Morgunblaðið - 11.09.1987, Síða 5

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. SEPTEMBER 1987
B 5
ÚR FRÆÐUM
Morgunblaðið/Bjarni
Þórir Kr. Þórðarson:
Kynlífog ofbeldi
eða Menningarhlutverk
sjónvarpsstöðva
Menningn má uppræta
„MENNING“ er dregin af
„mennsku" og táknar ræktun
og göfgun þeirra þátta í fari
kvenna og karla sem greina
mannkynið frá frændum þess
í dýraríkinu.
Það tekur þúsund ár að rækta
menningu, en urtagarð hennar
má uppræta á einni nóttu. Þýsk
menning dó út á nazistatímanum,
þá kom ekki út neitt skáldverk
né leikhúsverk sem neinum tíðind-
um sætti. En jafnskjótt og fall-
byssumar þögnuðu fóru að
heyrast raddir söngfuglanna í
skógi listanna, sem hafði verið
bannað að syngja í heilan áratug.
Árin þúsund sem það tekur að
græða upp menningarleyfð entust
Itölum vel, og er hún svo rótgróin
orðin að sama er hvort þeir búa
tii Olivettiritvéi, sauma kvenkjól
eða hanna bifreið, allt einkennist
af listrænni formkennd, la linea
italiana, sem markar öll þeirra
handverk, allt frá litlum sveita-
kirkjum eftir steinsmið þorpsins
og til byggingarlistar endurreisn-
artímans.
Hér á norðurslóðum hefur villi-
mennska germanskra skógar-
manna fomaldar, blóðþyrstra í
óvinablóð og safa kynnautna og
mjaðar, ekki enn náð að víkja
fyrir fágun siðanna („sívílísa-
sjón“), sem barst með kristninni
sunnan úr álfu, frá löndum við
Miðjarðarhaf. Þar stendur vagga
vestrænnar menningar og þar er
sístreymandi uppsprettulind
hennar. En fágunin, hófsemin í
litum og línum, sem einkenndi
endurreisnarlistina og er enn að-
alsmerki kvikmynda og mynd-
verka sunnan úr álfu, á ennþá
erfitt uppdráttar í löndum norðan
Alpa og vestan hafs.
Það er einnig athyglisvert að
efnishyggjan og peningahyggjan
blómstra best í norðanverðri Evr-
ópu. Á Ítalíu ríkja önnur viðhorf.
Þegar olíukreppan skall á og olli
mönnum í norðurhluta álfunnar
magakveisu af hugarangri, sagði
ítalskur ritstjóri: A Ítalíu hefur
þessi efnahagskreppa ekki haft
nein veruleg áhrif á hugi fólks.
Hér í landi höfum við hugboð um
að lífíð snúist um eitthvað annað.
— Það er þetta „eitthvað annað"
sem skilur milli feigs og ófeigs
um vestræna menningu, en hvorki
súra regnið og barrlausu skógam-
ir né ógn kjamorkusprengingar-
innar. Stórveldin gætu samið, svo
að tryggt yrði að Benzamir verði
ekki sprengdir í loft upp, en eftir
sem áður gæti menningin dáið út
ef fágun siðanna legðist af.
Fegnrð ástalífsins
kemst ekki til skila
Sjónvarpskvikmyndir sem dælt
er inn á heimilin, inn að rúmstokk
barna og unglinga, eru sumar úr
myrkviðum álfunnar, þangað sem
ljós siðfágunar sunnan úr álfu
hefur ekki enn náð að skína. Sam-
farasenur em fastur liður, helst
að konan sé myrt í leikslok, eins
og í upphafi Osterman—helgar-
innar, og ekki sakar ef kvenlík-
aminn er sýndur á þann veg að
niðrandi sé fyrir konur. Morð og
manndráp em ómissandi þáttur,
og skiptir þá litlu þótt enginn sé
söguþráðurinn né rök framvin-
dunnar, svo að áhorfandinn fari
nú ekki að hugsa út í merkingu
aksjónarinnar á skjánum. Það
myndi hvort eð er slæva athyg-
lina, sem á að beinast að kraft-
boganum og stálörinni sem
stendur á beini eða nær alla leið
í gegn og kemur út úr bakinu á
dauðastundinni. Mynd þessi var
keypt að Efstaleiti þótt hún sé
ekki hæf ti sýningar fólki sem
vill vel gerðar spennumyndir.
