Morgunblaðið - 19.11.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR19. NÓVEMBER1985
Sagan af Shevchenko, grein II
Krútsjeff og Kalda stríðið
— eftir Árna
Sigurðsson
Arkady N. Shevchenko er hátt-
settasti Sovétmaður er flúið hefur
heimaland sitt, frá lokum heims-
styrjaldarinnar síðari. Hann var
aðstoðar-aðalritari Sameinuðu
þjóðanna árið 1978, er hann sótti
um hæli sem pólitískur flóttamað-
ur á Vesturlöndum, aðeins 48 ára
gamall. Hann á að baki yfir 20 ára
langan feril í sovésku utanríkis-
þjónustunni. Hann var um nokk-
urra ára skeið einn helsti ráðu-
nautur og aðstoðarmaður Andreis
Gromyko er nú nýverið lét af
embætti utanríkisráðherra Sovét-
ríkjanna eftir nærfellt 30 ára
langa setu á ráöherrastóli. Shevc-
henko kynntist því af eigin raun
innviðum stjórnkerfis Sovétríkj-
anna og þeirri spillingu og valda-
braski er fer fram í skúmaskotum
Kremlar. í þessari grein verður
sögu Shevchenkos haldið áfram.
Æviminningar Shevchenkos
voru nýverið gefnar út í Bandaríkj-
unum. Bókin varpar ljósi á starf
og stefnumótun stjórnvalda í
Moskvu og er krydduð lýsingum
og fásögnum höfundar á mönnum
og málefnum er hann kynntist af
eigin raun. Sérstaða bókarinnar
er fólgin í því að höfundur var
sjálfur þátttakandi í því laumu-
spili og valdatafli er hann lýsir
af bæði þekkingu og reynslu langs
embættismannaferils.
Fyrstu skrefin stigin
Shevchenko segir svo frá í bók
sinni „Breaking from Moscow" að
hann hafi í æsku notið öryggis og
yndis hamingjuríks fjölskyldulífs.
Hann fæddist árið 1930 í kola-
námubænum Gorlovka í Austur-
Úkraínu.
Um fimm ára skeið, árin 1949
til 1954, stundaði hann nám í al-
þjóðasamskiptum í hinum opin-
bera alþjóðasamskiptaháskóla í
Moskvu, MGIMO-stofnuninni.
Margir þeirra er þaðan hafa út-
skrifast nálgast nú óðum æðstu
stöður. Þetta á sérstaklega við um
utanríkisráðuneytið, þar sem tveir
aðstoðarráðherrar, sendiherrar og
forstöðumenn ýmissa „lykil“-
deilda, stunduðu nám við
MGIMO-stofnunina.
Fyrstu kynni
af Gromyko
Að prófi loknu hóf Shevchenko
framhaldsnám og tók afvopnunar-
mál sérstaklega fyrir. Það verkefni
leiddi til fyrsta fundar hans með
Andrei Gromyko er þá var aðstoð-
arutanríkisráðherra Sovétríkj-
anna. Sonur Gromykos og skóla-
bróðir Anatolys, kom með þá
hugmynd að þeir skrifuðu í sam-
einingu grein um hlutverk þjóð-
þinga í baráttunni fyrir friði og
afvopnun. Jafnframt lagði hann
til að þeir bæru greinina undir
föður hans áður en hún yrði birt.
Gromyko bauð þeim félögum heim
til sín. Hann bjó í rúmgóðri svitu
í einni þeirra íbúðarbygginga í
miðborg Moskvu sem aðeins var
ætluð æðstu embættismönnum
Kommúnistaflokksins og hins op-
inbera. Shevchenko segir svo frá
að hið stingandi og athugula
augnaráð Gromykos svo og öll
framkoma hans hefði sýnt að þar
fór valdsmaður, öruggur með sjálf-
an sig.
í æviminningum sínum fjallar
Shevchenko einna mest um Gro-
myko af þeim æðstu embættis-
mönnum flokks og þjóðar er hann
tekur fyrir. Enda ekki von þegar
tekið er mið af þvi að Gromyko
var yfirmaður Shevchenkos öll þau
ár er Shevchenko starfaði í sov-
ésku utanríkisþjónustunni. Auk
þess var Gromyko (og er sennilega
enn þó ekki sitji hann lengur á
ráðherrastóli) valdamesti maður
sovéskra utanríkismála og ber að
mestu leyti ábyrgð á mótun stefnu
Kremlverja í utanríkis- og alþjóða-
málum. Þó er gegnumgangandi i
bók Shevchenkos sú skoðun hans
að fengi Gromyko meiru ráðið
væru samskipti risaveldanna
tveggja, Bandaríkjanna og Sovét-
ríkjanna, betri og traustmeiri en
ella.
