Morgunblaðið - 04.12.1988, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. DESEMBER 1988
Þorðar saga
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Ásgeir Jakobsson: ÞÓRÐUR
KAKALI. 264 bls. Skuggsjá.
1988.
egar litið er yfír ritaskrá Ás-
geirs Jakobssonar kemur í ljós
að bækur hans eru að langmestu
leyti sjónum tengdar. Er þá ekki
úrskeiðis að hann skuli nú fara að
skrifa um Surlunguefni, endursegja
Þórðar sögu kakala og skýra og
skilgreina valdabaráttu höfðingja-
ættanna á Sturlungaöld? Fljótt á
litið kann svo að sýnast. En sé bet-
ur að gáð er enn verið að róa á
sömu mið. Þetta er í senn saga og
söguskýring. Og ægir leikur hér
ekkert smáhlutverk. Að hluta til er
þetta sjómannasaga. Þórður kakali
safnaði liði sínu á Vestfjörðum. Líka
er í minnum haft að hann háði einu
sjóorustu íslandssögunnar. Ásgeir
Jakobsson bendir á að af skipum
þeim, sem hann dró saman um
Vestgörðu, megi glöggt marka hver
þá hafí verið skipaeign Vestfirð-
inga. Og það bregði síðan ljósi yfír
atvinnusögu Qórðungsins á sama
tíma því vitanlega hafí þau skip
verið ætluð til fískveiða og flutninga
— þó svo að þau væru þama tilfall-
andi heimt til hemaðar. Þær stað-
reyndir hafa, að minnsta kosti í og
með, freistað höfundar að setja
saman þessa bók. Efnið tengist líka
átthögum hans. Sturlunga verður
ekki Iesin að gagni nema maður
setji sig um leið inn í staðfræði
sögunnar, viti deili á ömefnum, al-
faraleiðum og fjarlægðum. Og best
þekkir maður auðvitað til á heima-
slóðum.
Sturlungaöldin er merkilegt
rannsóknarefni frá mörgu sjónar-
miði séð. Ásgeir skoðar viðfangs-
efni sitt í víðtæku samhengi: »Ey-
þjóð, sem hvorki átti sér verslunar-
stétt né skip til siglinga, bar náttúr-
lega dauðann í sér,« segir hann.
Þó kennt hafí verið á dögum sjálf-
stæðisbaráttunnar að frelsið hafí
glatast vegna innbyrðis deilna mis-
viturra höfðingja teljum við okkur
vita betur nú.
Ásgeir hefur þann háttinn á að
hann endursegir sem mest Þórðar
sögu og tekur stundum upp úr henni
orðréttar málsgreinar en skýtur hér
og þar að orðaskýringum og þá
innan sviga. Munu þær ætlaðar
ófróðum til skilningsauka. Að
mínum dómi em þær útlistanir full-
margar og óþarflega ítarlegar, að
minnsta kosti sumar hvetjar. Bók
sem þessa munu varla lesa aðrir
en þeir sem þegar eru nokkuð inni
í Sturlungu og öðrum fomritum og
þar af leiðandi sæmilega að sér í
þeirrar tíðar íslensku. Að öðru leyti
tekst Ásgeiri vel endursögnin. 0g
reyndar er það ekki á hvers manns
færi að endursegja fomrit. Þar er
margt að athuga. Stíllinn er
klassískur. Hann er gagnorður en
samt einfaldur. Óhugnanlegur er
líka hrottaskapur sá sem lýst er í
Sturlungu og vandratað að relq'a
slíkt í endursögn. Víða er þess get-
ið að góðum mönnum hafí óað við.
Þeirra á meðal var Þórður kakali.
Hann átti harma að hefna. Og víst
ætlaði að beijast til valda. En hefni-
gjarn sýnist hann ekki hafa verið;
gerði sér ekki leik að því að brytja
niður eða limlesta fólk eins og sum-
ir sem gengu til fylgis við hann.
Hvorki hafði hann glæsileik né
duttlunga Sturlu, bróður síns, en
virðist hafa verið fullt svo vel til
foringja fallinn. Og vamarsigur sá,
sem hann vann á Kolbeini unga,
sýndi að hann var maður farsæll
og hefði, ef ytri skilyrði hefðu verið
hagstæðari, átt framtíð fyrir sér
sem höfðingi, leiðtogi. Bæði vegna
mannkosta sinna og líka hins að
hann mátti berjast við ofurefli Iiðs
skapar honum vissa samúð eins og
höfundur bendir á. Vitanlega var
liðsafnaður hans um Vestijörðu
enginn happadráttur fyrir heima-
menn. Þvert á móti varð margur
hart leikinn í þeirri herkvaðningu.
