Morgunblaðið - 28.07.1985, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 1985
Plnrgmt Utgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Flaraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aóstoóarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö- alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 360 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 30 kr. eintakiö.
Þingað í Helsinki
Um þessar mundir eru tíu
ár liðin síðan Helsinki-
samþykktin svonefnda var
undirrituð af leiðtogum 35
ríkja í höfuðborg Finnlands.
Af þessu tilefni munu utanrík-
isráðherrar þessara ríkja í
Evrópu og Norður-Ameríku
hittast á fundi í Helsinki nú í
vikunni. Þar verða fluttar jafn
margar ræður og ráðherrarnir
eru og skipst á skoðunum um
gildi Helsinki-samþykktarinn-
ar, þeirra funda og ráðstefna,
sem efnt hefur verið til á
grundvelli hennar. Þá verður
deilt um þau mál sem nú eru
hitamál í samskiptum austurs
og vesturs og litið vonbjörtum
augum til framtíðarinnar.
A árinu 1976 gaf utanríkis-
ráðuneytið lokasamþykkt ráð-
stefnunnar um öryggi og sam-
vinnu í Evrópu, eins og Hels-
inki-samþykktin heitir fullu
nafni, út í islenskri þýðingu og
er það þéttskrifuð 60 síðna
bók. Þetta skjal hefur orðið
haldreipi fjölmargra einstakl-
inga og hópa, sem vilja halda
ríkisstjórnum kommúnista-
ríkjanna í Austur-Evrópu við
efni þess og ákvæði meðal
annars um virðingu fyrir
mannréttindum. í stuttu máli
sagt hafa kommúnistastjórn-
irnar sýnt þessum einstakling-
um og hópum fulla fyrirlitn-
ingu. 1 hugum frjálsra manna
og þeirra sem búa undir oki
kommúnismans er Andrei
Sakharov nú tákn þeirra, sem
láta ekki hið ómennska stjórn-
kerfi kúga sig. Flest bendir til
þess að Kremlverjar hafi mis-
notað læknisfræðina til að
brjóta Sakharov á bak aftur.
Það var umdeild ákvörðun á
sínum tíma að ganga til við-
ræðna við Sovétmenn á vett-
vangi ráðstefnunnar um ör-
yggi og samvinnu í Evrópu. í
sögulegu Ijósi er talið að slök-
unarskeiðið hafi náð hámarki
einmitt fyrir 10 árum í Hels-
inki. Eins og nú er orðið ljóst
megnaði slökunin ekki að
breyta heimsmyndinni. Marg-
ir og helst þeir, sem kenna
skoðanir sínar við frið, hafa
látið sem svo eftir 1975, að
heimsslit væru á næsta leiti,
ekki síst vegna varnarviðbún-
aðar Vesturlanda. Hópar
þessa fólks á Vesturlöndum
taka undir með áróðursvél
Sovétmanna, þegar hún dreg-
ur athyglina frá kúgunar-
stefnu kommúnismans og
beinir henni að yfirvofandi
hættu á kjarnorkustyrjöld.
Margaret Thatcher, forsætis-
ráðherra Breta, vakti réttilega
máls á því á fundi Alþjóða-
sambands lýðræðisflokka í
síðustu viku, að ný áróðurs-
herferð Sovétmanna er nú á
döfinni til að kalla menn til
stuðnings við Mikhail Gorb-
achev, þegar hann hittir Ron-
ald Reagan í nóvember.
Áróðursstríð af þessu tagi
hefur sett mikinn svip á sam-
búð austurs og vesturs síðan
1975. Fleira kemur til sem
stuðlar að spennu en gagn-
kvæmar ásakanir um hættu-
legan vígbúnað. Má þar sér-
staklega nefna innrás Sovét-
manna í Afganistan um jólin
1979. Þar hefur verið háð blóð-
ug styrjöld síðan. í Póllandi
hafa frelsisöfl verið brotin á
bak aftur með herlögum. Tals-
menn mannréttinda í Tékkó-
slóvakíu, þeir sem kenna sig
við Charta ’77, sæta ofsóknum.
Þannig mætti lengi áfram
telja.
