Morgunblaðið - 24.01.1986, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. JANÚAR1986
HEILSAN
KALSIUM
... og afleióingar hans sem geta verið alvarlegar
Ameðal þeirra kvilla,
sem mjög eru teknir
að hrjá menn á síð-
ari árum, er oste-
oporosis — bein-
þynning — að verða
einn hinn algeng-
asti, auk þess að verða að teljast sá
sjúkdómur, sem bæði veiklar menn
hvað mest, dregur úr líkamsþrótti þeirra
og reynist þeim dýrastur. Nú er svo
komið, að þessi sjúkdómur er farinn að
gera vart við sig svo viða, að einna
helst má líkja honum við farsótt; hann
á sök á beinbrotum hjá milljónum
manna, veldur sumum örkumlum og
leiðir jafnvel til dauða tugþúsunda
manna.
Ennþá algengari er þó tannholdssýk-
ing, sem er ein helsta orsök þess að
fullorðnir missa tennurnar, en þessi
sjúkdómur hrjáir um það bil 90% Vest-
urlandabúa.
Síðast en ekki síst skal svo talinn of
hár blóðþrýstingur, sem rúmlega 30
milljónir manna eru taldar þjást af, og
veldur árlega hjartaáföllum hjá hundruð-
um þúsunda; krabbamein í skeifugörn
og ristii er núna komið í annað sæti sem
algengasta dánarorsök manna af völd-
um krabbameins.
Gætu allir þessir sjúkdómar ef til vill
átt eitthvað sameiginlegt?
Þótt einkennilegt megi virðast, bendir
orðið margt til þess, að einn einstakur
þáttur — þ.e. kalsíumskortur — kunni
að eiga þátt í öllum þessum sjúk-
dómum.
Fleiri og fleiri rök virðast hníga í þá
átt, að þessi skortur sé furöulega al-
gengur meðal fólks á Vesturlöndum og
kemur jafnt fram meðal ríkra sem fá-
tækra, ungra og gamalla, hjá verka-
mönnum í verksmiðjum sem fram-
kvæmdastjórum stórfyrirtækja.
Mjög veigamikill
þáttur. . .
meginhlutverk
í mannslíkamanum fyrirfinnst meira
af kalsíumi en af nokkru öðru steinefni
— ekki minna en um það bil 2,4 kg.
Meginhluta þessa kalsíums er að finna
í beinunum og tönnunum, einungis 1
prósent efnisins er fyrir hendi utan
þessara líkamsvefja. En þetta eina pró-
sent efnisins er á hinn bóginn algjörlega
lífsnauðsynlegt. Só það ekki fyrir hendi,
geta taugarnar ekki komið boðum til
skila, vöðvar megna ekki að dragast
saman, hjartað ekki að slá, né heldur
virkar heilinn rétt og eðlilega.
Sökum mikilvægis þessa steinefnis,
hefur líkaminn komið sér upp einkar
flóknum búnaði til þess að sjá um kals-
íumbúskapinn og halda öllu í horfinu á
því sviði. Þetta gengur á eftirfarandi
hátt:
Út af fyrir sig þurfa beinin í mannslík-
amanum ekki einungis á kalsíum að
halda sjálfra sín vegna; beinin gegna
auk þess því hlutverki að vera geymslu-
stöðvar kalsíumbirgða ifkamans. Beinin
þurfa á kalsíumi að halda, vegna þess
að þau eru, eins og allir aðrir lifandi
vefir, stöðugt að ganga úr sér og verða
að byggjast upp á nýjan leik. Hvorki
meira né minna en heil 30% af allri
beinagrind mannsins endurnýjast á ári
hverju, og íþví ferli er kalsíum einn allra
veigamesti þátturinn.
Hið flókna og margþætta hormóna-
kerfi líkamans stuðlar beinlínis að því
að tryggja, að nægilegt kalsíummagn
sé fyrir hendi á þeim stöðum í líkaman-
um, þar sem þess er mest þörf á hverj-
um tíma. Kalkkirtlahormónið (parat-
hyroíð-hormónið (PTH)), sem myndast
í kalkkirtli rétt við skjaldkirtilinn, hefur
stjórn á kalsíummagninu hverju sinni.