En alþýða manna átti ekki um góða
kosti að velja, vægast sagt. Það
útheimti bæði kænsku og heppni
að halda höfðinu á ógnaröld þess-
ari. Þeir, sem neyddust til að fylgja
höfðingja til vígaferla, vom sjaldan
nokkrir hugsjónamenn í þess orðs
venjulegu merkingu heldur þraut-
píndur almúgi sem rekinn var áfram
með harðri hendi. Ásgeir bendir á
að fylgispekt Vestfírðinga við Þórð
hafí meðal annars stafað af þvi að
ella gátu þeir átt von á öðm verra.
Sjókort fylgir textanum vegna
Flóabardaga, en þar er Ásgeir Jak-
obsson ekki alveg sammála stað-
fræði þeirra fræðimanna sem áður
hafa tekið sér fyrir hendur að
ákvarða hvar þessi örlagaríki at-
burður hafí átt sér stað.
Þórður kakali hafði færri menn
og skip en vann þó frækilegan varn-
arsigur. Það gerði gæfumuninn
Ásgeir Jakobsson
segir Ásgeir Jakobsson, að »Vest-
fírðingar vom jafnvanir hreyfíngum
skipa sinna og Norðlendingar hesta
sinna.«
Aldarfarslýsing sú, sem lesa má
út úr bókinni og ályktanir af henni
dregnar, em að minni hyggju vel
ígmndaðar. Auðvitað var þetta orð-
ið vonlaust fyrir íslendinga. Norð-
menn, sem skipum réðu, áttu eins
og komið var alls kostar við þessa
einangmðu eyþjóð. Ógnimar og
manndrápin vom fjörbrot þjóðveldis
sem var dauðanum merkt. Því
reyndust hinir sterku allir jafn-
máttvana þegar til leiksloka dró;
auk þess sem þeir vom sundraðir,
gátu ekki lengur treyst á nánustu
ættingja hvað þá aðra. Eða eins og
Ásgeir Jakobsson kemst að orði:
»Eftir hinn langa ófrið á Sturlunga-
öld og hatrið, sem honum fylgdi,
vildi margur íslenzkur höfðingi
heldur gefa upp hémð sín í hendur
Noregskonungs en svarins óvinar.«
Sturlunga leitar á hugann nú á
dögum. Og margur tekur sér fyrir
hendur að skýra hana, leggja út
af henni, draga af henni ályktanir;
stundum almennt en oftar á ein-
hveiju afmörkuðu sviði eins og
Ásgeir Jakobsson gerir hér. Hug-
leiðingar hans em síður en svo hið
eina sem ritað er um Sturlungu um
þessar mundir. En þær sóma sér
prýðilega við hlið annarra rita um
sams konar efni.
Sigurður skólameistari sagði
einu sinni að menn ættu ekki að
skrifa um annað en það sem þeir
hefðu vit á. Ásgeir Jakobsson fylg-
ir hér þeirri reglu, skyggnir það
sjónarsvið þessa mikla rits þar sem
hann er sjálfur heima.
Ottaskógnr
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Nína Björk Árnadóttir: HVÍTI
TRÚÐURINN. Forlagið 1988.
Eitt ljóðanna í Hvíta trúðnum
nefnist í óttaskógi. Það er á
margan hátt dæmigert fyrir skáld-
skap Nínu Bjarkar Ámadóttur:
Enginn
getur fylgt mér út
úr skógi óttans
fagrir eru þeir
sem koma til mín
Nína Björk Ámadóttir
opna mér lófa sína
fulla af ástarblómum
opna mér augu sín
full af stjömum
Enginn getur fylgt mér út
úr skógi óttans
út úr óttaskóginum mínum
Fegurð og ást setja sem áður
svip á ljóð Nínu Bjarkar. En mest
ber á ótta og kvíða og þeirri ógn
sem það veldur að öllu eru tak-
mörk sett. Svo að vikið sé aftur
að fyrmefndu ljóði stendur þar að
enginn geti fylgt skáldinu út úr
skógi óttans. En þessi skógur
verður kumpánlegur og kannski
dálítið meira þegar síðasta Iínan
er skoðuð. Þar er skógur óttans
orðinn óttaskógurinn minn. Skáld-
ið veit að án þessa skógar verður
ekki til neinn lífsháski og þá ekki
heldur neitt ljóð.
Dvölin í óttaskógi er nauðsyn.
Birtan er of skær fyrir dimmufugl-
inn eins og í samnefndu Ijóði.
Nína Björk minnist nokkurra
látinna vina í Hvíta trúðnum. Um
Flóka eru tvö ljóð, hið fyrra eftir-
mæli. í því er hinn eftirsótti rökk-
urheimur ævintýra og sagna sem
Flóki gat opnað. Lokaorðin:
„deyðu ekki/ mér þykir svo vænt
um þig“ kallast á við síðasta ljóðið
í bókinni. Það ljallar um daginn
sem er svo gegnsær og ekki má
bijóta og skáldið biður: „haltu um
hann með mér“.