Líklega verða þessir atburð-
ir ekki efst á baugi í ræðum
utanríkisráðherranna í Hels-
inki. Eftir valdaskiptin í
Kreml sýnist sú skoðun ráða
meðal vestrænna ráðamanna,
að rétt sé að veita hinum nýju
herrum umþóttunartíma, sjá
hvort þeir ætli að láta stjórn-
ast af raunsæi eða áróðrinum
og lyginni. Reynslan sýnir, að
sovéskir ráðamenn meta slíka
kurteisi einskis. Þegar á reyn-
ir, er þeim bæði sama um al-
menningsálit í lýðræðisríkjun-
um og það sem ráðamenn
þeirra segja, hvorugt haggar
völdum þeirra.
Hitt er staðreynd, sem allir
sovéskir andófsmenn eru sam-
mála um, að það skiptir þá
einstaklinga miklu, sem
Kremlverjar ofsækja, að bar-
ist sé fyrir frelsun þeirra á
Vesturlöndum. í þeirri baráttu
er Helsinki-samþykktin eins
og fleinn í holdi Kremlverja.
Þar segir meðal annars að rík-
in viðurkenni „allsherjar gildi
mannréttinda og grundvallar-
frelsis" og það er skýrt fram
tekið, að virðing fyrir þessum
réttindum sé „einn af frum-
þáttum þess friðar, réttlætis
og velfarnaðar, sem nauðsyn-
legur er til að tryggja að vin-
samleg samskipti og sam-
vinna" þróist milli ríkja.
í tilefni af Helsinki-fundin-
um hafa fulltrúar hinna kúg-
uðu Eystrasaltsríkja vakið
sérstaka athygli á því hvernig
ráðist hefur verið gegn sögu,
menningu, tungu og frelsi
þessara þjóða síðan lönd
þeirra voru innlimuð í Sovét-
ríkin. Kremlverjar hafa misst
stjórn á skapi sínu yfir þess-
um andmælum, sem efnt hefur
verið til í Kaupmannahöfn og
tengjast einnig ferð skips um
Eystrasaltið. Viðbrögð félaga
Gorbachevs við þörfu fram-
taki í þágu Eystrasaltsríkj-
anna bera þess síður en svo
merki, að umburðarlyndið hafi
aukist í Kreml.
eit mannkyns að ljósi og
Lsannleika hefur lengi
staðið. Það hefur reist
sér margan minnisvarð-
ann á vettvangi mennt-
unar, þekkingar, lista,
vísinda og tækni. Spurn-
ing er hinsvegar, hvort
kærleikur, hugarþel og siðfræði manns-
ins hafi styrkzt samsvarandi.
Þrátt fyrir ótrúlegar framfarir á sviði
menntunar, þekkingar og vísinda síð-
ustu áratugi stöndum við sízt nær því en
löngu gengnar kynslóðir að byggja jörð-
ina í sátt og samlyndi, hvorki sem þjóðir
eða einstaklingar. Það kom fram á þingi
Rauða kross-félaga á sl. ári, að „frá 1945
er áætlað að 50 milljónir manna hafi
látið lífið í um 150 vopnuðum átökum
ýmist milli ríkja eða innan ríkja og nú
eru vopnin látin tala á a.m.k. 30 átaka-
svæðum." (RKÍ-fréttir 6/84.)
Vísindin, tæknin og
kærleikurinn
Vísindin og þekkingin hafa sigrast á
fjölmörgum vandamálum, sem mann-
kyn hafa hrjáð, ekki sízt á sviði sjúk-
dóma. Vísindin og þekkingin hafa gert
manninum kleift, þar sem bezt hefur
tekizt, að búa svo í haginn um lífskjör
þorra fólks, að ævilíkur hafa meir en
tvöfaldast. Meðalævilíkur meybarns hér
á landi 1850—1860 vóru 38 ár en eru nú
79 ár. Samsvarandi tölur um ævilíkur
-rsveinbarns vóru 32 ár — eru 73 ár.
Vísindin og tæknin hafa fært lönd og
álfur saman svo mannkyn allt býr í
raun í nábýli. Svo er flugtækni nútíma
samgangna fyrir að þakka, svo dæmi sé
tekið, að menn geta snætt árbít að
morgni í Breiðholtinu en lagst til svefns
að kveldi í Austurlöndum nær eða í
Vesturheimi. Við getum einnig, tækn-
innar vegna, horft á atburð á Péturs-
torginu í Róm eða næstum hvaða stað
öðrum í veröldinni um leið og hann ger-
ist.
