Morgunblaðið - 30.08.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. ÁGÚST 1985
Um ofbeit og
mannlíf í sveitum
Athugasemd vegna greinar Hauks á Brekku
„Grímstunguheiði og horhólfin“
— eftir Andrés
Arnalds
1 Morgunblaðinu þann 17. ágúst
sl. birtist grein eftir Hauk Magn-
ússon á Brekku í Sveinsstaða-
hreppi, sem hann nefnir „Gríms-
tunguheiði og horhólfin". Greinin
er skrifuð vegna deilna um ítölu í
afréttarlönd, sem bændur í Sveins-
staðahreppi í Austur-Húnavatns-
sýslu nýta sameiginlega með Ás-
hreppingum og að hluta til með
bændum úr Þverárhreppi í Vest-
ur-Húnavatnssýslu. Eru skrif
Hauks þó einkum til komin vegna
greinar minnar „Hvers vegna
itala“, sem birtist í Morgunblaðinu
16. júlí sl. Telur Haukur ítöluna
„jafngilda því að segja hrepps-
búum að draga saman sauðfjár-
og hrossabú sín um helming, eða
með öðrum orðum að segja drjúg-
um hluta hreppsbúa að bregða
búi“. Neitar Haukur að viðurkenna
að um beitarvandamál sé að ræða
í hinum sameiginlegu beitilöndum
og telur okkur landgræðslumenn
„meta meira sinuvöxt á afréttum
en mannlíf í sveitum". Einkum
telur Haukur of mikið gert úr
slæmu ástandi gróðurs á Gríms-
tunguheiði sem ég líkti við „hor-
hólF* í beitartilraun á Auðkúlu-
heiði sem hafa verið viljandi of-
beitt sl. 11 ár. Notar Haukur vill-
andi fallþungatölur til að sýna
fram á að „Grímstunguheiði sé
ekki svo illa með farin sem áróð-
ursmenn Landgræðslunnar hafa
iátið í veðri vaka, né að umhyggja
þeirra fyrir einhverju ímynduðu
gróðurmagni, sem nást mætti á
heiðinni, réttlæti að stofna í háska
afkomu fjölda fólks“. Þetta eru
stór orð og vegna þeirra kynslóða
sem eiga eftir að búa í þessu landi
ætla ég að vona að þau endurómi
ekki viðhorf bænda almennt til
nýtingar þeirra viðkvæmu auð-
linda sem þeir nýta til beitar. Eitt
meginhlutverk Landgræðslunnar
er einmitt að viðhalda mannlífi og
blómlegum búskap í sveitum land-
sins. Er ég raunar þeirrar skoðun-
ar að sum byggðarlög landsins
stæðu æði höllum fæti nú ef for-
sjár Landgræðslunnar hefði ekki
notið við.
ítalan var nauösyn
Italan var nauðsyn sem ekki
mátti dragast öllu lengur. Ég er
fullkomlega sammála Hauki um
að farsælast sé að fara sér hægt
og setja sér langtímamarkmið til
að færa ýmislegt til betri vegar.
Það er langt síðan byrjað var að
vara við alvarlegu ástandi Gríms-
tunguheiðar, en sveitarstjón
Sveinsstaðahrepps hefur ekki vilj-
að viðurkenna að um nein beitar-
vandamál sé að ræða og því lítt
verið til viðtals um úrbætur. Sveit-
arstjórn Áshrepps var hins vegar
fyrir löngu búin að sjá hvert
stefndi, en fékk engu um þokað til
úrbóta. Grímstunguheiði skemmd-
ist mikið vegna ofbeitar sökum
þess hve hægt gekk að stilla sókn-
arþunga í takt við burðargetu.
Bændur voru á góðri leið með að
láta búfé sitt éta upp til agna
höfuðstól framtíðar sinnar í bók-
staflegri merkingu, að því er stór-
an hluta Grímstunguheiðar varð-
ar. Þess ber að geta að önnur
upprekstrarlönd Ás- og Sveins-
staðahrepps eru í betra ástandi en
Grímstunguheiði, svo sem fram
kemur í ítölugerðunum.
