Morgunblaðið - 14.08.1988, Síða 10

10 B
?.%(! íMORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1)4. ÁGÚST 1988
mm
gæddur eldlegum umbótaáhuga.
Hann vildi upplýsa landa sína og
var tilsjónarmaður Hins konung-
lega íslenska landsuppfræðingar-
félags. Þótt Magnús bæri höfuð
og herðar yfir flesta samtímamenn
sína, fór þó ekki hjá því að hann
væri umdeildur. Um Magnús hefur
verið sagtað „fáum af forvígis-
mönnum sínum hafi þjóðin unnað
minna fyrr og síðar“.
Magnús Stephensen falaðist
eftir Viðey til kaups af dönsku
stjóminni og var eyjan seld honum
veturinn 1816. Kaupverðið mun
hafa verið 14 þúsund ríkisdalir og
var það talið eitt hið dýrasta jarða-
kaup sem nokkum tíma hefði ver-
ið gert á íslandi.
Viðeyjarstofa með fjórum kvist
gluggum. Myndin er tekin fyrir 1911.
varð hún þunguð af hans völdum.
Skúli hafði snör handtök við að
láta pússa þau saman. Skúli mun
hafa átt nokkum hlut að því að
landlæknisembætti var stofnað á
íslandi 1760. Fyrsti landlæknir hét
Bjami Pálsson.
Skúli Magnússon vildi búa en
ekki hokra. Hann gerði miklar
jarðabætur í eynni og stóð að til-
raunum með trjá-, kál-, og kom-
rækt o.fl. Tilraunir voru gerðar
með vetrar- og vorrúg, hafra og
blendingskom. Kálgarða gerði
Skúli geysimikla og ræktaði þar
margvíslegar matjurtir. Er til þess
tekið að hann ræktaði mikið af
grænkáli og voru af því hin mestu
búdrýgindi. Ýmsar aðrar ræktun-
artilraunir gerði landfógetinn,
t.a.m. reyndi hann að rækta ýmsar
kryddjurtir og tókst vel en allar
tilraunir til að rækta baunir urðu
árangurslausar. Hamp og hör
ræktaði hann einnig og tókst von-
um framar, að minnsta kosti fékk
hann einu sinni allgóða uppskeru.
Skúli ræktaði einnig þann þarfa
ávöxt jarðepli sem margir þekkja
betur undir erlenda heitinu „kart-
öflur". Danska landbúnaðarfélagið
sæmdi hann árið 1776 hinum
mikla verðlaunapeningi sínum úr
silfrí fyrir jarðeplaræktina.
Þessar og aðrar nýjungar voru
samt umdeildar og var m.a. kveð-
ið:
Bregður nú við ísienskum öllum,
ungum, gömium, sprundum og köllum.
Til ábata ei artast neitt þetta,
ei vilja’ heldur kálgarðar spretta.
Til forgefins menn fræinu sóa,
þeir fá ei nema smánæpur mjóar.
Samt þær kunna’ í súpuna þéna,
þó séu þær vist nokkuð til klénar.
Skúli bætti mjög æðarvarp í
Viðey. Það var lítið þegar hann
fluttist þangað en samkvæmt frá-
sögu Steinunnar eiginkonu Skúla
fengu þau hjónin í meðalári 9.700
egg og 80-90 pund (40-45 kg) af
hreinsuðum dúni. Ólafur Stefáns-
son segir einnig í ritgerð sinni um
æðarvarp frá 1783 sem birtist í
ritum Lærdómslistafélagsins, að
Skúli hafí sýnt mikinn dugnað í
þessu efni. Eitthvað munu þó jörð-
in og byggingar hafa verið famar
að ganga úr sér á síðustu árum
Skúla.
Erf ið sambúð
Um 12 ára skeið var Viðey
embættissetur fyrir æðsta fram-
kvæmdavald á íslandi. Ólafur
Stefánsson, ættfaðir Stefánunga,
kaus að setjast þar að árið 1793.
Hann lét af embætti 1806 en bjó
í eynni til dauðadags 1812.
Ólafur Stefánsson stiftamtmað-
ur og Skúli fógeti voru síðustu
árin meðan báðir lifðu litlir vinir.
Skúli var þrátt fyrir mannkosti

,vz 5;i3 36l>.
Magnús Stephensen var dugnað-
arforkur en menn hafa metið
hann mismlkils.
sína oft óvæginn, þrár og þverúð-
arfullur og fylginn sér. Olaftir var
líka mikilhæfur og vann merkilegt
umbótastarf á sinni tíð, hann var
einnig samviskusamur embættis-
maður.
Það kom í hlut Ólafs þegar
hann varð amtmaður 1790 að fylg-
ast með og gera athugasemdir við
embættisfærslur landfógetans en
þær voru ekki alveg gallalausar
síðustu æviár hans. Ólafur taldi
þörf á að Skúli segði af sér land-
fógetaembættinu en hann var
tregur til. Að lokum fór samt svo
að Skúli neyddist til að segja af
sér árið 1793.