í samræðum þeim er Shevc-
henko og Gromyko áttu í kjölfar
heimboðs hins síðarnefnda, ræddi
Gromyko af hlýju um samstarf
Bandamanna gegn Möndulveldun-
um í heimsstyrjöldinni síðari.
Shevchenko segir að þær erlendu
kvikmyndir sem í mestu uppáhaldi
séu hjá Gromyko séu bandarískar
kvikmyndir sem gerðar voru á
striðsárunum og fyrstu árunum
eftir stríð, en á þeim tíma var
Gromyko að hefja feril sinn í
utanríkisþjónustunni. Hann starf-
a.n í Washington, frá 1943 sem
sendiherra Sovétríkjanna í Banda-
ríkjunum og sem fastafulltrúi
þeirra hjá Öryggisráði Sameinuðu
þjóðanna i New York 1946-1948.
Hann mundi nöfn leikara og var
með ýmsar athugasemdir varðandi
feril þeirra og frammistöðu á hvíta
tjaldinu. „Það er,“ segir Shevc-
henko, „sem samstarf Banda-
manna hafi verið hápunktur lífs
hans og það sé sú „ástands róman-
tík“ er hann leitast við að endur-
skapa í samskiptum sínum við
Bandaríkjamenn." Shevchenko
heldur áfram: „Er Gromyko las
greinina yfir var hápunktur kalda
stríðsins að baki en þó fóru at-
hugasemdir hans um nauðsyn
betri og jafnvel vinsamleg sam-
skipti við Bandaríkin, langt fram
úr því sem talið var viðurkennd,
opinber stefna Sovétríkjanna í
þessu sambandi."
Vaxandi andstaða
Shevchenko hóf störf hjá sov-
éska utanríkisráðuneytinu í októ-
ber 1956. Þáverandi forstöðumað-
ur þeirrar deildar utanríkisráðu-
neytisins er fór með málefni
Sameinuðu þjóðanna auk afvopn-
unarmála, Semyon Tsarapkin, fór
Gromyko
„Shevchenko segir svo
frá að hið stingandi og
athugula augnaráð Gro-
mykos svo og öll fram-
koma hans hefði sýnt að
þar fór valdsmaður,
öruggur með sjálfan
sig.“
þess á leit við hann að hann ynni
að málefnum afvopnunarmála þar
sem alvarlegar viðræður væru í
undirbúningi milli stórveldanna í
þessum efnum.
I sama mánuði og Shevchenko
hóf störf „beindist athygli allra
að Póllandi og Ungverjalandi“, að
sögn hans sjálfs. Gomulka hafði
nýverið verið kjörinn aðalritari
miðstjórnar pólska kommúnista-
flokksin„ andstætt vilja Kreml-
verja. Þctta olli nokkrum tauga-
titringi meðal ráðamanna í Kreml
þó þeir neyddust til að sætta sig
við orðinn hlut. Krútsjeff og aðrir
ráðamenn töldu ekki vænlegt til
árangurs að láta reyna á Pólverja
og beita hervaldi gegn þeim. Vitað
var að Pólverjar báru ekki hlýjan
hug til Sovétmanna og myndu
hiklaust verja sig væri á þá ráðist.
Þó var engin hætta á að þeir segðu
skilið við Sovétríkin og markmið
þeirra.
Afgerandi var þó ástand mála í
Ungverjalandi. Shevchenko segir i
bók sinni að sér hefði þótt Imre
Nagy hafa gengið of langt að lýsa
yfir úrsögn landsins úr Varsjár-
bandalaginu og sú tilraun hans að
breyta hinu sósíalíska stjórnkerfi
landsins og færa borgurum meira
frelsi og forræði eigin mála. Þó
segist Shevchenko hafa verið sleg-
inn af hörku refsiaðgerða Kreml-
verja í kjölfar þessara umbóta.
Andropoff kemur
til sögunnar
Á þessum tíma segir Shevc-
henko að hann hafi fyrst heyrt
Yuris Andropoff getið, sem þá var
sendiherra Sovétríkjanna í Ung-
Andropov
verjalandi. Bekkjarbróðir Shevc-
henkos er starfaði í sovéska sendi-
ráðinu í Búdapest skýrði honum
frá því hvernig Andropoff hefði
haldið á málum þennan átakatíma
þar í landi: „Hann hélt algjörri ró,
jafnvel þegar heyra mátti hvin
byssukúlnanna í loftinu — og er
öllum í sendiráðinu fannst sem
þeir væru í umkringdu virki."