Slæmt ástand gróðurs á Gríms-
tunguheiði er hafið yfir allan efa,
þótt Haukur reyni að draga fjöður
yfir það með villandi notkun fall-
þungatalna. Má þessu til stuðnings
nefna rannsóknir Rannsókna-
stofnunnar landbúnaðarins, sem
ítalan grundvallist á; bréf Inga
Þorsteinssonar til ítölunefndar,
sem fylgdi með þeim rannsókna-
gögnum, svo og fjölmargar álykt-
anir Gróðurverndarnefndar Aust-
ur-Húnavatnssýslu. Þrír banda-
rískir beitarsérfræðingar skoðuðu
gróður á Grímstunguheiði nú í
ágúst. Þeim blöskraði mjög hinar
miklu og augljósu gróðurskemmd-
ir og blinda þeirra bænda sem
neita að viðurkenna og taka á
þessum beitarstjórnarvanda.
Skrifuðu þeir greinargerð um
athuganir sínar og fylgir hún hér
með í þýðingu löggilts skjalaþýð-
anda. Ég læt lesandann um að
draga sínar ályktanir af þessari
skýrslu. Ég get hins vegar fullviss-
að Hauk um það að við land-
græðslumenn metum ekki meira
„sinuvöxt á afréttum en mannlíf i
sveitum". Allar hinar betri beit-
arplöntur á Grímstunguheiði hafa
verið nagaðar niður í rót undan-
farin ár og eru á góðri leið með
að hverfa úr gróðursamfélaginu.
Sagan geymir of margar heimildir
um það hvernig farið hefur fyrir
mannlífi í sveitum þegar gróður-
inn er uppurinn og jarðvegurinn
horfinn út í veður og vind. Eftir
skýrslu hinna þriggja bandarísku
sérfræðinga að dæma stefnir
Grímstunguheiði hraðfara inn á
þessa braut.
Fallþungatölur blekkja
Haukur á Brekku notar það sem
höfuðrök til stuðnings eðlilegu
ástandi Grímstunguheiðar að fall-
þungi dilka af heiðinni hafi ekki
lækkað meira i köldu árunum en
meðalvigt í héraðinu og náð sér
fyrr á strik er aftur hlýnaði. Fall-
þungatölur verður að nota með gát,
því auðvelt er að draga af þeim
rangar ályktanir. í þessu tilviki
er einkum um það að ræða að
hnignun gróðurs og jarðvegs kem-
ur ekki ætíð strax fram í minnk-
andi afurðum. Þessi staðreynd er
raunar eitt af fyrstu boðorðum
beitarfræða og hefur sannast í
mörgum löndum við margvíslegar
aðstæður (sjá t.d. Range Manage-
ment eftir Stoddart o.fl. útg. 1975).
Afurðahrunið kemur oft ekki fram
fyrr en ástand beitilandsins er
komið á það stig að erfiðleikum
er bundið að snúa því til betri
vegar. Fjölmargir þættir hafa
áhrif á fallþunga og gerir dr. Ólaf-
ur R. Dýrmundsson þeim ágæt
skil í grein í Árbók landbúnaðarins
1979. Ein meginniðurstaða Ólafs á
raunar mjög vel við um notkun
Hauks á fallþungatölum máli sinu
til stuðnings. Ólafur segir: „.. . að
draga ákveðnar ályktanir af með-
alfallþungatölum á borð við þær
sem hér hafa verið birtar, er mjög
hæpið og nánast tilgangslítí 11 leik-
ur með tölur.“ Þannig er t.d. erfitt
að greina á milli hve stór hluti af
vænleika dilka er vegna beitar á
afrétt, vegna beitar á ræktað land
að vori eða vegna beitar á há eða
grænfóður að hausti. Eins er ólík-
legt að allt það fé sem Haukur
telur hafa gengið á Grímstungu-
heiði hafi verið í högum þar sum-
arlangt. Fé rennur talsvert á milli
afrétta, sem sést á þeim fjölda fjár
sem kemur fram á Víðidalstungu-
heiði. Beitarálag hefur mikil áhrif
á fallþunga, en Haukur getur um
að innlögðum dilkum af Grfms-
tunguheiði hafi fækkað talsvert á
síðustu árum. Einnig hafði nokkuð
áunnist með styttingu beitartíma
á afréttinum, sem einnig getur
aukið fallþunga. Aliir þessir þætt-
ir geta dulið um stund áhrif hnign-
andi gróðurs á afurðir. Skerðing
beitarþols vegna gróðurrýrnunar
leiðir þó til minnkandi fallþunga
fyrr en síðar.