Stiftamtmaður hafði fengið því
framgengt við stjómina að honum
var gefínn kostur á að kjósa hvort
hann vildi heldur Viðey eða Bessa-
staði sem aðsetursstað. Ólafur
kaus Viðey en í bréfí sem hann
ritaði stjóminni í september 1793
stendur: „Sá ókostur fylgir þó
þessu vali mínu, að ég verð að
sitja uppi með hinn gamla nöld-
runarsama landfógeta Skúla
Magnússon, er varla getur skriðið
á fótum lengur og fær það mér
mikillar áhyggju."
Skúla Magnússyni mun hafa
brugðið nokkuð er hann frétti um
val stiftamtmanns. Hafði í nærri
mannsaldur ráðið lofum og lögum
í Viðey en varð nú að láta sér
nægja tvö herbergi uppá lofti í
Viðeyjarstofu. Faðir Reykjavíkur
harkaði þó af sér og kvað þessa
stöku:
Stiftamtmaðurinn Stephensen frá Stóra-
hólmi
voldugur þó i Viðey svamli
verður ei hræddur Skúli gamli.
Landfógetinn fyrverandi gerði
stiftamtmanninum ýmsar glettur
eftir því sem færi gafst en sambúð
þessara tveggja skörunga varð þó
ekki löng því Skúli andaðist 9.
nóvember 1794. Hann var hugsan-
lega grafínn bak við altarið í Við-
eyjarkirkju.
Stephensensætt í Viðey
Með flutningi Ólafs Stefánsson-
ar til Viðeyjar má segja að veldi
Stefánunga hefjist í eynni en
tengsl þeirra hafa verið mikil og
Féhirslan var í Viðey.
eru enn nokkur. Ólafur sat í eynni
tii dauðadags 1812. Höfðingslund
hans, veislugleði og gestrisni var
viðbrugðið.
Sir William Hooker, sem ásamt
Jörundi hundadagakonungi heim-
sótti Ólaf sumarið 1809, lofar
virðulega framkomu hans og ein-
læga gestrisni. En um Viðeyjar-
stofu segir hann: „ . . . upp-
götvuðum við margan ljótan mis-
brest á trésmíði, múrverki og
gluggum. Sumar rúðumar voru
ennþá heilar, aðrar voru af léleg-
asta tagi, og flestar vom þær
brotnar, þótt utan frá væm þær
huldar bak við tréhlera.
Arið eftir heimsótti annar
breskur fyrirmaðúr, sir Georg
Mackenzie, Ólaf í Viðey. Mac-
kenzie sagði Viðeyjarstofu vera í
greinlegri niðumíðslu til að sjá en
heimsókninni sjálfri lýsir hann
svo: „Hinn gamli fyrirmaður,
klæddur einkennisbúningi dansks
herforingja, tók á móti okkur í
dymnum af mikilli hæversku og
virtist forkunnarfeginn komu okk-
ar. Hann bauð okkur til stórrar
stofu. Húsbúnaðurinn var leifar
af fomu skarti, nokkrar eirstung-
ur, mannamyndir og allmargar
skuggamyndir, en þetta var aug-
anu lítil fróun, þegar þeim var
rennt yfír raka, flagnandi veggina.
Allt húsið var þannig, að það virt-
ist ekki geta lifað lengi sinn æm-
verðuga íbúa.“
Að Ólafí Stefánssyni gengnum
tók sonur hans Magnús Stephen-
sen Viðey til ábúðar. Magnús var
lögmaður, konferensráð og dóm-
stjóri í Landsyfírréttinum. Hann
er í hópi gagnmerkari Islendinga
fyrr og síðar. Magnús var gáfaður
og lærður vel, dugnaðarmaður og
Ljósmynd/Einar Falur.
Arið 1819 flutti upplýsingar-
maðurinn og fræðarinn Magnús
einu prentsmiðju landsins til Við-
eyjar. Prentsmiðjuna hafði hann
áður rekið að Leirárgörðum og
síðast að Beitistöðum. Prentsmiðj-
an var í Viðey fram til ársins 1844.
Sennilegast er Klausturpósturinn
kunnast þeirra rita sem vom
prentuð í Viðey en auk hans má
nefna hugvekjur og síðast en ekki
síst var Biblían prentuð í Viðey
árið 1841. Prentstofan stóð fyrir
norðan Viðeyjarstofu, þessi bygg-
ing var síðar notuð til dúnhreins-
unar.
Magnús Stephensen andaðist í
Viðey 1833, rúmlega 70 ára að
aldri og er hann grafínn í eynni.
Að Magnúsi gengnum tók við bú-
rekstri sonur hans Ólafur M.
Stephensen dómsmálaritari (sekr-
eteri) og bjó hann í eynni til ævi-
loka 1872. Sonur Ólafs, Magnús,
og ekkjan bjuggju áfram í eynni.
Árið 1903 gekk Viðey úr eigu
Stephensensættarinnar. Eiríkur
Briem prestaskólakennari keypti
eyna fyrir hönd sonar síns Eg-
gerts Briem landbúnaðarfræðings
sem reisti þar bú.
