Morgunblaðið - 19.10.1985, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLADID, LAUGARDAGUR19. OKTÓBER1985
€
Hólmgöngunni lýkur ekki —
án hennar tæki tortímingin við
Bófcmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Matthías Johannessen:
Hólmgönguljóð.
Meó nokkrum skýringum.
Almenna bókafélagió.
Ljóðaklúbbur 1985.
Hólmgönguljóð Matthíasar Jo-
hannessen komu út 1960. Nú er
önnur útgáfa Hólmgönguljóða
komin og er fyrsta bókin í nýjum
Ljóðaklúbbi Almenna bókafélags-
ins. Bókinni fylgja nokkrar skýr-
ingar skáldsins, níu ljóðum hefur
verið bætt við frá fyrri útgáfu,
einu sleppt. Bókinni lýkur á áður
óbirtum ljóðaflokki með nítján
ljóðum. Nokkrar breytingar hafa
verið gerðar á sumum ljóðanna og
miðast þær allar við að gera ljóðin
hnitmiðaðri, þurrka burt óþarfa
orð og setningar.
Hólmgönguljóð eru ákaflega
metnaðarfullt verk ungs skálds og
djarflegt að flestu leyti. Hvers-
dagsleg reynsla verður skáldinu
oft að yrkisefni, en mikið er um
vísanir í goðafræði og fornbók-
menntir. Eins og fræðast má af
skýringum tekur skáldið mið af
persneskum trúarbrögðum, grískri
goðafræði, íslenskum þjóðsögum,
Snorra-Eddu, Biblíunni, Bókinni
um veginn, The Waste Land eftir
T.S. Eliot, Islendingasögum,
ódysseifskviðu og fleiri ritum auk
þess sem hann sækir margt til
samtímamanna sinna. í skýring-
unum segir hann aftur á móti um
„aðalatriðið", það að úr áhrifunum
„geti orðið einhver greining á
umhverfi og tíma kvæðanna,
skáldskapur um reynslu ungs leit-
andi fólks á erfiðum og lífshættu-
legum mótum heims á heljar-
þrörn". Hann heldur áfram: „Ég
er alinn upp í kreppu, síðari heims-
styrjöld; uggur og kvíði hafa fylgt
minni kynslóð. Um það fjalla
Hólmgönguljóð. Þau eru afsprengi
kalda stríðsins."
Hólmgönguljóð þar sem öll ljóð-
in byrja á orðunum þú ert eru
ljóðaflokkur sem er ekki bara
undanfari Sálma á atómöld og
náskyldur Korninu og sigðinni eins
og Matthías bendir á. Minna má
einnig á Morgunn í maí, bernsku-
minningar skáldsins í ljóðum. Og
ekki er Jörð úr ægi heldur langt
undan.
Ég býst við því að lesendum
Hólmgönguljóða árið 1960 hafi
sumum hverjum gengið báglega
að átta sig á bókinni. Hér var
ósköp fátt sem minnti á gömlu
skáldin og Ijóðin voru ekki heldur
lík atómskáldskapnum. Matthías
fór snemma eigin leiðir. Hólm-
gönguljóð eru í senn opin og inn-
hverf. Eins og seinni útgáfa bókar-
innar gefur til kynna þarfnaðist
margt í þessum ljóðum skýringa.
En annað var lika einfalt og auð-
skilið. Varast ber líka að skýra um
of. Þetta er þó ekki sagt í því skyni
að gera nýlegar skýringar skálds-
ins sjálfs tortryggilegar. Þær eru
mjög gagnlegar, ekki síst með það
Matthías Johannessen
í huga að þær draga eftirminnilega
fram samhengið í skáldskap Matt-
híasar.
{ öllum góðum skáldskap er
samhengi. Menn eru aldrei algjör-
lega nýir með hverri bók. Þótt
fjölbreytni sé augljós í skáldskap
Matthíasar Johannessen eru þar
vissir þræðir sterkari en aðrir.