Samanburður minn á ástandi
gróðurs á Grímstunguheiði og í
„horhólfunum" í tilrauninni á
Auðkúluheiði verður Hauki meg-
intilefni greinar sinnar. í beitartil-
rauninni eru flestir þeir þættir
sem hafa áhrif á fallþunga vel
þekktir. Tilraunalömbunum hefur
ætíð verið slátrað beint úr tilraun-
inni fyrst í sláturtíð og hafa þau
því aldrei komið á ræktað land
eins og mörg „Grímstunguheið-
arlömbin" gera. Tilraunin gefur
því öruggar vísbendingar um áhrif
beitarálags á gróður og afurðir.
Kemur þar glöggt fram hversu
mikið fallþungi minnkar eftir því
sem fleira fé gengur á beitilandinu.
Minnkandi afurðir, vegna gróður-
rýrnunar sem stafar af þungri
beit, koma einnig skýrt fram. Vil
ég eindregið hvetja Hauk, sem og
bændur almennt, til að taka þátt
í bændaferð sem farin verður 3.
september nk. til þess að skoða
beitartilraun og uppgræðslufram-
kvæmdir á Auðkúluheiði. Búnað-
arsambönd A-Hún. og Skagafjarð-
arsýslna skipuleggja ferðina. Sjón
er sögu ríkari. Hagsmunir gróð-
ursins, búfjárins og bóndans fara
fullkomlega saman. Ofbeit getur
aðeins leitt til arðleysis.
Heiðalöndin eru verð-
mæt auðlind
Það er bábilja hjá Hauki að
ítalan skerði lífsafkomu bænda í
Sveinsstaðahreppi. Landgræðslan
og Búnaðarfélagið lögðu fram
ákveðnar tillögur um aðlögun að
ítölunni sem gengu mjög til móts
við þarfir bænda. Félagsmálaráðu-
neytið hefur nýverið staðfest úr-
skurð sem sýslunefnd A-Hún. kvað
upp í vor og fól í sér svipaðar
aðgerðir til verndar gróðri á heið-
unum. Er þar ekki gert ráð fyrir
skerðingu á upprekstri sauðfjár í
sameiginleg beitilönd í ár. Þess í
stað var tekið fyrir upprekstur
stóðhrossa fram fyrir heiðargirð-
ingar og dregið úr upprekstri
hrossa í Víðidalsfjall. Nóg land-
rými er í byggð til að taka við
verulegum hluta þessara hrossa.
Má þar t.d. nefna Eylendið neðan
við Brekku sem áður var slegið,
en fer nú að mestu í sinu. Eins
má geta orða bænda sem ráku
hross á afrétt í trássi við bann
sýslunefndar. Þeir tóku það sér-
staklega fram í blaðaviðtali að
þeir væru langt frá því að vera
landlausir menn. Ofnýting við-
kvæmra heiðalanda stafar því ekki
ætíð af þörf. Hún virðist stundum
skapast meira af skilningsleysi á
því að heiðalöndin eru verðmæta-
auðiind sem erfitt er að endurnýja
ef út af bregður. Áframhaldandi
ofnýting er vísasta leiðin til að
bregða fæti fyrir byggð í hreppun-
um.
Höíundur er doktor í beitarCræðum
og starfar sea gróðureftirlitsmaður
Landgræðsiu ríkisins.