Nafn frægs spennuhöfimdar
nægði í þetta sinn til þess að
kaupin væm gerð (Guaranteed
by Good Housekeeping).
Slys?
Kærir fólk sig um slíkar mynd-
ir? Er það þetta sem íslenska
þjóðin vill? Er hér gegnt menning-
arhlutverki þjóðarstofnunar? Eg
spurði þekktan blaðamann, unga
konu, hvort hún hefði séð mynd-
ina. Ég sá upphafið, sagði hún,
en ég gat ekki horft á þetta og
hætti. — Hvað var það við sam-
farasenuna í upphafi sem fór fyrir
bijóstið á þér? spurði ég. Það var
þetta, sagði hún, að í slíkum atrið-
um er karlmaðurinn alltaf sýndur
sem einhver ómótstæðileg vera.
Sem sé, hún fann til þess að kon-
an er niðurlægð í slíkum kvik-
myndum. Og þetta er ímyndin
sem sjónvarpið fær unglingum af
konunni, móður sinni. Drengir
hljóta hér sína menntun í því sem
miða ber við er þeir stofna til vin-
áttu og ásta og velja sér konu.
Hér vantar allan skilning á því
að ástalífið á sína fegurð. Það er
ekki ljótleikanum ofurselt fyrr en
það kemst í hendumar á þeim sem
eru undir annarlegum áhrifum og
afskræma það sem þeir sjá og
sýna á tjaldinu. Á miðöldum voru
þeir menn taldir haldnir af illum
öndum sem ofurseldu sig ljótleik-
anum. gæti það ekki átt við er
menn afskræma þannig fegurstu
hliðar mannlífsins? Þessu eru for-
stöðumenn sjónvarpsstöðvanna
vafalaust sammála, en menn
þurfa að gæta sín á vali á heimil-
isefni á heimilisskjáina.
í hitteðfyrra sýndi sjónvarpið
mynd (í tveimur hlutum) eftir
þekktan kvikmyndagerðarmann
erlendan. Þar er partur „hinnar
listrænu túlkunar" sá að hús-
bóndinn hefur samfarir við unga
vinnukonu frúarinnar uppi á lofti
um nóttina, og um morguninn fer
hann niður til frúarinnar og tekur
hana aftan frá. Enginn mátti
missa af neinum þætti atriðanna,
svo greinilega var öllu komið til
skila. Slíkt erindi var þessi mynd
talin eiga tii þjóðarinnar og ung-
mennana að henni var dælt inn á
heimilin á jólakvöldið.
Slys? Hvað sem því líður ber
ekki að gleyma því sem vel er
gert og þakka afbragðsmyndir og
þætti, bæði bamaefni og fyrir
fullorðna. Vaxtaverkir Dadda er
dæmi skemmtilegrar umfjöllunar
um svokölluð feimnismál ungl-
inga, eins og þegar Daddi fór að
mæla typpið á sér.
Frásögnin og sann-
leikurinn
Eiðli sjónvarpskvikmyndarinnar
er hið sama og skáldsögunnar,
sem er frásögnin. Frá alda öðli,
jafnlangt aftur og skrifaðar heim-
iidir ná, er að finna menjar
frásagnarlistar. Skáldsagnagerð-
in og kvikmjmdalistin eiga sér því
fomar rætur.
