Morgunblaðið - 26.06.1988, Blaðsíða 16

16 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JUNI 1988
«
hræðslu okkar. Þegar þú fórst, komu upp
meiri háttar vandræði. Forstöðumaðurinn
fékk næstum þvf hjartaáfall. Og nú leyfa
þeir þér að koma aftur eins og ekkert hafi í
skorizt. Hvers vegna þurftum við þá að ganga
í gegnum þessa þjáningu, alian sársaukann,
óttann og sjálfsskoðunina."
■ Ég sá æ fleiri andlit, sem ég þekkti. Löngu
gleymdum nöfnum og atvikum skaut upp í
huga mér og ég bað Vadim að setja mál-
þingið, svo að ég hreinlega færi ekki úr jafn-
vægi sjálfur.
„Ræðumaður okkar í dag er Alex Goldfarb
frá Columbia-háskóla," tilkynnti hann og
svipur hans var í senn fullur undrunar og
formlegur rétt eins og hann væri að kunn-
gera ósennilegar niðurstöður einhverrar frá-
leitrar tilraunar.
Um leið og ég hóf mál mitt, þá áttaði ég
mig á því, að ég þekkti ekki mörg rússnesku
orðin, sem tekin hafa verið í notkun í vísinda-
grein minni, en hún hefur verið að þróast
* mjög ört á undanfömum áratug. Áheyrendum
var greinilega skemmt, er ég varð að nota
fáein ensk orð og bæta rússneskum endingum
við þau.
„Þú stóðst þig vel,“ sagði Vadim eftir
umræðumar, „nema hvað „plasmi" er kven-
kynsorð á rússnesku en ekki karlkyns."
í tvo tíma á eftir svaraði ég fyrirspumum,
sem flestar hveijar voru í samhengi við við-
fangsefiii mitt. Hver voru laun mín? Var það
erfitt að fá brottfararleyfi frá Bandaríkjunum
tii að fara til Moskvu? Hve stór var rannsókn-
arstofa mín? Hver var það sem fékk stúdent-
um það verkefni að starfa með mér? Hver
réð tæknimenn mína? Var það satt að fólk
væri ekki óhult í neðanjarðarlestum í New
York? Átti ég bíl? Var ég með heimþrá? Var
gyðingahatur tii staðar í Bandaríkjunum?
* Sú umræða um vfsindaleg efni, sem ég
átti á eftir við Vadim og starfshóp hans, var
afar gagnleg fyrir mig. Ef við gætum unnið
saman, skipzt á eftii og upplýsingum og haft
samband reglulega, þá myndi það vera geysi-
lega gagnlegt fyrir þá jafnt sem fyrir mig
og minn starfshóp.
Ég gerði mér samt sem áður grein fyrir
þeim pólitfsku gryflum, sem leynast myndu
í slíku samstarfi. Vadim var ekki baráttumað-
ur eins og Maksim og hann skorti alla pólitíska
vigt. Það voru því ekki minnstu möguleikar
á því að honum yrði leyfður aðgangur að
hinni sameiginlegu áætlun Sovétrflqanna og
Bandaríkjanna um að skiptast á vísindamönn-
um, en þar fóru akademíulávarðamir með öll
ráð. Tæki hann þar að auki upp samvinnu
við kunnan vandræðagrip eins og mig myndi
það aðeins þýða vandræði. Hvers vegna
skyldi akademfan verða tii þess að verðiauna
mig með því leyfa einhveijum stúdent úr
hópi Vadims að fara tii starfa í rannsóknastof-
unni minni, ef prófessorum frá háskóianum
í Albany var meinað að fá Maksim tii að
koma og starfa hjá sér?
Fyrir Vadim fól uppástungan um samvinnu
í sér augljósa áhættu, en ég skildi það augna-
biiki síðar, að sjálfsmorðssveitimar í „per-
estroika" höfðu eignazt enn einn iiðsmann.