Þrátt fyrir þessi undur öll stöndum
við á öðrum sviðum jafnfjarri lausn
vandamála og kynslóðir miðalda. Það
gildir ekki sízt um sambúðarvandamálið
á plánetunni Jörð, sambúðarvandamál í
einstökum ríkjum eða sveitarfélögum —
að ekki sé talað um smærri sambúðar-
form. Vísindin og tæknin hafa einnig
fætt af sér ný vandamál, sem gengnar
kynslóðir þekktu ekki, svo sem mengun
lofts og lagar og ógnvekjandi eyðilegg-
ingarmátt nýrra vopna.
Staðbundin stríð víða í veröldinni,
náttúruhamfarir, uppskerubrestur á
þurrkasvæðum, fátækt og fáfræði
leggja milljónir manna að velli, langt
um aldur fram. Flóttamannabúðir eru
víða þar sem manngrúi, sem flúið hefur
átthaga sína vegna styrjalda, pólitísks
gerræðis eða skorts á nauðsynjum, hefst
við. Skipulögð hryðjuverkasamtök
deyða fjölda saklauss fólks á ári hverju.
Eiturlyf, sem brjóta milljónir manna
niður, eru verzlunarvara víða um heim.
Vandamálin eru mörg og margvísleg.
Þau eru hinsvegar, þegar grannt er að
gáð, viðfangsefni, sem við verðum að
glíma við og reyna að leysa, hvort sem
okkur líkar betur eða vörr. Sum eru þess
eðlis að þau verða ekki leyst nema ná-
ungakærleikurinn komi við sögu.
Tæplega 1.200 íslend-
ingar bídu bana í slys-
um 1971-80
Við þurfum hinsvegar ekki að horfa
um sjónauka fjölmiðlatækni til annarra
landa eða heimshorna til að sjá sitt
hvað, sem miður fer. Margs konar
vandamál bíða óleyst í okkar híaðvarpa.
Á næstliðnum áratug, eða nánar til-
tekið á árabilinu 1971 —1980, létust
1.152 íslendingar í slysum:
• Slys af vélknúnum farartækjum á
landi eru skráð á þessu árabili sem dán-
arorsök 276 einstaklinga, þar af 197
karla og 79 kvenna (Tölfræðihandbók
Hagstofu íslands 1984). Sama heimild
segir að á árabilinu 1971—75 hafi 13 af
hverjum 100 þúsund landsmönnum lát-
izt á ári í slíkum slysum og rúmlega 12
1976-80.
• í annars konar slysum létust 876 ein-
staklingar, 641 karl og 235 konur. Þar af
létust 117 í umferðarslysum á sjó eða
vötnum, 44 í flugslysum, 286 í slysafalli,
79 vegna slysaeitrunar og þannig mætti
áfram telja slysatilfellin. ótaldir eru
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUB 28. JÚLÍ 1985
29
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 27. júlí
þeir, sem lifðu af slys, en bera merki
þeirra ævilangt.
Það sem af er þessu ári, 1985, hafa tíu
manns beðið bana í umferðarslysum hér
á landi. Á fyrstu sex mánuðum þessa
árs hafa 415 manns slasast í umferð-
inni. Alls hlutu 204 meiriháttar meiðsl
en 211 minniháttar. Meðal slasaðra eru
22 börn sex ára og yngri, 35 á aldrinum
7 til 14 ára, 44 vóru 15 til 16 ára en 119
slasaðra eru ungmenni 17 til 20 ára.
Fjögur ungmenni 15 til 20 ára hafa lát-
ist.
Bílveltum og útafakstri fjölgaði úr 56
að meðaltali undanfarin ár í 103 það
sem af er þessu ári. Umferðaróhöpp,
sem leitt hafa til eignatjóns, eru rúm-
lega þrjú þúsund talsins.
Framangreindar upplýsingar, sem
eru frá Umferðarráði, eru íhugunarefni,
ekki sízt á þessum árstíma þegar um-
ferðin á vegum landsins er í hámarki.