Álit beitarsér-
f ræðinga á ástandi
Grímstunguheiðar
Föstudaginn 8. ágúst 1985, heimsóttu afréttinn á Grímstungu-
heiöi gróðurverndarnefnd svæöisins, Sveinn Runólfsson, dr. S.
Archer(Texas), dr. R. Bement (Colorado)og dr. L. Rittenhouse
(Colorado).
Þaö sem mesta athygli vakti þegar komiö var á svæöiö var lítil
nýtanleg upskera háplantna, bæöi viöarkenndra og jurtkenndra,
og mikil útbreiösla mosa bæði í þurrlendi og votlendi. Viö nánari
skoöun var augsýnilegt aö gróöurlendiö var tekiö aö opnast.
Þessu til merkis var röskun af völdum ísnála í jarövegi þar sem
gróöurþekju skorti. Gróöur einangrar jaröveginn fyrir öfgum
umh verf isins. Slíkum gróöurlausum svæöum veröur æ hættara
viö of þurrkun og uppblæstri. Hinir f jölmörgu ísnálablettir gefa
tilefni til myndunar rofabakka sem erfitt er aö hafa hemil á, vegna
skorts á gróðurþek ju.
T rjákenndar plöntur, eins og Betula nana og Salix tegundir
vantar augljóslega á svæöinu. Margir dauöir hlutar af Betula og
Salix tegundum finnast á svæöinu. Þó aö dauöir kvistir kunni
aö endurspegla dauöatíöni af völdum sveiflna i náttúrunni viröist
Ijóst aö mjög mikill beitarþungi hafi aukiö dauöatíönina.
Ekki voru ummerki um dauöa í stórum stíl á öörum svæöum,
sem heimsótt voru á hálendinu. Þetta gefur til kynna aö ekki er
hægt aö tengja dauöatíöni, sem veitt var athygli á Grímstungu-
helöi, viö veöurfarsþætti. Auk þess sást aö vaxtarform Betula
nana og Salix tegunda, sem venjulega eru lágvaxnir runnar, er
orðiö meira jarölægt. Þetta er einkennandi svörun viö miklum
beitarþunga.
Skortur á viömiöun veldur erf iöleikum viö dóm á ástandi svæö-
isins, þar sem hæfilega beitt eöa friöuö svæöi eru ekki í næsta
nágrenni. BeitartilraunasvæðiöáAuökúluheiöi, íum 15kmfjar-
lægö, gefur samt sem áöur kost á einhverjum samanburöi. Þar
þarf jafnvel ekki neina reynslu til aö sjá áhrif mismunandi beitar-
þunga á gróöurinn. Þó aö þungbeittu hólfin á Auðkúluheiöi séu í
óviöunandi ástandi, þá eru þau samt sem áöur í betra ástandi en
þeir staöir, sem voru skoöaðir á Grímstunguheiöi. Þaö er skoöun
okkar, aö úthaganum á Grímstunguheiöi sé nú hætt vö alvarlegu
vind- og vatnsrofi. Staöreyndin er sú, aö hann kann aö hafa þróast
fram yfir krítísk mörk. Eins og nú er komiö, er mikilvægast aö
hindra áframhaldandi spillingu svæöisins. Ef haldið er núverandi
beitarálagi, mun taumlaus eyöing hinnar óendurnýjanlegu jarö-
vegsauölinda sigla fljótt í kjölfariö.
Eina von þessa svæöis er aö hafnar veröi strax aögeröir til aö
breyta þessari þróun. Best væri aö útiloka beit á svæöinu. Aö
minnsta kosti ætti strax aö grípa til frekari seinkunar á upprekstri
á vorin í tengslum viö fækkun búfénaöar á svæöinu. Reyna ætti
aö þróa hjarökerf i og nota þau til aö sporna viö ofnýtingu lykil-
svæöa.
Jafnvel þótt til komi bættar aöferöir viö nýtingu svæöisins er
Ijóst aö náttúruleg þróun til viðunandi ástands verður mjög hæg
þar sem gróöur býr aö litlum varaforöa.