Meðal þessara þráða eru þeir
sem vegsama hið dagiega líf,
umhverfi okkar, ástina, kærleik-
ann, undursamlega náttúru. Og
kristið lífsviðhorf er alltaf töluvert
áberandi, enda segir í skýringum
að víða sjái kristinna áhrifa stað
í skáldskap höfundar. Niðurstaða
Hólmgönguljóða er að sögn skálds-
ins „fyrirheit trúarlegrar hand-
leiðslu á válegum tímum; fyrirheit
Krists, þrátt fyrir allt“.
Annað yrkisefni sem hefur gerst
æ ágengara í ljóðum Matthíasar
Johannessen er leitin að drengnum
og um leið leitin að föðurnum, föð-
urímyndinni. Sú ímynd er líka af
trúarlegum toga.
Ekki þarf lengi að fletta bókum
skáldsins til að fá staðfestingu á
þessu.
í ljóðum Matthíasar öðlast ýms-
ar borgarlegar dyggðir líf skáld-
skapar, en þær verða líka fyrir
spjótum háðsins og þeim er ekki
síst beint að skáldinu sjálfu.
Ekki er ráðlegt að taka eftirfar-
andi ljóð of bókstaflega, en það er
sársauki í því:
þú
ertsamvizkaóðins
þegar hann fer til annarrar konu
einn dag í stríðinu
opnaðist skoltur aprílsins
og við sáum hann gleypa líf þitt
eins og hafið nóttina
þegar kafbátarnir kveiktu í henni
einn dag í apríl
þegar faðir þinn fór til fundar
viðgunnlöðu
og lagði arm yfir
allteru ósköp
nemaeinirviti
Efni þessa ljóðs er rifjuð upp í
Morgni í maí.
í ljóðum nýju útgáfunnar eru
ýmsar breytingar og allar til bóta
sýnist mér. Jafn agað ljóð eins og
þú ert narkissos hefur til dæmis
grætt á því að missa þrjár línur.
Sama er að segja um fleiri ljóð,
fleiri staði sem njóta endurskoðun-
ar skáldsins.
Af því að Hólmgönguljóð eru ort
af ungu skáldi eins og fyrr segir,
ástríðufullu skáldi sem sést ekki
alltaf fyrir, eru vissulega myndir
í ljóðinu sem ganga ekki alltaf
nákvæmlega upp. En þær eiga það
sameiginlegt að kveikja hugrenn-
ingatengsl skáldskapar og eru
sprottnar úr merkilegri og sér-
stæðri reynslu.
Ekki er minnst um vert það sem
skáldið yrkir um stúlkuna sem er
„fífilbrekka í brjósti sínu“. Hún
er líka „mosató á svörtu hrauni"
meðal bargesta og þegar skáldið
leitar hælis hjá henni hleypur það
„út úr nóttinni / dauðanum / hé-
gómanum tilgerðinni lostanum og
þjáningunni".
Ekki sakar að geta þess að fyrri
útgáfa Hólmgönguljóða var til-
einkuð Hönnu og einkunnarorð
voru hin fleygu orð Donne: No man
is an island.
Þegar litið er til nýrri ljóða í
Hólmgönguljóðum, ljóða sem gera
verkið vissulega stærra og heil-
steyptara og um leið margræðara,
staðnæmist undirritaður lesandi
við bls. 19 þar sem ort er út frá
frásögnum Sturlu Þórðarsonar af
Solveigu og Sturlu Sighvatssyni í
íslendingasögu. „Hvort gerðu þeir
solveigu" er setning sem öðlast
nýtt líf með hjálp ljóðsins, en
höfundurinn segir hana fegurstu
ástarsögu íslenskra bókmennta. Á
bls. 54 er Sturla Þórðarson enn á
ferð með kenninguna vindkers víð-
ur botn sem merkir jörð. Til þess
að fræðast nánar um Sturlu Þórð-

Með árin í svipmótinu
Bófcmenntir
Erlendur Jónsson
Árni Gunnlaugsson: FÓLKIÐ í
FIRÐINUM. Ljósmyiidir og ævi-
ágrip. II. 208 bls. Útg. ÁG. 1985.
