Morgunblaðið - 26.06.1988, Blaðsíða 14

Morgunblaðið - 26.06.1988, Blaðsíða 14
14 B MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 1988 Útlagi heimsækir heimaland sitt ORÐIÐ „glasnost" (meiri hreinskílní) heyrði óg fyrst nefnt af sovózkum embœttismannl í f lugvólinni, sem óg flaug með tll New York fró Reykjavík eftir leiðtogafund þeirra Reagans og Gorbatsjovs þar í október 1986. Ég hafði farlð ósamt flelri sovózkum útlögum til íslands til að halda þar uppl mótmælum gegn mannróttindabrotum í Rússlandi. í fluglnu tll baka sat 6g nœrri Júríj Dubinin, sendiherra Sovétríkjanna í Bandaríkjunum, reyndum diplómat, sem aldrel hafðl haft andófsmann svona nálægt sór. Forvitni hans og virðlngarleysi mltt gagnvart valdamönnum varð kvelkjan að miklum umræðum mllli okkar. Ég held þó, að hvorugur okkar haf I orðlð fyrir mlklum áhrifum af málflutningi hlns. Svipur Dubinins varð kaldur sem steinn, þegar ég minnt- ist á þá andófsmenn í hópi gyðinga, sem ekki hefðu fengið leyfi til að flytjast úr landi áratugum saman; á Andrei Sakharov, nóbels- verðlaunahafann, sem þá var enn í útlegð í Gorkí; á pólitíska fanga í sovézkum fangelsum. Ég vísaði á bug sem áróðri lofí Dubinins um hinn nýja sovézka leiðtoga, sem hann sagði vera um það bil að taka upp nýja og opnari stefnu, sem leiða myndi til afnáms á margs konar hömlum og mun meira umburðarlyndis gagnvart gagn- rýni. „Ég skal trúa þér,“ sagði ég, „þegar ég get komið til Moskvu og talað þar jafn frjáls- lega og ég talaði í Reykjavík.“ Satt að segja taldi ég ekki að þetta væri raunhæf uppá- stunga, þar sem ég hafði verið virkur í mann- réttinda- og útflytjendasamtökum gyðinga um árabil, áður en ég fékk vegabréfsheimild til að fara úr landi 1975. Skjalabunkinn um mig hjá KGB, sovézku leynilögreglunni, hlaut því að vera býsna þykkur. En nákvæmlega einu ári eftir leiðtogafund- inn í Reykjavík og án þess að ég tryði þvi enn, að það væri að gerast, steig ég út úr flugvél á Sheremetyevo-flugvelli f Moskvu, þaðan sem ég hafði lagt af stað til Vestur- landa 12 árum áður. Opinberlega var ég kom- inn til að heimsækja systur mína, en ég vænti mér miklu meira af ferðinni. Ég var í hópi fyrstu andófsmannanna, sem komu aftur til Sovétríkjanna til að kanna „glasnost" og komast að raun um, hvort það var raun- verulegt eða aðeins kænlegt áróðursbragð af hálfu Sovétmanna. Ég ætlaðist til, að ferð mfn yrði könnunar- för og hafði því undirbúið allt vandlega fyrir- fram til að finna það út hversu langt ég fæti komizt í að láta reyna á hina nýju stefnu. g hafði skrifað Dubinin og minnzt þar á samtal okkar og óskaði eftir að fá sem blaða- maður að taka viðtöl við andófsmenn um „glasnost". Ég hafði ennfremur sent skeyti til starfsbróður míns, sem sæti átti í sovézku vísindaakademíunni og farið fram á að fá að halda málþing um rannsóknir þær í örveiru- fræði, sem ég hafði haft með höndum við Columbia-háskólann í Bandaríkjunum. Hvor- ugur þeirra hafði sent mér svar, er ég lagði af stað til Moskvu. Ég taldi, að skeyti mitt hlyti að hafa vald- ið miklu uppnámi í akademfunni. í 15 ár — allt frá því að ég yfírgaf rannsóknastofurnar og fór að taka þátt í stjómmálum — hafði ég verið útskúfaður í samfélagi sovézkra líffræðinga. Myndi Vadim Nikiforov, núver- andi yfirmaður þess hóps, sem við unnum báðir með í upphafi starfsferils okkar, treysta sér til að mæla með beiðni minni? Myndi hann fá leyfi til þess að taka á móti mér? Þegar ég steig út úr flugvélinni leið mér eins og geimfara, sem er að stíga niður á tunglið. Að snúa aftur eftir mörg ár til heima- borgar sinnar, er líkast því að ferðast með tímavél og fyrsta morguninn sem ég vaknaði aftur í gamla svefnherberginu mínu í íbúð- inni okkar, sem systir mín býr nú í, og gekk á ný fram hjá skólanum mínum fannst mér sem ég hefði aldrei farið burt. Tólf ára dvöl erlendis var eins og undarlegur draumur. Sú tilfinning, að 