Þessi vinur og bekkjarbróðir
Shevchenkos sagði honum einnig
að þegar uppreisnin var í aðsigi
og eftir að hún hófst, hefðu fyrir-
mæli er sendiráðinu bárust frá
Moskvu oft verið ruglandi og rúin
skilningi á raunverulegu ástandi
mála. Ráðleggingar Andropoffs til
Moskvu um aðgerðir voru viða-
miklar og urðu grundvöllur skjótra
ákvarðana i Kreml, ma. þeirrar
að nota sovéska skriðdreka til að
brjóta á bak aftur andstöðu Ung-
verja.
Forréttiiidahópur utan-
ríkisþjónustunnar
Shevchenko segir að þegar hann
hóf störf hjá þeirri deild er fór
með málefni Sameinuðu þjóðanna
og afvopnunarmál hafi hann gert
sér grein fyrir því hversu heppinn
hann hefði verið að veljast til
þeirra starfa. „Þeir sem unnu að
þeim málefnum svo og þeir er unnu
að málefnum í tengslum við og
varðandi samskipti Sovétríkjanna
við stærstu og voldugustu ríki
Evrópu auk samskipta við Banda-
ríkin töldust til forréttindahóps,
segir Shevchenko. „Við vorum
öfundaðir af „sveitamönnunum",
þeim embættismönnum utanríkis-
ráðuneytisins er dvöldust allan
sinn feril í Afríku og/eða Asíu.
Ekki voru þetta aðeins óþýð örlög
vegna óþægilegs veðurfars, lágra
launa og skorts á neysluvörum
heldur og vegna þess að diplómat-
ar er voru úthlutuð verkefni i
annarri hvorri heimsálfunni nutu
sjaldan frama í starfi eða tækifær-
is að komast í æðstu stöður."
Forréttindahópurinn var á hinn
bóginn í stöðugum tengslum við
ráðamenn. Gromyko þekkti marga
þeirra persónulega, mundi nöfn
þeirra og efldi feril þeirra hæfustu.
Gromyko verður utan-
ríkisráöherra
Starf Shevchenkos árið 1957,
sem þriðja sendiráðsritara, var að
fylgjast með afvopnunarviðræðum
risaveldanna er fram fóru í Lond-
on undir verndarvæng Sameinuðu
þjóðanna. Þá segist hann hafa
verið sannfærður um að Sovétríkin
hefðu meiri áhuga á afvopnun en
Bandaríkin. Á sömu skoðun var
aðalritari sovéska kommúnista-
flokksins, Nikita Krútsjeff. For-
stöðumaður deildar Shevchenkos
og yfirmaður hans, Tsarapkin,
sagði honum að Krútsjeff væri
ákaflega sár og bitur yfir þvi að
stefna Bandaríkjanna hefði breyst
og í kjölfar þess hefðu þau hafnað
tillögum Sovétmanna er hann
hefði talið mikilvægt skref í átt
til afvopnunar.
Um þetta leyti átti Krútsjeff við
að glíma vaxandi andstöðu gagn-
vart sér heima fyrir. Þeir Stalín-
istar er lifað höfðu af hreinsanir
Stalíns á fjórða áratugnum voru
styrkustu varðmenn kenninga
kommúnismans og létu oft í ljósi
óánægju sína með það sem þeir
töldu frjálslyndi Kjútsjeffs. Þá-
verandi utanríkisráðherra Sovét-
ríkjanna, Dmitri Shepilov, tókst
næstum að framkvæma hallar-
byltingu og steypa Krjútsjeff af
stóli. Krjútsjeff komst að þessu
og svipti undireins andstæðinga
sína öllum embættum. Um svipað
leyti varð Andrei Gromyko utan-
rikisráðherra og gegndi því emb-
ætti í nærfellt þrjá áratugi, eða
þar til hann lét af embætti nú
fyrir skömmu.
Næsta grein
í þessari grein hafði ég ætlað
mér að taka fyrir feril Shevc-
henkos allt þar til hann lék eitt
lykilhlutverkið bak við tjöldin, er
Nixon og Brezhnev hittust á sögu-
legum fundi árið 1972. Borðleggj-
andi var svo mikið efni að ekki
tókst að gera því öllu skil í þessari
grein, enda greinum sem þessum
sett ákveðin takmörk hvað varðar
lengd, af skiljanlegum ástæðum.
