUNBLADIÐ, MIDVIKUDAGUR1. MA-Í 1985
í fremstu röð frá vinstri: Ásrún Davíðsdóttir, John Speight, Eggert Þorleifsson, Sigríður Gröndal, Ólöf Kolbrún Harðardóttir, Sigurður Björnsson,
Guðmundur Ólafsson, Júlíus Vífíll Ingvarsson, Hrönn Hafliðadóttir, Guðmundur Jónsson.
LEÐURBLAKAN
Tónlist
Jón Þórarinsson
óperetta eftir Johann Strauss
yngra. Texti eftir Henry Meilhac
og Ludovic Halévy, söngtextar
eftir Richard Genée. Islensk
þýðing eftir Jakob Jóh. Smára
með viðaukum eftir Flosa ólafs-
son og og Þorstein Gylfason.
Hljómsveitarstjóri á frumsýn-
ingu Gerhard Deckert. Leik-
stjóri Þórhildur Þorleifsdóttir.
Leikmynd og búningar: Una
Collins. Lýsing: Asmundur
Karlsson.
í aðalhlutverkum á frumsýn-
ingu: ólöf Kolbrún Harðardótt-
ir, Sigurður Björnsson, Sigríður
Gröndal, Guðmundur Jónsson,
John Speight, Júlíus Vífill Ingy-
arsson, Hrönn Hafliðadóttir,
Guðmundur ólafsson, Eggert
Þorleifsson, Ásrún Davíðsdóttir.
— Kór og hljómsveit íslensku
óperunnar.
„Hver er munurinn á óperu og
óperettu? Ekki sá að ópera sé
samfelldur söngur en óperetta
ekki, því að þá væri til að mynda
Töfrafíautan ekki ópera. Ekki
heldur sá að óperur séu sýndar í
óperuhúsum en óperettur ekki,
því að þá væri Leðurblakan ekki
óperetta. Hún hefur átt heima á
fjölum óperuhúsa um víða veröld
í áratugi, ein af öllum óperett-
um. Það var tónskáldið Gustav
Mahler sem átti upptökin að því:
fyrst í Hamborg og síðan í Vín,
en hann var óperustjóri í Vín frá
1897 til 1911. Einhver sagði að
það mætti ekki fyrir nokkurn
mun gera Leðurblökuna að óperu,
því að þá yrði engin almennileg
óperetta til lengur."
Þessa skemmtilegu og rétt-
mætu athugasemd er að finna i
efnisskrá þeirrar sviðsetningar á
Leðurblökunni sem íslenska
óperan frumsýndi sl. laugardag.
En ekki er þörf neinnar afsökun-
ar eða réttlætingar á því að Leð-
urblakan skuli hafa verið valin
til sýningar hér, því að sannast
sagna er það að sem tónverk
stendur hún langtum framar
ófáum systrum sínum af leik-
sviðinu, þótt þær kunni að bera
óperunafn.
Það er líka vel til þessarar
uppsetningar vandað, leikmynd-
in er létt og stílfærð eftir kröf-
um hins þrönga sviðs í Gamla
bíói. Það gleður augað að hún
skuli ekki vera á tveimur hæðum
eins og oftast hefur orðið að vera
í þessu húsi. En stigar miklir eru
enn báðum megin sviðsins og eru
stigagöngur i þessari sýningu
eins og stundum áður næsta
þreytandi fyrir óperugesti sem
sjálfir eru farnir að mæðast á
stigum. Það eina sem stakk mig í
augun í leikmyndinni var skrif-
borðið í fangelsinu í þriðja
þætti, sem leit út eins og nýkom-
ið úr búð og átti ekki heima
þarna.
Þórhildur Þorleifsdóttir hefur
enn einu sinni unnið það krafta-
verk að koma fyrir litríkri, fjör-
legri og skemmtilegri sýningu
við þau erfiðu skilyrði sem hér
ríkja. Þetta vekur undrun í hvert
skipti sem það tekst, en ekki fer
þó hjá þvi að þrengslin setja
mark á sýninguna. Stundum
hefði verið til bóta að draga
nokkuð úr hreyfingum leikenda,
svo að þeir sýndust ekki eins að-
krepptir og raun var á.
Hljómsveitarstjóri hefur verið
sóttur beint í sjálfa Ríkisóper-
una í Vín til að stjórna fyrstu
sýningunum á Leðurblökunni.
Gerhard Deckert er enginn við-
vaningur í þessu starfi enda
hafði hann fyllsta vald á því og
sá til þess að hin fíngerðu blæ-
brigði þessarar tónlistar skiluðu
sér til áheyrenda. Á síðari sýn-
ingum mun Garðar Cortes taka
við stjórninni.
í hlutverki Rósalindu var ólöf
Kolbrún Harðardóttir og var
glæsileg, bæði að sjá og heyra. —
Sigurður Björnsson söng hlut-
verk Eisensteins í 190. skipti, og
er það sennilega íslenskt met.