Frásögnin (þegar hún er list-
ræn og orðin að bókmenntaverki
eða kvikmynd) gegnir ætíð, á öll-
um skeiðum menningarinnar, því
hiutverki að leiða fram sannleik-
ann. Með því að segja frá, vilja
menn sanna eitthvað fyrir sjálfum
sér og öðrum um eðli lífsins, gerð
persónunnar og samskipti fólks,
— eða almennt talað kafa í djúp
persónuleikans og rannsaka eðli
mannlegra samskipta.
Skáldsagan, leikritið — og kvik-
myndin — eru því í eðli sínu
rannsókn á manneðlinu og mann-
legum samskiptum. Form skáld-
sögu, leikrits eða kvikmyndar
getur verið skemmtunin, grínið,
spennan. En ávallt, ef vel er gert,
leiðir höfundur fram þá þætti per-
sónunnar og samskipta fólks sem
blasa ekki við öllum, heldur eru
fram dregnir af snilligáfu höfund-
ar, sýna eitthvað nýstárlegt og
„opinbera" nýja hlið veruleikans,
óvanalega manngerð, sérstæð at-
vik, sem verður til þess að menn
verða hugfangnir, eða fara að
hlæja eða fyllast spennu, allt eftir
„bókmennta“forminu. Dæmi
þessa eru meira að segja teikni-
myndaseríur dagblaðanna. Menn
lesa þær einvörðungu sér til hinn-
ar hversdagslegustu dægradval-
ar, og þær eru sjaldnast taldar
til bókmennta, en samt birta þær
ævinlega einhveija tiltekna sýn á
veruleikanum, halda áfram
lífsskilningi — og um þær eru
skrifaðar doktorsritgerðir.
Þar sem skáldsagan, leikritið
og önnur form eru rannsókn á
mannlegum samskiptum, hef ég
tekið eftir því að þeir sem sífellt
„liggja í“ bókmenntum og láta
sjaldan góðar sjónvarpskvik-
myndir fram hjá sér fara, hafa
til að bera meiri mannþekkingu
og dómgreind á fólk en aðrir. Því
er bömum og unglingum hollt að
horfa á frásagnir úr raunveruleg-
um eða ímynduðum heimi, ef
listrænum tökum er beitt í mynd-
inni eða sýningunni, það er ef
efnið er ekki meðhöndlað á yfír-
borðskenndan og ósannan, jafnvel
afskræmdan hátt, sem gefur
ósanna mynd af lífinu (sjá
síðar).
Hinar djúpskyggnustu bók-
menntir, eins og skáldsögur
Dostojefskís, leiða fram úr sálar-
djúpum hulda leyndardóma, sýna
manneskjuna og mannleg sam-
skipti í nýstárlegu ljósi. Oft veldur
slíkt hryllingi um mannlega ör-
birgð, en Dostojefskí sýnir einnig
aðra veröld, andhverfu andlegrar
og líkamlegrar örbirgðar manns-
ins, heim andlegs styrks, góðleika
og skapandi gleði, sem lyftir þeim
sem les (eða sér kvikmynd svip-
aðra eiginleika).
Og í því hefur sífelld barátta
kristninnar við heiðindóminn verið
fólgin um tveggja árþúsunda
skeið, að leiða fram þennan heim,
vinna honum fylgi. Á líðandi stund
er sú barátta upp á líf og dauða,
því öflugri sem rafeindatækni ljós-
vakans verður. Mér segir svo
hugur um, að forráðair.enn
„fijálsrar" ljósvakatækni séu ekki
síður áhugasamir um jákvæða,
uppbyggjandi og skemmtilega
starfsemi í þessum efnum en
stjórnendur þjóðarsjónvarpsins.
Sönn mynd af líf inu?
En fleira getur gefið ósanna
mynd af lífinu en lélegar kvik-
myndir. Fyrrverandi kanslari
Vestur—Þýskalands, Helmut
Schmidt, sagði í ræðu í L“ubeck
nýlega, að áhrif sjónvarps á lýð-
ræðið væru varhugaverð ef
kjósendur dæmdu um stjórn-
málamenn af útliti þeirra fremur
en af sannfæringarkrafti hug-
mynda þeirra. Þá gagnrýndi
Helmut Schmidt það að frétta-
sendingar sjónvarps sýndu heim-
inn fyrst og fremst sem vettvang
stórslysa, hamfara og afbrota.