Ég heyrði hann segja við nemendur sína,
rétt eins og hann væri að æfa sig og þá fyr-
ir árekstra í framtíðinni: „Ávinningurinn af
* sameiginlegum verkefnum er svo augljós, að
ég ætla að ræða um hann í skýrslu minni
um heimsókn Alex.“
Endurfundir eftir langan viðskilnað em
tvenns konar. Stundum leiða þeir í ljós, að
fyrrum vinir em orðnir algerlega ókunnugir
aftur. Eftir fyrstu fagnaðarlætin hafa þeir í
raun lítið til að ræða saman og taka að velta
því fyrir sér, hvað það var áður fyrr, sem
tengdi þá svo náið saman. í öðmm tiivikum
þarf ekki nema stutt handtak og lítið bros
til að endumýja fyrri vináttu, svo að hún
verði jafn innileg og hún eitt sinn var, líkt
og tengslin hefðu aldrei rofnað. Þannig vom
endurfundir mínir við andófsmanninn Andrej
Dmítríjevftsj Sakharov, er ég hitti hann í hinni
gömlu íbúð hans við Chkalovastræti, þangað
sem ég hafði svo oft komið á þeim ámm er
; krossferð hans fyrir mannréttindum í Sov-
étríkjunum stóð sem hæst.
„Komdu blessaður," sagði hann og bauð
mér inn í eidhúsið. Frá því að ég hitti Sak-
harov síðast hafði margt gerzt í lifi hans.
Hann hafði hlotið Nóbelsverðlaunin 1975 og
í kjölfar þess hafði hafizt ofboðsleg óhróðurs-
herferð gegn honum í sovézkum blöðum, síðan
handtaka og svo 7 ára útlegð í Gorkí. Hvað
eftir annað hafði hann verið settur í varðhald
og mátt þola líkamlegt harðræði. Þessu hafði
hann svarað á sinn hátt, m.a. með hungur-
verkföllum, unz svo fór, að hann hélt sigri
hrósandi til baka til Moskvu í desember 1986
eftir hið fræga símtal hans við Gorbatsjov.
„Ertu bitur út í þá meðlimi akademfunnar,
'sem tóku þátt í aðförinni að þér?“ spurði ég.
„Ekki svo rnjög," svaraði hann. „Einn
þeirra bað mig fyrir skömmu afsökunar.
Hann kvaðst hafa orðið að vemda stofnun
sína. Það er kaldhæðnisleg. Margir þeirra
tóku þátt í aðförinni, enda þótt þeir væru
mér sammála á laun. En mér finnst sem sum-
ir þeirra að minnsta kosti ættu að taka það
aftur, sem þeir sögðu. Skijabín ætti Ld. að
taka aftur bréf það, sem hann skrifaði í Iz-
vestia.“
Bréf Georgíjs K. Skijabíns, aðalritara aka-
demíunnar og þriggja annarra meðlima henn-
ar, var það rætnasta af öllu, sem skrifað
hafði verið gegn Sakharov. Það birtist í júlí
1983, er Sakharov var að afþlána flórða ár
útlegðar sinnar. Bréfið bar fyrirsögnina:
„Þegar heiðarleiki og sómatilfinning hafa
glatazt." Þar er Sakharov ásakaður um „hat-
ur gagnvart sínu eigin landi og sinni eigin
þjóð“ og fyrir að „vingast við þá í Banda-
ríkjunum, sem gjaman vildu afrná land okkar
burt af jörðinni". „Sakharov hefur verið kom-
ið fyrir á sómasamlegan hátt í Giorkí," sagði
ennfremur í bréfinu, en hann hefur hvatt
„til stríðs“ gegn Sovétríkjunum og þannig
„reynt til hins ýtrasta á umburðarlyndið hjá
ríki okkar og þjóð.“
Ég reyndi að gera mér það í hugarlund,
hvað dr. Skijabín hlyti að hafa haldið er
Gorbatsjov bauð Sakharov að koma aftur til
Moskvu til að halda þar „áfram störfum sfnum
í þágu föðurlandsins". Er Sakharov var af-
hent heiðursskjal um, að hann hefði verið
gerður að meðlim í frönsku vísindaakadem-
funni, var það varla að furða, þótt sovézka
akademían neitaði að halda málþing til heið-
urs honum.
í ræðu, sem hann hélt í tilefni þessa í
franska sendiráðinu, minntist Sakharov á
það, að hann ætti ekki frelsi sitt að þakka
starfsmönnum sínum í sovézku akademfunni
heldur erlendum samstarfsbræðrum, sem
staðið hefðu með honum í allri þolraun hans
í Gorkf. Þessa sömu nótt braut einhver rúð-
umar í bíl hans. Það er sígilt aðvörunarmerki
KGB, sem þó sést sjaldnar nú á dögum en
áður.