Verði kalsíummagnið í blóðinu óeðli-
lega lítið, tekur PTH-framleiðslan að
aukast. Hormónið verkar sem boðsend-
ing til nýrnanna um að skila líkamanum
því kalsíumi, sem annars mundi berast
út úr líkamanum með þvaginu.
PTH-hormónið umbreytir einnig D-víta-
míni líkamans í hormón, sem virkar í
þörmunum í þá veru að draga að aukið
magn kalsíums úr fæðunni og skila því
inn í blóðrásina.
Sé kalsíummagnið samt sem áður
ekki nægilegt til þess að viðhalda eðli-
legri starfsemi líkamans, þá tekur
PTH-hormónið til að virka örvandi í þá
átt, að gengið sé á kalsíumbirgðir bein-
anna til þess að hamla gegn kalsíum-
skortinum annars staðar í líkamanum.
Við venjulegar kringumstæður er þó
síðar unnt að bæta beinunum upp þetta
kalsíumtap, sem þau verða fyrir.
Sé hins vegar um langtíma kalsíum-
skort í fæðunni að ræða, þá heldur lík-
aminn áfram að ganga jafnt og þétt á
kalsíumbirgðir beinanna. Sú kalsíumút-
tekt leiðir aftur á móti til þynningar á
beinunum og gerir beinabygginguna í
heild viðkvæmari fyrir beinþynningu.
Hin „ þögla farsótt“
Osteoporosis eða beinþynning er nú
almennt farin að ganga undir heitinu
„hljóðláta farsóttin" — hljóðlát, sökum
þess að oft á tíðum greinast alls engin
sjúkdómseinkenni, fyrr en beinin taka
að brotna, farsótt sökum þess, að sjúk-
dómurinn hefur þegar náð geysilegri
útbreiðslu.
Beinþynning fer gjarnan að láta á sér
kræla, án þess þó að vart verði nokkurra
augljósra einkenna, þegar fólk er á
aldrinum 30—35 ára. Þegar svo er
komið, að jafnvel 30-40% af beinefnun-
um hafa tapast, taka hryggjarliðirnir að
molna niður, en það leiðir svo aftur til
álútrar stellingar — menn gerast hnýttir
í herðum eins og gjarnan er sagt — en
við það iækkar líkamshæð manna til
muna eða allt frá 12—20 sm eftir atvik-
um. Þá eykst einnig hættan á öðrum
beinbrotum, þar á meðal brotum á
mjaðmagrind.
í Evrópulöndum og í Bandaríkjunum
skipta þeir sjúklingar orðið tugum millj-
óna, sem eiga við beinþynningu að
stríða, og um það bil þriðjungur þeirra
hefur orðið fyrir brotum á hryggjarliðum,
að sögn dr. Hertu Spencer, sem er
sérfræðingur i efnaskiptasjúkdómum
við VA-sjúkrahúsið í Hines í lllinois-fylki
í Bandaríkjunum og prófessor við
læknadeild Loyola-háskólann í May-
wood í sama fylki.
Prófessor Herta Spencer segir einn-
ig, að af þeim 200.000 Bandaríkjamönn-
um, sem árlega verða fyrir mjaðma-
grindarbrotum, séu um 80% haldnir
osteoporosis eða beinþynningu og að
um það bil 20% af þeim tilfellum deyi
innan þriggja mánaða eftir slíkt áfall.
í skýrslu, sem lögð var fram á sér-
stakri ráðstefnu Bandarísku heilbrigðis-
málastofnunarinnar árið 1984, kom
fram að alls verða um 1,3 milljónir
bandarískra kvenna fyrir ýmiss konar
beinbrotum árlega af völdum alvarlegrar
beinþynningar.
Karlmenn eru svo sem engan veginn
undanskildir, enda þótt mun færri þeirra
verði fyrir alvarlegri beinþynningu.