Þetta væri lífshættulegt lýðræð-
inu.
Það er alkunna að fasismi verð-
ur til þegar menn sannfærast um
að heimurinn sé að farast og ekki
dugi annað en „að taka hlutina
föstum tökum" til þess að koma
honum á réttan kjöl. Þá helgar
tilgangurinn meðulin, jafnt á sviði
trúarhrejrfinga sem í málefnum
þjóðfélagsins. Sterk eru áhrif
sífelldra sýninga fréttasendinga á
hvers kyns ofbeldi, barsmíð,
morðum, blóðsúthellingum og lim-
lestingum. Róstur urðu í franskri
nýlendu í ágústlok, og ekki dugði
minna á fréttastofu Sjónvarps en
að sýna sömu kvikmjmdina tvö
kvöld í röð er sýndi lögreglu
beija saklaust fólk kylfum. Varla
var myndin frétt nema í fyrra
skiptið, í síðara sinnið var hún
orðin áróður fréttastofu um til-
tekna sýn á heiminum. Efast ég
stórlega um að sú sýn sé sönn.
Beygur gagnvart
framtíðinni
Kann að vera að bömum og
ungmennum sé vakinn beygur
við framtíðina með síendurtekn-
um sýningum fréttastofa á
hryðjuverkum og ofbeldi hvað-
anæva úr heiminum. Ef sprengja
springur í Bombey og sundurtætt-
ar líkamsleifar í Beirút blandast
við fljótandi blóð á asfaltinu í
París, — ef þetta er dagleg fæða
bansaugum í sjónvarpsfréttum,
er hætt við að ungar sálir fái rang-
hugmyndir um sína eigin framtíð
og þeim standi uggur af þeim
heimi sem þau eru að leggja út í.
Hungerford—morðin hafa orðið
mönnum umhugsunarefni í Bret-
landi. Langt er frá því að ástæður
þeirra séu ljósar. Alls ekki er
sannað að geðsjúkur morðinginn
hafi verið undir áhrifum sjón-
varpskvikmyndar. En forráða-
mönnum sjóvarpsstöðva þar í
landi þótti þessi atburður nægi-
legt tilefni þess, að þeir tækju til
endurmats sýningar á ofbeldis-
myndum. Ég er þess fullviss að
forráðamenn stöðvanna tveggja
hér á landi eru að hugleiða þessi
mál fyrir sitt leyti.
Lokaorð
Þeim er mikil ábyrgð á höndum
sem velja efni á heimilisskjáina.
Ekki efa ég að þeir sem starfa
að því vilji vera ábyrgð sinni trú-
ir. En mál þessi eru ekki einföld
í sniðum. Okkur á heimilunum,
við móttökustöðvarnar, er
nefnilega búin mikil ábyrgð
líka. Okkar er einnig að velja og
hafna. Allir vita hvað er ljótt og
hvað fagurt. En stöðugt sjón-
varpsgláp slævir tilfinninguna
fyrir muninum þar á milli. Sjón-
varpsstöðvarnar verða að kapp-
kosta að koma til skila inn á
heimilin góðu efni. Og það gera
þær oft. Allnokkuð er af góðu
efni í sjónvarpsstöðvunum tveim.
En margt vekur samt til um-
hugsunar. Sú umhugsun er til-
gangur minn með því að rita þessa
grein. Ég vil engan meiða né
móðga. Én mér finnst ekki að
seglabúnaðinum sé hagað af
nægilegri visku og ráðdeild þegar
skipinu er beitt upp í vindinn í
gjörningaveðri samtíðarinnar.
Dr. Þórir Kr. Þórðarson er
prófessor í gamlatestamentis-
fræðum. Hann á fjórtán „afa-
börn“