Þær hljóta að hvetja alla þá, sem um-
ferðarmálum sinna, til að herða róður-
inn í fyrirbyggjandi aðgerðum hvers
konar. Meginmáli skiptir þó að öku-
menn fylgi umferðarreglum, hagi akstri
í samræmi við aðstæður hverju sinni og
sýni fyllstu tillitssemi.
Hægt er að fyrirbyggja drjúgan hluta
óhappa, sem umferð fylgja, með að-
gæzlu, háttvísi og tillitssemi í garð
náungans. Það er og vert að hafa það í
huga að sá, sem veldur öðrum tjóni,
skaðar sjálfan sig og sína nánustu jafn-
framt. Engum liggur heldur svo mikið á
í umferðinni að hann megi ekki vera að
því að lifa.
Bágindi í eigin
hlaðvarpa
í upphafi þessa bréfs er vikið vanda-
málum sem víða blasa við í veröldinni,
ekki sízt í vanþróuðum ríkjum, svoköll-
uðum. Hungurvofan, sem er þekkt fyrir-
bæri í fyrri tíma sögu, íslenzkri, grúfir
yfir milljónum manna í fjarlægum
heimsálfum. Stjórnarfar í þessum ríkj-
um, sem við knöppust kjör búa, ber í
mörgum tilfellum verstu einkenni
marxisma og alræðishyggju. Vandamál-
ið kemur ekki einvörðungu fram í vönt-
un brýnustu lífsnauðsynja, heldur ekki
síður í skorti sjálfsögðustu mannrétt-
inda.
íslendingar hafa ekki látið sitt eftir
liggja í samátaki fólks á Vesturlöndum
til hjálpar á hungursvæðum þriðja
heimsins, hvorki í skyndihjálp né fram-
tíðaraðgerðum, þ.e. hjálp til sjálfshjálp-
ar. Það er vel. Mannfellir vegna harðær-
is er það skammt að baki í þjóðarsögu
okkar, að við ættum að skilja, ýmsum
fremur, hörmungar þær sem þetta fólk
býr við.
Ef miðað er við aðstæður og kjör sem
fólk bjó við hér á landi öldum saman og
raunar fram á þessa öld, eins og kreppu-
árin 1930 —1940 eru glöggt dæmi um,
lifir þorri þjóðarinnar nú í vellystingum
praktuglega. Erlend skuldasöfnun ber
þess máske vott að við lifum jafnvel um
efni fram, en því fyrirbæri var ekki ætl-
að rúm í þessum línum. Engu að síður er
ekki allt sem skyldi í okkar þjóðfélagi,
langt frá því.
Það má vera að mikill meirihluti Is-
lendinga telji sig heyra til „hamingju-
sömustu þjóð í heimi". Og víst hefur
forsjónin lagt okkur upp í hendur flest
af því sem leitt getur til velmegunar og
velferðar. En sitthvað kann að hafa far-
ið úrskeiðis í höndum okkar.
í fyrsta lagi eru efnisleg verðmæti,
svo nauðsynleg sem þau eru, ekki trygg-
ing persónulegrar velferðar eða ham-
ingju. Það er eðlilegt að fólk leitizt við
að tryggja afkomuöryggi sitt og sinna.
En dansinn í kring um gullkálfinn getur
og hefur í fjölmörgum tilfellum breytzt
í hrunadans, sem endar með því að jörð-
in opnast undir fótum manna.
í annan stað þurfum við, hvert og eitt,
á vegferð okkar til velmegunar, að lúta
siðferðilegum umferðarreglum og sýna
náunganum bróðurlega tillitssemi. Brot
MorRiinbladið/KÖE
„í upphafi þessa
bréfs er vikið að
vandamálum
sem víða blasa
við í veröldinni,
ekki síst í van-
þróuðum ríkj-
um, svokölluð-
um. Hungurvof-
an, sem er þekkt
fyrirbæri í fyrri
tíma sögu ís-
lenzkri, grúfir
yfir milljónum
manna í fjarlæg-
um heimsálfum.
Stjórnarfar í
þessum ríkjum,
sem við knöpp-
ust kjör búa, ber
í mörgum tilfell-
um verstu ein-
kenni marxisma
og alræðis-
hyggju. Vanda-
málið kemur
ekki einvörð-
ungu fram í
vöntun brýnustu
nauðsynja held-
ur ekki siður í
skorti á sjálf-
sögðustu mann-
réttindum.“
á þeim reglum getur leitt til slysa. Þar
um höfum við flest einhver dæmi.