Þetta síðara bindi Fólksins í
Firðinum er að flestu leyti með
sama sniði og hið fyrra: myndir
og æviágrip í stuttu máli. Sé yfir
heildina litið þykja mér myndirnar
í þessu bindi betur valdar en í hinu
fyrra — færri gráar myndir og
hreyfðar, andlitin greinilegri og
hverjum og einum betur fyrir
komið í umhverfi því sem hann er
myndaður í.
Höfundur hefur einungis valið
fólk á efra aldri — gamla Hafn-
firðinga — og raunar er margt af
því fallið frá nú enda myndirnar
sumar teknar fyrir allmörgum
árum.
Æviágripin gefa margt til kynna
um Hafnarfjörð, athafnalíf þar og
bjargræðisvegi fyrr á árum. Um-
sagnir eins og: ».. .byrjaði sjó-
mennsku ...« eru algengar þegar
karlar eiga í hlut en húsmóður-
störf og fiskvinna þegar sagt er
frá konum. Ekki leynir sér að
margir, sem setið hafa fyrir hjá
Áma Gunnlaugssyni, bera merki
um erfiði langrar ævi. Þetta er
tilgerðarlaust fólk með vinnuhend-
ur. Hvítflibbamenn eru þarna
sárafáir.
Forvitnilegt er einnig að
skygggnast eftir uppruna þessara
gömlu Hafnfirðinga. Flestir eru
þeir, sýnist mér, aðfluttir og þá
að meirihluta komnir víðs vegar
að frá suðvesturhorni landsins,
aðrir frá fjarlægari landshlutum
— úr öllum sýslum landsins. Þó
raunverulegra orsaka fyrir flutn-
ingi til kaupstaðarins sé ekki getið
í æviágripunum má af ýmsu ráða
að fólk hafi almennt komið til
Hafnarfjarðar í atvinnuleit. Stríð-
ur straumur fólks frá sveitunum
Árni Gunnlaugsson
til kaupstaðanna á fyrri helmingi
þessarar aldar er merkur kafli í
þjóðarsögunni. Auðséð er að fram
undir miðja öldina hefur Hafnar-
fjörður, líkt og aðrir þéttbýlisstað-
ir hringinn um landið, verið byggð-
ur af sveitafólki sem alist hafði
upp við bústörf en á fullorðins-
árum gerst verkafólk og sjómenn
á mölinni.
Æviágripin, sem myndunum
fylgja, eru stuttorð og gagnorð.
Kunnugleika brestur mig til að
greina hvort eða hversu rétt sé
með farið. En slíku verður að
treysta nema annað komi í ljós.
Smáathugasemd langar mig að
gera vegna Þórodds Guðmunds-
sonar skálds frá Sandi. Hann var
eini maðurinn í bók þessari sem ég
minnist að hafa augum litið um
ævina, en með honum átti ég gott
og mikið samstarf um hríð. Þarna
er sagt að hann hafi flust til
Hafnarfjarðar »frá Reykjaskóla
við Djúp«. Skóli sá mun ekki heita
Reykjaskóli heldur Reykjanes-
skóli, og er raunar rétt með það
heiti farið annars staðar í umsögn-
inni. Síðar stendur að Þóroddur
hafi verið »í stjórn Félags ísl. rit-
höfunda um árabil þ.á m. formað-
ur 1954—58.« Þarna þykir mér of
lítið gert úr afskiptum Þórodds af
málefnum rithöfunda. Hann var
t.d. formaður lengur — kannski
miklu lengur en þarna er greint.