Enda þótt Sakharov styðji augljóslega
umbætur Gorbatsjovs, þá er hann ekki án-
ægður með frammistöðu sovézka leiðogans
með tilliti til mannréttinda. Sakharov kveðst
vilja sjá þijá hluti gerast:
1. Láta ætti lausa alla póiitíska fanga, sem
eftir em í Sovétrílq'unum og veita þeim
uppreisn æm.
2. Leyfa ætti öllum sem það vildu að flytjast
úr landi og skipti þar ekki máli, hvort
gyðingar ættu þar í hlut eða aðrir.
3. Sovézka heriiðið í Afganistan ætti að fara
aðan.
rauninni er stefriuskrá Sakharovs ná-
kvæmlega sú sama og þegar hann var sendur
í útlegð til Gorkí. Þegar ég var að kveðja
Sakharov, þá varð mér hugsað til þess, að
mikilvægasta atriðið með tilliti til „glasnost"
væri, hve lengi hann þyrfti að ítreka þessar
kröfur sínar, þar til að sfjómvöld létu undan
þeim eða sendu hann aftur til Gorkí.
Vladímír Siepak, Alexander Lemer og Ida
Nudel höfðu verið í hópi andófsmanna í næst-
um fimm ár, er þau fylgdu mér út á flugvöll-
inn til að kveðja mig árið 1975. Þau biðu
eftir leyfi til að flytjast úr landi í mörg ár á
eftir. A meðan ég naut ávaxta freisisins, gat
sektarkenndin um að hafa skilið vini mína
eftir, ekki yfirgefíð mig og gerði mér lífíð
leitt jafnvel á mfnum beztu stundum. Þess
vegna var það hámark heimsóknar minnar
til Moskvu að taka þátt í kveðjuhófi til að
fagna brottför Idu til ísraels og að sjá gleði-
svipinn á Vladimir, er hann veifaði nýfeng-
inni vegabréfsáritun sinni um brottfararleyfi.
„Ég vonast til að fá áritun líka innan
skamms," sagði Lemer og brosti dapur-
lega.„Ég er eins bjartsýnn og ég hef alltaf
verið síðustu 16 ár.“
Hin mörgu útflyljendaleyfi að undanfömu
sýna það, að Gorbatsjov hefur skilið það, að
hlutskipti andófsmannanna er eitt ógeðfelld-
asta einkenni þessa þjóðfélags, sem hann er
að reyna að fegra. Frá því í janúar sl. hefur
um helmingur virkra andófsmanna Sovétríkj-
anna fengið vegabréfsáritanir til að flytjast
úr landi og farið burt. Fjöldi þeirra hefur
verið allt að 600 manns á mánuði. En nýjar
reglur, sem einnig voru innleiddar í janúar
sl., takmarka möguleikana á slíkum áritunum
í framtíðinni við það fólk, sem á nána ætt-
ingja erlendis. Enda þótt margir sovézkir
gyðingar hafí fengið að fara úr landi, þá
verða með þessu flestir þeirra 400.000 gyð-
inga, sem áætlað er að vilji flytjast burt, jafn
átthagafjötraðir og áður.
Aðrir gyðingar í Sovétríkjunum, um 1,8
millj. að tölu, líta til Gorbatsjovs í von um
vísbendingu um að „glasnost" muni taka á
þeim vandamálum, sem knúið hafa hina til
að fara úr landi. Til þessa hafa þessar vísbend-
ingar verið býsna óljósar.
Einn prófessor spurði mig: „Hvers vegna
talið þið á Vesturlöndum bara um það að flytj-
ast úr landi? Aðalvandamál okkar er gyðinga-
hatur. Ég óska þess, að bamaböm mín fái
að ganga f háskólann í Moskvu, en ekki að
þau keyri leigubíl í New York. Þið ættuð að
hjáipa okkur við að þrýsta á Gorbatsjov {
þessu máli líka.“
Míkhaíl Chlenov er fús til að láta efann
koma Gorbatsjov í hag. Chlenov er þjóð-
fræðingur, sem sýnt hefur þjóðflokkunum í
norðausturhluta Rússlands mikinn áhuga.