Velmegun einkennir íslenzkt þjóðfé-
lag í dag, ekki sízt í samanburði við
svokölluð þróunarríki. Þó eru undan-
tekningar frá þessari velmegunarreglu,
jafnvel fleiri en flestir hyggja. Full-
orðnu fólki, sem hefur ekki annan líf-
eyri en frá almannatryggingum og á
ekki eigið húsnæði, kemur orðið „velm-
egun" sennilega spánskt fyrir sjónir,
eftir að hafa horft á sparifé sitt brenna
á báli verðbólgunnar (1971—1983).
Sömu sögu má sjálfsagt segja um ein-
stætt foreldri í láglaunastarfi, sem ekki
á eigið húsnæði eða axlar verulegar hús-
næðisskuldir.
Það þarf ekki grannt að gá til að
finna bágindi í íslenzkum hlaðvarpa.
Ekki er ráð nema í
tíma sé tekið
Efnisleg verðmæti skipta ekki öllu
máli á æviferli fólks. Margur maðurinn
hefur gengið með reisn gegnum tilver-
una án auðæfa. Margur maðurinn hefur
verið hjálparhella og gleðigjafi sam-
ferðarfólki sínu, þó hann hafi ekki reitt
peninga í þverpokum. Skáldprestarnir
Hallgrímur Pétursson og Matthías
Jochumsson, svo tvö dæmi séu nefnd,
gáfu ekki aðeins samtíð sinni heldur öll-
um eftirkomandi kynslóðum, sem ís-
lenzku skilja, fegurð og kærleika, sem
stækkar hverja manneskju, þó þeir ættu
ekki fjármuni á hávaxtareikningum.
Sama máli gegnir um Davíð Stefánsson,
Stein Steinarr, Tómas Guðmundsson og
fjölmarga fleiri, sem „auðga“ hugar-
heim okkar er nú lifum, þó gata þeirra
væri ekki gulli lögð.
Það er þó engan veginn hægt að kom-
ast fram hjá þeirri staðreynd, að efnis-
leg gæði, sem lífskjör okkar hvíla á í
samtíð og framtíð, eru, kostnaðarlega
séð, sótt til þeirrar verðmætasköpunar
er til verður í þjóðarbúskapnum. Þetta
gildir jafnt um samneyzlu sem einka-
neyzlu. Allar svokallaðar samfélagsleg-
ar framkvæmdir og öll svokölluð sam-
félagsleg þjónusta er sótt til þessarar
verðmætasköpunar í formi skatta á fólk
og fyrirtæki. Opinberar framkvæmdir
hverskonar, sjúkrastofnanir, skólar, al-
mennar tryggingar, menningar- og
listastofnanir sækja kostnaðarlega und-
irstöðu í sama brunn: atvinnulífið í
landinu.
Það er staðreynd, sem blasir við í öll-
um hagfræðiheimildum, að vestræn
þjóðfélög, þar sem frjálst framtak og
samkeppni setja mark á atvinnustarf-
semi, skila allt að helmingi meiri þjóð-
arframleiðslu á hvern vinnandi ein-
stakling en hagkerfi marxisma og sósí-
alisma. Þjóðarframleiðsla á mann er
máske raunhæfasti mælikvarðinn á al-
menn lífskjör.
Það kann hinsvegar ekki góðri lukku
að stýra þegar undirstöðuatvinnuvegur,
eins og sjávarútvegur er hér á landi,
sætir taprekstri ár eftir ár, enda þótt
starfsfólk hans, og þá fyrst og fremst
fiskverkunarfólk, sæti lakari kjörum en
fólk í sumum veigaminni störfum. Hér
verður skjótt við að bregðast. Ekki er
ráð nema í tíma sé tekið.
En það er ekki nægjanlegt, þótt mik-
ilvægt sé, að styrkja hinar efnahagslegu
undirstöður samfélags okkar. Við þurf-
um ekki síður að þróa með okkur hæfi-
leika til að njóta fegurðarinnar í um-
hverfi okkar, lífi og listum. Og temja
okkur háttvísi og hlýhug hvort í annars
garð.