I næstu grein sem mun birtast
hér á síðum Morgunblaðsins í
næstu viku verður áfram fjallað
um feril Shevchenkos og ma. tekið
fyrir þegar Krútsjoff ætlaði að
niðurlægja Eisenhower, þáverandi
forseta Bandaríkjanna, árið 1960,
er bandaríska njósnavélin U2 var
skotin niður yfir sovésku land-
svæði. Einnig verður Kúbudeil-
unni gerð skil en þá stóð heimur-
inn nær kjarnorkustyrjöld en
nokkru sinni fyrr. Fjallað verður
um þegar Krútsjeff var að lokum
steypt af stóli í kjölfar Kúbudeil-
unnar og vaxandi óánægju meðal
ráðamanna i Kreml. Ferill Shevc-
henkos verður rakinn fram yfir
1970, er hann varð einn helsti ráð-
gjafi og aðstoðarmaður Gromykos,
en um það tímabil fjallar einn
athyglisverðasti hluti æviminn-
inga hans, „Breaking from Mos-
cow“.
Helstu heimildir:
Arkady N. Shevchenko „Break-
ing from Moscow". A.F. Knopfh,
USA 1985.
Time Magazine.
Höfuadurí sæti f utanríkismála-
nefnd Sambands ungra Sjilfstteðis-
manna.
Tímaritið Saga komið út:
Baráttan fyrir greiðslu
verkkaups í peningum
TÍMARITIÐ Saga, ársrit Sögufélags-
ins, er komið út og er efni þess að
venju fjölbreytt.
Jón Guðnason á grein sem nefnist
„Greiðsla verkkaups í peningum.
Þáttur í sjálfstæðisbaráttu íslensks
verkafólks." Höfundur fjallar þar
um baráttuna fyrir því áð fá lögfesta
greiðslu verkkaups í peningum. Er
sú saga rakin allt frá upphafi 1893
og til þess að lög voru samþykkt
1902. Ennfremur er í greininni gerð
nokkur úttekt á þróun kaupgreiðslna
í peningum fram til ársins 1940.
Bergsteinn Jónsson á ritgerð
sem nefnist „Framboðsraunir
Tryggva Gunnarssonar 1892-94 og
sitthvað þeim samfara." Þegar
Magnús Stephensen veitti Tryggva
Gunnarssyni bankastjórastöðu
árið 1892 ætlaðist hann til endur-
gjalds, stuðnings frá Tryggva á
alþingi. En fyrst þurfti Tryggvi
TÍMARIT vSÖGUFÉLAGS
xxiibjm.
að verða sér úti um þingsæti og
þá sögu rekur Bergsteinn.
Andrew Wawn skrifar um
„Hundadagadrottninguna" Guð-
rúnu Johnsen og birtir bréf hennar
til Stanleyfjölskyldunnar á Eng-
landi 1814-1816. Guðrún þessi var
sögð tilvonandi brúður Jörundar
Hundadagakonungs árið 1809 og
hlaut af því viðurnefni sitt.
Haukur Pétur Benediktsson á
ritgerð sem nefnist „Sparnaðar-
þingið 1924“; Stefán Karlsson á
grein sem nefnist „Liðsbónarbréf"
og leiðir að því rök að bréf sem í
íslensku fornbréfasafni er eignað
Jóni Arasyni sé ekki hans verk og
líklega skrifað af Halldóri nokkr-
um Hákonarsyni; Jónas Gíslason
skrifar um leit að íslenskum bréf-
um i skjalasafni Vatikansins og
birt er áður óprentað páfabréf um
Skálholt með skýringum Jakobs
Benediktssonar.
Birt er grein eftir Arnved Ned-
kvitne, „Fiskveiðar og efnahags-
stefna á einveldisöld" (sem áður
kom í Historisk Tidsskrift í Noregi
í fyrra), en þar er fjallað um
doktorsritgerð Gisla Gunnarsson-
ar um einokunarverslunina. Gísli
svarar síðan greininni.
Guðrún Ása Grimsdóttir, Helgi
Þorláksson og Sverrir Tómasson
eiga grein sem nefnist „öxar við
ána“ og er þar að finna margvísleg-
ar athugasemdir við bók Björns
Th. Björnssonar um Þingvelli, sem
út kom á siðasta ári.
Jón Thor Haraldsson á í ritinu
„Þankabrot um byltingar" og
Guðmundur Jónsson „Athuga-
semd um kreppu og kjör“, en að
auki er í tímaritinu að finna 14
ritdóma.