1975 hefði bara verið í gær, skerpti allan samanburð við nútímann. Ef nokkuð var, þá hneigðist ég til að ofmeta breytinguna. Samt sem áður tók það mig ekki langan tíma að skilja, að „glasnost“, sem hefur svo mjög breytt félagslegu- og hug- myndafræðilegu andrúmslofti í Moskvu, hefur ekki náð að breyta daglegu lífi fólks að neinu marki né heldur starfsaðferðum kerfisins. Orðið „glasnost", hefur gjaman verið þýtt sem „meiri hreinskilni". Það varð til þegar Míkhaíl S. Gorbatsjov tók að skora á sovézka fjölmiðla að gagnrýna yfirvöld á hveijum stað fyrir annmarka þeirra, getuleysi og valdni- ðslu. Tilgangurinn með þessari nýju stefnu var að flýta fyrir „perestroika" eða umbótum, er drægju úr alræðisvöldum hins opinbera yfir efnahagslegu og félagslegu lífi þjóðfé- lagsins og einkalífí þegnanna með því skil- yrði þó, að hið pólitíska vald héldist algerlega í höndum kommúnistaflokksins. Ég komst þó fljótt að raun um það, að eitt ár af „glas- nost“ hefur skapað fleiri vandamál en það hefur leyst. Umbætumar hafa lítið þokazt áleiðis vegna andstöðu skriffinnanna í millistigum kerfís- ins, sem hvorki vilja missa völd sín né forrétt- indi. Með blaðaherferðinni sem „glasnost" varð til að koma af stað, hefur þó tekizt að fletta ofan af kerfiskörlunum sem þeim, er ábyrgð beri á neyzluvöruskortinum og hinu skelfilega ófremdarástandi í heilbrigðiskerfí og almannaþjónustu Sovétrílqanna. Eftir því sem „glasnost" hefur náð að þróast lengra, „Ég garöi allt hvað óg gat tll að staðreyna, hve langt óg gæti genglð,“ seglr höfundur þessarar greinar, sem sóst hór á götu í Moskvu. Bak við hann má sjó veggspjöld með orðunum „endursklpulagnlng“ og „bjartsýnl". hafa helztu andstæðingar skriffínnanna — menntamenn og framkvæmdastjórar fyrir- tækjanna — orðið frakkari. Mestur hluti fólks hefur samt fyllzt enn meira vonleysi yfir því mikla gapi, sem er milli þeirra vona er það hefur gert sér og grás veruleikans. Það er athyglisvert að flest af því fólki, sem ég hitti í Moskvu, var ekki hrætt við að láta í ljós skoðanir sínar á slíkan hátt að það hefði verið óhugsandi fyrir 12 árum. Það voru aðeins fáir, sem fóru þess á leit að nöfn þeirra yrðu ekki tilgreind. Én það var sameig- inlegt með viðhorfi alls þessa fólks gagnvart „glasnost," að það einkenndist fremur af kvíða en bjartsýni. í brandara einum, sem oft mátti heyra, var því spáð að „perestroika" yrði fylgt af „perestrelka," sem þýðir skothríð. (Hve tvíeggjuð staðan er, kom glöggt fram í gagnrýni Boris N. Yeltsins, yfirmanni komm- únistaflokksins í Moskvu, á Gorbatsjov, á meðan heimsókn mín stóð yfir. Samt var Yeltsin í hópi umbótasinnanna f flokknum. Honum var síðar vikið úr stöðu sinni.) Jafnvel það eitt að líta í kringum sig á götunum vakti tilfínningu um óstöðugt milli- bilsástand. Rauði liturinn sem var alls ráð- andi fyrir 12 árum, sást ekki lengur. Stóru veggmyndimar af Lenín voru horfnar ásamt skiltunum með tilvitnunum í Marx. Sama máli gegndi um allar myndimar af hvasseyg- um meðlimum forsætisnefndarinnar, sem horfðu fram fyrir sig yfir röð af rauðum fán- um. Felldar höfðu verið niður venjulegar skreytingar, Qöldalist sósíalismans, án þess að auglýsingar kapítalismans hefðu verið teknar upp og borgin virtist því undarlega nakin líkast því sem hún biði eftir því að klæð- ast nýjum búningi. Ég þekkti hann strax aftur, þar sem hann beið bak við klefa eftirlitsmannanna sem skoðuðu vegabréf aðkomumanna og furðaði mig á því hvemig í ósköpunum honum hefði tekizt að komast inn í tollskoðunarsalinn. Þetta var Maksim Frank-Kamentsky, gamall vinur minn og heimsþekktur llffræðingur. Hann var kominn til að taka hjá mér tilrau- naglas með eggjahvítuefni, sem var gjöf frá samstarfsmanni mínum við Columbia-háskól- ann. Maksim hafði með sér bréf frá opin- berum aðilum, þar sem óskað var eftir því

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.