Flestir karlmenn hafa í fyrsta lagi mun
meiri beinmassa til að bera en konur;
þeir hreyfa sig líka meira, en það er
álitið að hreyfing stuðli verulega að
því að viðhalda beinmassanum. Þá
hefur það líka sitt að segja, að karlmenn
innbyrða meira magn af kalsíum, og enn
eitt atriði skiptir máli í þessu sambandi:
það tekur ekki að draga skyndilega úr
magni kynhormóna hjá körlum eins og
reyndin er með konur, en einmitt kyn-
hormón stuðla að því að vernda beinin
gegn þynningu. Hvernig því er nákvæm-
lega varið, er ekki vitað með vissu, þótt
sumir sérfræðingar álíti, að kynhormón
dragi til muna úr efnaflutningi frá bein-
unum og örvi jafnframt upptöku kals-
íums úr meltingarfærunum.
Betra að megra
sig með gát
Allmörg önnur atriði kunna að eiga
sinn þátt í því, að útkoma kvenna í
sambandi við tíðni beinþynningar skuli
vera nokkru óhagstæðari en meðal
karla. Þar má minnast á stranga megr-
unarkúra, sem valda tapi á beinvefjum
engu síður en mjúkum líkamsvefjum.
Kalsíumtapið, sem konur verða fyrir
meðan á meðgöngutímanum stendur,
er oft á tíðum ekki bætt nægilega upp,
áður en komið er að barnsburði. Þá er
þess oft ekki nógsamlega gætt að halda
áfram kalsíumgjöf, á meðan konan hefur
barn á brjósti.
Hafi beinþynning einu sinni náð að
komast á hátt stig, er sjúkdómurinn
nánast ólæknandi. Það er þó samt til
læknismeðferð, sem getur stuðlað að
því að halda sjúkdómnum í skefjum að
minnsta kosti. Meðferðin felst m.a. í
því, að sjúklingnum er gefiö inn kalsíum,
auk hæfilegra skammta af D-vítamíni til
þess að örva uppsog á kalsíum. Núna
standa yfir rannsóknir á flúori, sem kann
að geta stuðlað að örari beinmyndun
yfirleitt, en þessar rannsóknir eru þó
ennþá á tilraunastigi.
Til þess að hamla gegn beinþynningu
hjá konum eftir breytingaskeiðið, eru
sumir læknar teknir að nota estrogen í
mjög litlum skömmtum, en sú meðferð
virðist í flestum tilvikum gefa góða raun.
Estrogen-skammtarnir eru þá hafðir
mun minni en þaö magn, sem álitið er
að kunni að valda krabbameinsmyndun
í legi.
Hreyfing, líkamsþjálfun og útivist
geta skipt verulegu máli í sambandi vð
það að koma í veg fyrir beinþynningu.
Meðan á Gemini-geimflugferðunum
stóð, kom í Ijós að geimfararnir urðu
fyrir tapi á steinefnum, vegna skorts á
eðlilegri hreyfingu og vegna þyngdar-
leysisins. Á hinn bóginn þykja rannsókn-
ir hafa fært mönnum heim sönnur á,
að hreyfing og útivera auki magn stein-
efna íbeinunum.
í Bandaríkjunum hafa nokkrir færir
sérfræðingar unnið að rannsóknum á
hópi kvenna, sem komnar voru yfir
breytingaskeiðið. Helmingi þeirra
kvenna, sem til athugunar voru, var
gert að stunda líkamsþjálfun í eina
klukkustund þrisvar í viku — þar var um
gönguferðir að ræða, æfingar á þjálfun-
arhjóli og lyftingar með léttum lóðum.
Kalsíummagnið í líkama þessara kvenna
jókst við þetta um 20 grömm að meðal-
tali, en á hinn bóginn minnkaði kalsíum-
magnið í iíkama hverrar einustu af þeim
konum, sem haft höfðu kyrrsetur á
sama tíma. Þess ber þó að gæta, að
ef beinþynning er komin á hátt stig,
Fleiri konur en karlar verða ffyrir alvarlegri bein
þynningu. Þessi teikning sem fengin er úr békinnl
„Stand Tall“, sýnir hvernig hryggur og hryggjarliðir
geta gengið saman.