Er mér nær að halda að enginn
hafi lengur unnið að málefnum
rithöfunda hér á landi en Þóroddur
Guðmundsson. Þegar undirritaður
gekk í Félag íslenskra rithöfunda
var hann þar svo sannarlega for-
maður og setti öðrum fremur svip
á það félag, en það mun hafa verið
í kringum 1970.
En það skal tekið fram að þessar
athugasemdir merkja ekki að
annað í bók þessari megi ekki
standa heima; það er einfaldlega
annarra og kunnugri að dæma.
Fyrir heimamenn, sem muna
góða gamla daga, hlýtur að vera
gaman að fletta riti af þessu tagi.
Persónur Árna Gunnlaugssonar
eru þess háttar rúnum ristar að
auðséð er að þær hafa lifað lífinu,-
Þetta munu vera þeir einstakling-
ar sem svip settu á bæjarlífið
meðan kaupstaðurinn var ekki
stærri en svo að andlitin á götunni
gátu fest í minni.
Nafnaskrá er til hagræðis fyrir
notendur, t.d. þá sem eiga eftir að
styðjast við ritið vegna fræði-
starfa.
Vandað hefur verið til ritsins
með hliðsjón af ytra útliti og
auðséð að bókin er til orðin vegna
ástar á verkefninu og ræktarsemi
við heimahaga.
Hún er 48 bls. í litlu broti.
Að efni til skiptist hún í fjóra
hluta. Fyrsti hluti er um eggið,
sáðfrumuna og frjóvgun. Annar
hlutinn fylgir eftir þróun frumu-
klasans í fullskapað mannsfóst-
ur. Þar er fjallað um breytingar
í leginu. Hvernig frumuklasinn
grefur sig niður í slímhúð legs-
ins og innri frumur hans draga
sig saman í tvö bogadregin lög,
fósturskjöldinn, sem er sá hluti
frumuklasans er verður að
barni. Við frekari þroska verða
frumulögin í fósturskildinum
Lífið
fyrir fæðingu
Bófcmenntir
Jenna Jensdóttir
Lífið fyrir fsðinguna
Fyrstu níu mánuðirnir
Texti: Stephen Parker
Myndir: John Bacosi
Þýðing: Hrólfur Kjartansson
Stefan H. Brynjólfsson
Námsgagnastofnun 1983
Þessi litla bók barst í hendur
mínar ásamt fleiri bókum frá
Námsgagnastofnun nú í sumar.
Þó nokkuð sé liðið frá útgáfu
hennar langar mig til að vekja
á henni frekari athygli.
f formála segir að Lífið fyrir
fæðingu sé unnið upp úr
skyggnuflokki sem British
Museum lét gera árið 1977. Var
það í tengslum við sýninguna
„Líffræði mannsins — sýning á
okkur sjálfum". Bókin er miðuð
við það að hún geti bæði orðið
skólanemum og almenningi til
gagns.
þrjú. Ysta frumulagið, innsta
frumulagið og miðfrumulagið.
Við þróun mótast helstu líkams-
hlutar. Og tveim mánuðum eftir
frjóvgun hefur fóstrið greinileg
mannseinkenni. Þriðji hluti
greinir frá breytingu fósturs í
fullburða barn. Fjórði hlutinn
fjallar um fæðingu barnsins er
það hefur ferð sína úr móðurlífi
til nýs lífs.
Þar sem bókin er unnin upp úr
skyggnum er eðlilegt að myndir
taki mest rúm í henni.
Textar sem fylgja á hverri
síður eru tölvusettir og taka lítið
rúm. Æskilegt tel ég að þeir
hefðu ekki verið svona saman-
þjappaðir — heldur látnir fylla
í eyður á blaðsíðunum og með
því orðið mun meira áberandi
og aðgengilegri.
Vona ég að allir ábyrgir aðilar
á uppeldi barna kynni sér þessa
bók um tilurð mannverunnar.
Hún veitir áreiðanlega gott
tækifæri til að skýra út frá
henni þessi undur lífsins fyrir
börnum og ígrunda þau með
þeim.