Kúabú
1907 hófst nýr kafli í sögu Við-
eyjar. Hlutafélagið P.J. Thor-
steinsson & Co,. „Milljónafélagið"
svonefnda, tók austurhluta eyjar-
innar á leigu fyrir starfsemi sína
og tveimur ámm seinna keypti það
eyna og hafði þar mikil umsvif
fram til ársins 1914. Milljónafé-
lagið var með mikla útgerð á
Sundabakka austast í eynni.
í tíð Milljónafélagsins var unnið
að húsabótum og ræktun í eynni
en þá var einnig ýmislegt úr lagi
fært. Inngangur Viðeyjarstofu var
færður til og á stofunni sjálfri
vom gerðar ýmsar breytingar, t.d.
var gólfíð hækkað um 30 senti-
metra.
Eftir að Milljónafélagið leystist
upp eignaðist Eggert Briem eyna
aftur, nema Stöðina svonefndu á
Sundabakka en þar héldu Kárafé-
lagið og fleiri áfram útgerð enda
þar verið miklar hafnarfram-
kvæmdir og þorp risið með um
100 íbúum. Atvinnurekstur þessi
lagðist svo niður og 1943 fór þorp-
ið í eyði. Skólinn er eina húsið sem
eftir stendur en einnig er þar gam-
all vatnsgeymir frá dögum Millj-
ónafélagsins sem er nú félags-
heimili brottfluttra Viðeyinga.
Eftir að Milljónafélagið lagði
upp laupana hóf Eggert Briem
aftur kúabúskap í eynni en fram-
hjá því varð ekki litið að mjólkur-
flutningamir vom háðir gæftum
og var það óviðunandi bæði fyrir
framleiðanda og neytendur í
Reykjavík. Eggert hafði því þann
háttinn á að hann hafði kýmar úti
í Viðey á sumrin á meðan nógur
var haginn. Einnig var þama fjöldi
manna við heyskap. Þegar honum
var lokið var allt heyið flutt til
Reykjavíkur. Þegar haustaði vom
svo kýrnar fluttar sömu leið í
bæinn. Á vetuma vom þær í svo-
nefndu Briemfjósi við Smáragötu
og Njarðargötu, þar var mjólk
afgreidd daglega til fólks.
Eggert Bríem seldi eyna árið
1937 Engilberti Hafberg en tveim-
ur ámm síðar keypti Stephan
Stephensen, kaupmaður í Verð-
andi, eyna. Hann átti meginhluta
eyjarinnar næstu 44 ár. Stephan
og Ingibjörg kona hans gáfu þjóð-
kirkjunni Viðeyjarkirkju 1961.
Þjóminjasafni Islands var falin
kirkjan til varðveislu og vom gerð-
ar brýnustu lagfæringar undir
stjóm Kristjáns Eldjáms.
Viðgerðir hefjast
Árið 1968 eignaðist íslenska
ríkið Viðeyjarstofu og aðliggjandi
land og fól það Þjóðminjasafni til
umönnunar og endurreisnar. Ári
síðar var hafíst handa um viðgerð-
ir undir stjóm Þorsteins Gunnars-
sonar arkitekts. Bjami Benedikts-
son hafði beitt sér fyrir kaupunum
og það var áform hans og Kristj-
áns Eldjáms þáverandi þjóðminja-
varðar að endurreisn hússins yrði
lokið á afmælisári íslandsbyggðar
1974. Hins vegar kom í ljós að í
húsinu leyndust fleiri duldar
skemmdir en menn höfðu áætlað.
Þjóðminjasafnið gat þó endumýjað
þak Viðeyjarstofu og lagt það
blásvörtum gleijuðum þaksteinum
með hollensku lagi. Er það senni-
legast að svo hafí Eigtved bygg-
ingarmeistari líklega áformað í
upphafí. Kvistimir íjórir vom fjar-
iægðir og aðrir þrír vom byggðir
í þeirra stað eftir teikningu
Eigtveds. Framkvæmdir gengu þó
hægar en skyldi sökum fjárskorts
og þegar afmælisárið leið án þess
að viðgerðinni væri lokið, lagðist
vinnan að endurbótum að mestu
niður.
Sem fyrr hefur verið getið er
Skúli Magnússon landfógeti graf-
inn í Viðey og 1978 var eyjan
færð til lögsagnammdæmis
Reykjavíkur. Faðir Reykjavíkur
var loks kominn til Reykjavíkur
eða öllu heldur Reykjavík til hans.
Árið 1983 keypti Reykjavíkurborg
meginhluta eyjarinnar af Stephen-
sensætt, að frátöldum fjómm og
hálfum hektara vestan Kvenna-
gönguhóla sem em í eigu Ólafs
Stephensens framkvæmdastjóra.
— Árið 1986 gaf íslenska ríkið
Reykvíkingum Viðeyjarstofu og
landskika þann sem henni fylgdi.
Reykjavíkurborg var einnig falin
umsjá kirkjunnar. Borgarstjórinn
Davíð Oddsson lét þau orð falla
er gjöfín góða var þegin, að
Reykjavíkurborg myndi kappkosta
að gera við Viðeyjarstofu og ætti
að ljúka því verki á tveimur ámm.