Hann fór hér á kostum, og e.t.v.
er það til marks um ágæti þeirr-
ar tónlistar sem hér var flutt að
hún hljómaði jafn fersk úr
munni Sigurðar og þeirra sem
nú voru að syngja hana í fyrsta
skipti. — Meðal þeirra var Sig-
ríður Gröndal sem fór með hlut-
verk Adele og „sló í gegn“, bæði í
söng og leik. Ásrún Davíðsdóttir
fór fallega með lítið hlutverk Idu
dansmeyjar, en þær Sigríður
Jónas frá Hriflu
langvinnt dekur flokks hans við
kommúnista, sem hann horfði á
sem gamall maður á sæmilegum
friðarstóli með vaxandi undrun.
Hér er ekki rúm til að fjalla í
smáatriðum um einstaka þætti á
óvenjulega fjölskrúðugum stjórn-
málaferli Jónasar frá Hriflu.
Hans tími var mestur frá 1927—
1937, þegar sá ferill hófst sem
gerði hann smám saman áhrifa-
lítinn í flokknum. Það var úrslita-
tími fyrir íslendinga, því þótt
mörk umbyltingarinnar í þjóð-
félaginu séu skýrust á stríðs-
tímanum síðari, var jarðvegurinn
svo vel undirbúinn, að við lifðum
hernámið af, bæði menningarlega
og atvinnulega. Fyrir stríð vorum
við, þrátt fyrir einangrun, orðin
merkilega framstiga í mörgum
efnum. Kreppan hafði kennt okk-
ur að meta breytingar og taka þær
fram yfir kyrrstöðu bændasam-
félagsins gamla með tæki járnald-
ar í hönd. Jónas kom og blés lífs-
andanum í nasir samtíðar sinnar,
og þótt menn yrðu bæði sárir og
móðir í þeirri baráttu sem fylgdi
leggur sagan líknarhendur sínar
yfir slíkt hnjask. Við metum alla
stjórnmálaforingja þessa tímabils
mikils af því þeir unnu vel og létu
stundum eins og við værum millj-
ónaþjóð. En eins og eitt leiðir af
öðru má segja að kveikjan að upp-
eldi og hugarfari stjórnmála-
foringja okkar á öldinni hafi legið
i hugsjónamönnum 19. aldarinnar,
og það besta i stjórnmálum okkar
sé þaðan runnið. Þar standa hlið
við hlið stjórnmálamaðurinn Jón
Sigurðsson og skáldið Jónas Hall-
grímsson.
Jónas frá Hriflu átti við einlæga
hrifningu fylgismanna sinna að
búa. Kæmi hann til að gista vildi
húsbóndinn gjarnan láta hann
sofa hjá sér, svo hann gæti rætt
landsins gagn og nauðsynjar, og
pólitík yfirleitt, við þennan eld-
huga fram í gráa dagsskímu. En i
þingflokki sínum átti hann and-
stæðinga. Þessir andstæðingar,
þótt í minnihluta væru, voru samt
nógu áberandi til að stýfa af Jón-
asi flugfjaðrirnar þegar honum
reið mest á fylginu. Við stjórn-
armyndunina 1934, þar sem Jónas
var óumdeilanlega yfirsmiðurinn,
æxluðust málin þannig að hann
varð ekki ráðherra. Alþýðuflokks-
menn báru við óbilgirni hans og
ráðríki. Þeir néru "honum því um
nasir, að þeir ættu í þessu efni
skoðanabræður I þingflokki hans
sjálfs. Menn geta gert sér í hug-
arlund hve erfitt hlýtur að hafa
verið að mæta þessu fyrir ákafa-
mann, sem taldi sig eiga margt
erindi í ríkisstjórn — og vera
óbeint föður beggja flokkanna. En
þótt sókn Jónasar hafi á stundum
virst heldur ofstopagjörn, þá var
hann í eðli sínu gamansamur mað-
ur. Hann kaus að bíða 1934, þótt
honum hefði verið mögulegt að
reyna stjórnarmyndun með Sjálf-
stæðisflokknum. Að þriggja ára
tíma loknum var biðin búin að
fara þannig með þennan mann, að
hans þótti ekki þörf lengur.
Miklum sögum fór af ofríki Jón-
asar á helsta valdatíma hans og
var skrifað ógætilega um hann í
erlendum blöðum. Ur þeim hefur
Kristján tíundi eflaust haft efni
spurningar sinnar á steinbryggj-
unni hér í Reykjavík, þegar hann
var að koma í heimsókn á Alþing-
ishátíðina. Jónas stóð til hliðar við
rauða dregilinn, einn í móttöku-
nefndinni, og rétti kóngi höndina.