Hann er kvæntur konu, sem ekki er gyðingur
og á dóttur, sem er að ljúka prófi í sálfræði
við Moskvuháskóla. Það eru því margt, sem
snertir hagi hans bæði persónulega og at-
vinnulega, er veldur því, að hann hefur ekki
áhuga á því að flytjast til Tel Aviv eða New
York. í nær tvo áratugi var hann sem hvítur
hrafn á meðal andófsmannanna. Hann var
sá eini í þeirra hópi, sem var virkur, en vildi
samt ekki flytjast úr landi.
Enginn talaði þó betur hebresku en Chlenov
og hann er viðurkenndur sérfræðingur í sögu
og heimspeki gyðinga. Hann var vinur og
ráðgjafi fjölda andófsmanna, sem börðust
fyrir því að fá að fara úr landi. Öll verstu
árin, sem Brezhnev var við völd, fékk Chlenov
að vera í friði fyrir ofsóknum KGB. Því réð
ótti við, að yrði hann ofsóttur kynni hann að
verða gerður að píslarvotti eða leiðtoga and-
ófshreyfíngarinnar. Hann hafði sýnt þá ein-
urð, að augljóst var að kúgun myndi ekki
hræða hann, heldur aðeins gera hann enn
virkari.
Hvattur af „glasnost" komst Chlenov að
þeirri niðurstöðu fyrir skömmu, að tími væri
kominn fyrir gyðinga til þess að gera í góðri
trú tilraun til viðræðna við stjómvöld. í ágúst
sl. sóttu hann og fímm aðrir gyðingar með
sömu skoðanir um leyfí til þess hjá borgaryfir-
völdum Moskvuborgar að halda útifund til
að mótmæia gyðingahatri. Það hefði verið
fyrsta meiri háttar aðgerð gyðinga, þar sem
ekki hefði verið minnzt á að fiytjast úr landi.
Þessari beiðni var hafnað og blöðin í Moskvu
fordæmdu aðstandendur hennar fyrir að
skipuleggja „síonistaögrun", sem hvatt hefði
verið til erlendis.
Þetta varð þó ekki til að draga kjark úr
Chlenov og hann ákvað að reyna aðra leið.
Nýja félagið hans, Félag Moskvugyðinga,
hefur þá stefnuskrá að verða „vemdar- og
stuðningsamtök" fyrir „margs konar löglega
starfsemi gyðinga, sem sljómin á að geta
samþykkt". Fýrsta aðgerð þessa félags, sem
tókst, var að koma á laggimar „almennings-
bókasafni" á heimili ofursta eins, Júríj So-
kol, sem setztur var í helgan stein. Næst var
hópnum leyft að halda útifund fyrir utan
Moskvu — í þetta sinn til að minnast fómar-
lamba Babi Yar. Eftir á var útifundurinn þó
fordæmdur af sovézkum flölmiðlum sem hluti
af „samsæri síonista".
Irina Shapiro, lögmaður hópsins, er sér-
fræðingur í öllu, sem snertir „Pamyat", en
það eru þjóðemissinnuð samtök öfgamanna
á móti gyðingum, sem að mati margra sýna
skuggahliðina á „glasnost".
„Meðlimaíjöldinn hjá þeim nemur tugum
þúsunda. Þeir hafa deildir f mörgum borgum,
hafa æðsta ráð og félagsgjöld," sagði Shapiro
á fundi í íbúð Sokols ofursta. „Þeir em nýnazi-
staflokkur." Meðlimir í Pamyat þekkjast af
því, að þeir bera í jakkahominu merki af
heilögum Georg að drepa drekann. Þeir birt-
ast iðulega við útisamkomur gyðinga.
