Morgunblaðið - 19.10.1985, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR19. OKTÓBER1985
29
Varðskipið ÞÓR sem Slysa-
varnarfélag Islands hefur nú
eignast, er þriðja varðskipið í eigu
íslendinga sem ber þetta nafn.
Þór hinn fyrsti kom til Vest-
mannaeyja 26. mars 1920. Þetta var
danska hafrannsóknaskipið Thor,
sem áður hafði verið togari á Pat-
reksfirði. Skipið var 205 brúttó-
rúmlestir, smíðað í Englandi 1899.
Nafni skipsins var síðan breytt í
Þór.
Fyrst um sinn annaðist Þór báta-
gæslu við Eyjar, en 1923 tók ríkis-
stjórnin það á leigu til landhelgis-
gæslu. Á þessum árum voru skipin
óvopnuð. Skipverjum var falið að
skrá landhelgisbrjóta, en máttu
ekki handtaka þá. Vopn voru sett
um borð í Þór árið 1924.
Þegar Landhelgisgæsla íslands
var stofnuð 1. júlí 1926 yfirtók hún
Þór frá Vestmannaeyjum og keypti
nýtt varðskip, Óðin. Skipið var 466
brúttórúmlestir að stærð, smíðað í
Kaupmannahófn og var það vopnað
tveimur byssum. Síðan bættist
Ægir við í flotann árið 1929, en
Þór strandaði á SölvabakkafjOum
við Skagaströnd sama ár.
Ríkisskip tók við rekstri Land-
helgisgæslunnar árið 1930 og var
þá ákveðið að kaupa nýjan Þór.
Fyrir valinu varð gamall þýskur
togari, Senator Schaefer, 226
brúttólestir að stærð. Auk þess að
annast landhelgisgæslu var skipið
einnig notað til fiskirannsókna og
karfaleitar. Skipið sökk við Skot-
land árið 1950.
Árið 1951 var Þór hinn þriðji,
sem Slysavarnarfélag íslands hef-
ur nú eignast, smíðaður í Álaborg.
Þessa mynd tók Friðgeir Olgeirsson þriðjudaginn 9. desember 1975 þegar breska freigátan Brighton renndi sér meðfram bakborðssíðu varðskipsins
Þórs eftir að Þór hafði tekist að klippa aftan úr togaranum SL Giles. Freigátan reyndi hvað eftir annað að sigla á varðskipið, en varðskipsmönnum
tókst að koma í veg fyrir það.
Þór í ölluin þorskastríðunum
Skipið er fullkomið varðskip, 693
brúttólestir að stærð, með tvær
1600 hestafla vélar og getur náð
17 hnúta hraða.
Um þetta leyti var Landhelgis-
gæslan aðskilin frá Ríkisskip og
forstjóri Landhelgisgæslunnar
varð Pétur Sigurðsson.
Þann 15. maí 1952 var landhelgin
færð úr 3 f 4 sjómílur. Ekki kom
til átaka við þessa stækkun land-
helginnar.
Þann 1. september árið 1958 var
landhelgin aftur færð út og þá í
12 sjómílur. Bretar brugðust hart
við í þetta sinn og sendu herskip á
íslandsmið. Þorskastríðið var haf-
ið. Landhelgisgæslan átti skipin
Þór, Ægi, Albert, Óðin, Sæbjörgu,
Maríu Júlíu og vitaskipið Hermóð.
Auk þess átti gæslan Katalínuflug-
bátinn Rán.
Strax kom til átaka daginn eftir
að landhelgin var færð út, 2. sept-
ember, er skipverjar á Þór og Maríu
Júlíu réðust um borð í togarann
Northern Foam í niðaþoku við
Hvalbak. En varðskipsmenn voru
yfirbugaðir og hafðir í haldi í 13
daga. Iþessu þorskastríði var tekin
upp sú stefna að trufla heldur veið-
ar togaranna en að taka þá.
Þann 1. febrúar 1959 var þó vikið
frá þessari reglu er varðskipið Þór
færði togarann Valafell til hafnar
í Seyðisfirði og var skipstjórinn
dæmdur þann 23. apríl sama ár.
Skipverjar á Þór fóru einnig um
borð í Northern Queen í júní 1960,
en Herskipið Duncan neyddi þá til
að yfirgefa togarann.
Bretar viðurkenndu 12 mílurnar
í mars 1961 og friður hélst á ís-
landsmiðum um tíu ára skeið, með
örfáum undantekningum þó.
Varðskipunum tveimur Þór og
Óðni var breytt til þess að koma
fyrir þyrluskýli og tveimur stromp-
um til hliðanna.
Þann 1. september 1972 var land-
helgin færð út í 50 milur og 2.
þorskastriðið var hafið. Þór var
ennþá í viðgerð í Álaborg og kom
ekki á íslandsmið fyrr en mánuði
eftir að stríðið hófst.
Tekið var í notkun nýtt vopn
gegn bresku togurunum, víraklipp-
urnar, og voru þær óspart notaðar.