Þá sagði Kristján tíundi: Sá det er
Dem som spiller den lille Musso-
lini her i landet. Viðstaddir sáu að
Jónas eldroðnaði og þrútnaði í
framan, eins og hann ætlaði að
springa, en við Kristján kóng
sagði hann kurteislega: Der trives
ikke nogen saadan en Mand i Der-
es Rige. Þeir voru fleiri en kóngur-
inn sem töldu sig eiga ýmislegt
vantalað við Jónas, einkum á
helstu umsvifaárum hans í stjórn-
málum. Einn þeirra var Héðinn
Valdimarsson, eins og fram kemur
í bæklingnum „Skuldaskii Jónasar
frá Hriflu við sósíalismann". Engu
var líkara en Héðinn liti svo á að
Jónas hefði svikist undan merkj-
um sósíalismans, þegar hann sneri
sér að því að stofna Framsóknar-
flokkinn. Þetta viðhorf gerði erfið-
ara fyrir um samstarfið við Al-
þýðuflokkinn, einkum hvað Jónas
snerti, því þar sátu jafnan menn
fyrir sem hugsuðu honum þegj-
andi þörfina, þótt Jón Baldvinsson
væri ekki í þeim hópi. Auk þess
vissu Héðinn og Jónas báðir sínu
viti og reru á sömu miðum í leit að
æskilegum mannafla. Héðinn
sagði eitt sinn við samstarfsmann
sinn, að það væri illt að horfa upp
á það að sjá Jónas liggja við dyr
háskólans og hirða hvern efnilega
Alþýðuflokksmanninn á fætur
öðrum.
Jónas barðist ótrauður gegn
áhrifum öfgafenginna vinstri
manna, eins og þeir voru þegar
trúin á Stalín var í algleymingi, og
samstarf kommúnista við móður-
flokkinn fór fram svo að segja
fyrir opnum tjöldum. En völd Jón-
asar fóru dvínandi í Framsóknar-
flokknum, einkum eftir stjóm-
armyndunina 1937. Þá var stund-
um eins og hann ætti ekki lengur
samleið með stjórnarforustunni.
Þetta fundu andstæðingar hans og
voru því á verði út af hverju tæki-
færi til þess að koma honum á
hné. Andstaðan við hann var þeim
mun auðveldari vegna flokkslegra
erfiðleika hans og átaka á bak við
tjöldin sem þreyttu hann. Hann
hafði lengi talið sig kjörinn til að
veita menningarmálum í landinu
stuðning, og hafði samið fslands-
sögu í anda þjóðarmetnaðar og
nýliðinna átaka við Dani. Auk
þess var hann lengi driffjöðrin í
menntamálaráði. Nutu margir
góðs af því, m.a. Halldór Laxness
um það leyti sem hann var að rita
Sölku Völku. Menntamálaráð var
þá miklu valdameiri stofnun um
hag listamanna en nú er, enda
fleira komið til sögu þeim í hag á
okkar tímum.
Og loksins skarst í odda vegna
þess sem nefnt var pólitísk af-
skipti Jónasar af listum. Sótti þar
að honum fjölbreytt lið sem sumt
fylgdi Kristni E. Andréssyni að
málum, og virtist um tíma sem
Jónas væri kominn í andstöðu við
listmálara landsins. Efndi hann
þá til sérstakrar málverkasýn-
ingar laugardaginn fyrir pálma-
sunnudag árið 1942 í húsakynnum
Alþingis til að veita almenningi
kost á að sjá nokkur þeirra mál-
verka, sem menntamálaráð hafði
keypt af listamönnum, sem Jónas
kallaði „klessumálara". Þar voru
til sýnis verk eftir ýmsa módern-
ista og mæltist þetta illa fyrir, en
frumorsök deilunnar var óánægja
með úthlutun menntamálaráðs á
listamannalaunum. Það er alltaf
hættulegt að ætla að hafa uppi
dagskipanir í listum og þess galt
Jónas að þessu sinni. Hins vegar
hefur ekki farið stórum sögum af
sumum þeirra „klessumálara",
sem þarna áttu sýningargripi. Það
breytir þó ekki þeirri staðreynd að
rangt var að snúast með þessum
hætti gegn nýungum í málaralist.
Málið hjaðnaði síðan, en þeir sem
stóðu fyrst og fremst á móti Jón-
asi í þessari deilu, þótt þeir beittu
öðrum fyrir sig, voru að leggja
grunninn að því að verða allsráð-
andi í listum. Og þeim tókst það
og kunna því ekki illa.
Þótt Jónas skrifaði í langan
tíma um stjórnmál svo að segja á
hverjum degi, liggur mikið skrifað
eftir hann um skáld og listamenn,
og marga afreksmenn þjóðarinn-
ar. Er næsta ótrúlegt hverju hann
kom í verk á þessu sviði. Afköst
hans og forusta í stjórnmálum, á
þýðingarmiklum og viðkvæmum
tíma í lífi þjóðarinnar, valda því
að sagan mun verða nokkuð lengi
að má hann út. Hér hefur verið
stiklað á meginþáttum í lífi þessa
merkilega stjórnmálamanns, sem
lék eins og af fingrum fram inn-
göngumarsinn að lýðveldinu og