„Yfirvöldin taka á þeim með silkihönzk-
um,“ bætti Nikolai Lifshits við, enn einn
meðlimurinn í hópi Chlenovs. „Samtímis því,
sem útifundur var bannaður hjá okkur,
þrömmuðu 500 meðlimir Pamyat í hóp eftir
götunum á fund borgaryfirvalda, sem tóku á
móti þeim.“
Lev Timofeyev er í hvað beztri aðstöðu
allra manna í Sovétríkjunum til að segjaum
„glasnost": „Ég sagði þér það.“ Hann er hag-
fræðingur og blaðamaður, sem var dæmdur
tii sex ára dvalar í nauðungarvinnubúðum
fyrir að skrifa ritgerð um kreppuna í sovézku
samfélagi. Hann heldur því fram að þessi
kreppa komi fram með nákvæmlega sama
hætti í ræðum Gorbatsjovs um „perestroika".
Af öllum þeim, sem látið hafa reyna á „glasn-
ost“, þá er hann sá sem er sennilega í mestri
hættu að lenda á ný á meðal hinna gæfu-
snauðu félaga sinna, sem enn eru í gulaginu.
Hann er einn þeirra sem fylgjast hvað ná-
kvæmast með framkvæmd mannréttinda í
Sovétríkjunum. f staðinn er fylgzt mjög ná-
kvæmlega með honum af þeim tveimur aðil-
um, sem mestan áhuga hafa á „glasnost",
það er KGB annars vegar og erlendum frétta-
mönnum hins vegar.
Timofeyev er formaður „glasnost-blaða-
klúbbsins". Aðild að honum eiga ýms félög
andófsmanna, sem fyrrverandi pólitiskir fang-
ar eru í forystu fyrir. Eftir öllu að dæma er
þarna um að ræða endurfæðingu á mannrétt-
indasamtökum þeim frá því á síðasta áratug,
sem kennd voru við svonefndan Helsinki-
sáttmála, en Brezhnev og Andropov létu halda
þessum samtökum niðri með hrottalegum
kúgunaraðgerðum.
Enda þótt maigir hinna upphaflegu þátt-
takenda í þessum samtökum dveljist enn í
fangaklefum sínum og þau ákvæði refsilag-
anna, sem komu þeim þangað, hafi ekki ver-
ið aftiumin og KGB-foringjamir því enn á
skrifstofum sínum, er Timofeyev samt önnum
kafinn við að skipuleggja ýmsar djarflegustu
andófsaðgerðir, sem nokkru sinni hafa átt sér
stað. Þannig stóð hann m.a. fyrir „Alþjóðlegu
málþingi um mannréttindi, stjómmálaréttindi
og efnahagsréttindi" í kjölfar ferðar Gor-
batsjovs til Washington í fyrra.
Líkt og allir aðrir, sem vilja láta reyna á
„glasnost", er Timofeyev ánægður með valda-
töku Gorbatsjovs. Timofeyev telur, að vegna
yfírvofandi efnahagskreppu í Sovétrflq'unum
sé eini kosturinn annar en Gorbatsjov sá, að
við taki hemaðareinræði, „sambland af Pinoc-
het og Ayatollah", eins og einn Moskvubúinn
kallaði það.
„En hvers vegna skyldum við á Vesturlönd-
um styðja umbætur í Sovétríkjunum?" spurði
ég. „Ættum við ekki frekar að lq'ósa veik-
burða Sovétríki? Ef Gorbatsjov tekst það
ætlunarverk sitt að endurskipuleggja efna-
hagsmálin, hvemig getum við þá verið viss
um, að hann vígbúist ekki á nýjan leik og
snúi spjótum sínum gegfn okkur?"
Timofeyev horfði á mig með þetta bros
sjálfsmorðssveita „glasnost" á vör, sem nú
kom mér svo kunnuglega fyrir sjónir. Síðan
sagði hann: „Styddu bara blaðaklúbbinn okk-
ar.“
Eftir Alex Goldfarb
Höfundur er aðstoðarprófessor i örverulíf-
fræði við Colutnbia-háskóla í Bandaríkjun-
um. Þytt úr New York Times.
Hln langa biA ar afstaðln. Tólf árum eftlr að Vladímír Slepak og Maria
kona hans kvöddu vln sinn, Alex Qoldfarb, á flugvelllnum
f Moskvu, fengu þau sjálf loks leyfl tll að fara frá Sovétríkjunum.
Hér velfar Slepak fagnandl hlnni nýfengnu vegabréf sáritun. Sjálfum
fannst Qoldf arb það vera hámark heimsóknar sinnar tll
Moskvu að geta verlð þar viðstaddur og
samglaðst þelm.