Þegar eldgos varð í Vestmannaeyj-
um 23. janúar 1973 voru varðskipin
upptekin við björgunarstörf þar og
bresku togararnir gátu fiskað
óhindrað í fimm vikur. En þann
13. mars kom Þór ásamt Óðni að
breskum togurum sem voru við
veiðar við Horn. Þeir náðu að
klippa aftan úr sex togurum þrátt
fyrir að dráttarskipin Statesman
og Englishman reyndu að koma í
veg fyrir það. Þór lenti einnig í
átökum þann 24. apríl er hersing
breskra togara hófu atlögu gegn
Árvakri. Var þá í fyrsta sinn gripið
til Tiffla. Þór kom til hjálpar og
náði togarinn St. Leger að sigla á
hann. Mestar skemmdir urðu á
togaranum sjálfum og sigldi hann
þegar á brott. Þegar togarinn
Macbeth hótaði að eyðileggja vörp-
ur Röðuls og Kaldbaks hrakti Þór
hann á brott með fallbyssuskotum.
Síðar klipptu Óðinn og Þór aftan
úr fjölda togara við Hvalbak.
Þegar þorskastríðið hafði staðið
yfir í rúmlega átta mánuði voru
bresk herskip send á fslandsmið
þann 17. maí 1973. Aðgerðir þeirra
miðuðu fyrst í stað að því að safna
togurunum á þröngt veiðisvæði við
Austfirði svo auðveldara væri að
gæta þeirra enda komust varðskip-
in ekki að togurunum. Mikil reiði
fylgdi í kjölfarið og var t.d. breska
sendiráðið í Reykjavík grýtt og
rúður brotnar. Veiðisvæðum var
síðan fjölgað og að sama skapi
herskipum til að gæta togaranna.
Um sumarið og haustið 1973 fóru
átök harðnandi og í september náði
þorskastríðið hámarki.
Bresku freigáturnar tóku upp á
því í byrjun september að sigla
fast meðfram varðskipunum og
sveigja síðan snöggt frá og slá
skutnum í þau. Þetta var fyrst
reynt við varðskipið Þór. Freigátan
Lynx fór mjög nálægt honum en
mistókst að slá skutnum í hann.
Nokkru síðar tókst Jaguar að
skemma Þór með þessum hætti.
Eftir þetta var hótað að slíta
stjórnmálasambandi við Bretland.
Seint í september sigldi freigátan
Whitby á Þór við Langanes. Eftir
þann árekstur var tilkynnt um
stjórnmálaslit, en bréf frá Heath
forsætisráðherra Breta leiddi til
þess að gerður var tveggja ára
samningur við Breta um takmark-
aðar fiskveiðar. Eftir þetta var
gert vopnahlé. En þrátt fyrir það
varð einn árekstur er Þór tók togar-
ann C.S. Forester að ólöglegum
veiðum við Hvalbak. Skipstjórinn
reyndi að forða sér með því að sigla
áleiðis til Færeyja, en var stöðvað-
ur er skotiö var í rafmagnstöflu
skipsins.
Þór var eitt fjögurra aðalskipa í
eigu Landhelgisgæslunnar þegar
þriðja þorskastríðið hófst eftir að
lögin um 200 mílna landhelgi gekk
í gildi 15. október 1975. Hin voru
Ægir, Týr og Óðinn. Auk þess voru
skuttogararnir Baldur og Ver not-
aðir sem varðskip þegar líða tók á.
Bresku togararnir áttu að fara af
miðunum 14. nóvember, en þegar
þeir höfðu verið aðvaraðir var látið
til skarar skríða. Þann 15. nóvem-
ber klippti Þór aftan úr togaranum
Primellu við Vestfirði. Þann 19.
nóvember komu verndarskip á
miðin og átök hófust fyrir alvöru
þar sem varðskipin klipptu aftan úr
hverjum togaranum á fætur öðr-
um.
Varðskipið Þór lenti oft í hörðum
árekstrum i þessu þorskastríði.
Þann 9. desember 1975 klippti Þór
aftan úr St. Giles út af Langanesi.
Skammt frá var freigátan Brighton
og tveir dráttarbátar sem veittu
Þór eftirför og reyndu að sigla á
hann. Þór leitaði vars í Seyðisfirði
en fór aftur út tveimur dögum
síðar. Þá sátu fyrir honum þrjú
dráttarskip í fjarðarmynninu.
Þór nýtist Slysavarnafélaginu
til björgunaræfinga og kennslu
— segir Árni Johnsen alþingismaður
„ÉG LAGÐI til í Öryggismálanefnd sjómanna í fyrra að það yrði ein
af tillögum nefndarinnar að Slysavarnafélag íslands fengi varðskipið
Þór til afnota fyrir þjálfunarmiðstöð," sagði Arni Johnsen alþingismaður
í samtali við Morgunblaðið er hann var spurður hvernig þessi hugmynd
væri upphaflega tilkomin.
„Slysavarnafélagið og Far-
manna- og fiskimannasamband
íslands skrifuðu einnig bréf um
þetta efni, en þetta gekk ekki upp
í það skiptið," sagði Árni.
„Síðan það kom til tals að
leggja skipinu hefur það verið
sjónarmið mitt að snjallt væri
að vernda það. Þetta skip er ekki
það mikils virði á almennum
markaði og talað hefur verið um
að selja það í brotajárn.
Þetta er eina íslenska varð-
skipið sem þjónað hefur í öllum
þorskastríðunum. Með því að
selja skipið til slysavarnafélags-
ins, nýtist það félaginu til björg-
unaræfinga og kennslu og einnig
sem eins konar hluti af sjóminja-
safni.“
Árni sagði að það hefði síðan
verið á fundi námskeiðanefndar
sjómanna í samgönguráðuneyt-
inu í lok síðustu viku að þetta
kom aftur til tals í tilefni af því
að Þór var í togi þá stundina
milli Reykjavíkur og Straums-
víkur þar sem átti að leggja
honum.
„Mér fannst þá ástæða til að
láta reyna á það hvort ekki væri
hægt að fá skipið á þessari
stundu. Ég hringdi í fjármála-
ráðherra og sagði honum hvernig
málum væri háttað. Haraldur
Henrýsson, formaður slysa-
varnafélagsins, var á fundinum
og við fórum saman upp í fjár-
málaráðuneyti þar sem málið var
lagt fyrir Albert Guðmundsson
ráðherra. Hann tók því vel og
gekk að þessu með þeim fyrir-
vara að hann þyrfti að hafa
samband við nokkra aðila. Það
gekk síðan fyrir sig nákvæmlega
eins og um var talað og fjármála-
ráðherra seldi slysavarnafélag-
inu skipið fyrir 1000 krónur,
svona formsins vegna," sagði
Árni Johnsen.
Helgi Hallvarðsson skipherra
sigldi hægt í átt til þeirra og skip-
aði þeim úr íslenskri lögsögu. Svo
leit út sem þau ætluðu að hlýða
þessu, en þess í stað beygðu þau
skyndilega á Þór á fullri ferð. Það
var Star Aquarius sem sigldi á
hann að framanverðu en
Lloydsman að aftan. Við þetta kom
slagsíða á Þór og munaði litlu að
honum hvolfdi. Skipherranum
tókst að rétta skipið við og komast
undan. Atvik þetta var kært til
NATO og Öryggisráðs SÞ en þetta
gerðist innan lögsögu landhelginn-
ar, um 2 mílur frá landi.
Þór varð fyrir árekstrum bæði
þann 7. janúar 1976 ásamt Tý og
einnig þann 9. janúar 1976. En síðar
í þeim mánuði var gert vopnahlé
og herskipin hurfu á brott. Þau
komu aftur á miðin 5. febrúar.
Þann 24. febrúar var þrisvar
sinnum siglt á Þór. Við það brotn-
uðu bæði brúarvængur og skip-
stjóraklefi og þurfti hann að fara
til bráðabirgðaviðgerðar inn til
Seyðisfjarðar. Á þessum tíma voru
átök mjög hörð. Varðskipin voru
illa farin og varð 20 daga hlé meðan
unnið var að viðgerðum á þeim.
Eftir að því var lokið hófust átök
á ný og klippt var aftan úr mörgum
togurum.
Þann 5. maí sigldu bresku togar-
arnir á brott, en vegna fyrirmæla
togaraeigenda sneru þau aftur á
miðin. Flotinn hét þá að halda
verndarhendi yfir þeim og í kjölfar
þessa hófust hörðustu átökin i
þorskastríðinu og urðu öll íslensku
varðskipin fyrir miklum skemmd-
um. Síðustu átökin í þessu stríði
urðu þann 22. maí 1976 er Ægir
og Baldur lentu í árekstrum við
bresk herskip, en þorskastríðinu
lauk formlega 1. júní 1976.
Eftir að þorskastríðinu lauk
sinnti Þór almennri landhelgis-
gæslu þar til skipinu var lagt árið
1983 og ríkisstjórnin ákvað að selja
það. Innkaupastofnun ríkisins
auglýsti Þór til sölu um haustið og
var hæsta tilboði tekið. Kaupsamn-
ingur hljóðaði upp á rúmar 10
milljónir og var hann undirritaður
í desember 1983. Þessi kaup gengu
til baka síðastliðið sumar, er kaup-
endur stóðu ekki við gerðan samn-
ing. Skipið var síðan aftur til sölu
hjá Innkaupastofnun ríkisins þar
til síðastliðinn föstudag er fjár-
málaráðherra ákvað að selja það
Slysavarnafélagi Islands fyrir eitt-
þúsund krónur.
(Heimild: Skipabók Fjölva. íslensk
skipasaga eftir Odd og Þorstein
Thorarensen, o.fl.).