KLiðmjúk ljóð Nínu Bjarkar
byggja mjög á endurtekningum.
Stundum gengur hún of langt í
þessari aðferð, einkum þegar hún
beitir um of algengum „skáldleg-
um“ orðum. Ljóðin verða einum
of ljúfsár. En einlægni hennar,
bamsleg skynjun og um leið full-
orðin tilfínning gæða mörg ljóða
hennar lífsvisku.
Opnu frásagnarljóðin eins og til
að mynda Heima á Þóreyjamúpi
áður en ég fæddist, Bemskuminn-
ing úr Djúpi (tvö ljóð með sama
heiti) og 7. júní í Finnlandi em
afar geðþekk ljóð og leyna á sér
í einfaldleik sínum. Ferðaminning-
in frá Indlandi, Snertingabann-
Fjarvistarsönnun er gott og gilt
ferðaljóð, en dálítið eftir upp-
skrift. Svona ljóð á maður von á
að lesa um ferðalag hvítrar vel-
ferðarskáldkonu um tötraheima
Indlands.
Ljóðin tvö sem bæði heita Kyn-
þroska virðast mér lýsa skilningi
á vissu aldursskeiði og gera það
á nærfærinn hátt eins og Nínu
Björk er tamt.
Hvíti trúðurinn sem bókin dreg-
ur nafn af skýrir frá því hvemig
allt gleymist og grær „uns dagur-
inn kemur aftur/ og opnar sárin“
og sá sem talar í ljóðinu stendur
á miðju torgi eða í miðri veislu í
hlutverki trúðsins. Þetta er sterkt
ljóð og vel ort eins og fleiri ljóð
bókarinnar. Líklega er því ætlað
að segja sama og Útlagi, Ijóð sem
sýnir skáldið sem hinn eilífa útlaga
sem „á aðeins/ sjálfs sín völ“.
Að búa í slíkri útlegð laðar fram
ljóð, beinlínis heimtar ljóð.
Björg Björns-
dóttir - Minning
Fædd 22. maí 1919
Dáin 19. nóvember 1988
Það er ekki meining okkar að
rekja æviferil Bjargar í þessum
skrifum hér. Það hafa aðrir gert
af meiri kunnáttu. Okkar kynni af
Björgu náðu aðeins til sex síðustu
æviára hennar. Árið 1982 keyptum
við neðri hæð í húsi þeirra Sigur-
sveins og Bjargar. Þegar sú ákvörð-
un var í bígerð sögðu margir okkar
bestu vinir að tvíbýli væri óhentugt
sambýlisform sem allir ættu að
forðast. Þrátt fyrir holl og góð ráð
tókum við það skref sem við sjáum
Birting afmælis-
og minningargreina
Morgunblaðið tekur af-
mælis- og minningargreinar
til birtingar endurgjaldslaust.
Tekið er við greinum á rit-
stjórn blaðsins á 2. hæð í Aðal-
stræti 6, Reykjavík og á skrif-
stofu blaðsins í Hafnarstræti
85. Akureyri.
aldrei eftir og alla tíð höfum við
fundið okkur velkomin og að hér
ættum við virkilega heima, jafnvel
sonur okkar er rólegur lyklalaus
því komist hann ekki inn á 1. hæð
þá kemst hann alltaf inn á hæðina
fyrir ofan.
Það að kynnast Björgu og henn-
ar sterka persónuleika er góð
reynsla. Alltaf var það númer eitt
að gera öðrum greiða og gleðja þá
sem stóðu henni nálægt. Hið
trausta samband Bjargar og
Svenna var hreinlega til að kenna
ungum hjónum eins og okkur hvað
samstaða og hlýja í hjónabandi er
mikilvæg eins og allt þeirra sam-
band endurspeglaði. Björg hafði
þann góða kost í sínu fari að vinnu-
gleði og vandvirkni einkenndu
hana, hvort sem það voru störf
unnin á heimilinu eða utan þess.
Við minnumst þess oft er við áttum
stundir saman þar sem rætt var
um lífsins gang hve auðvelt Björg
átti með að gefa frá sér hlýju.
Oft var það að bankað var á
dymar hjá okkur og þar var Björg
með heitar skonsur eða annað góð-
gæti til að gefa. Já, að gefa veitti
henni mikla lífsfyllingu.
Við viljum þakka Björgu fyrir
þau ár þar sem okkar vegir lágu
saman.
Kæri Svenni og aðstandendur,
megi Guð veita ykkur styrk um
ókomna framtíð.
Kveðja.
Margrét og Kristján
Hrefiia L. Þorarms-
dóttir — Knútur Lár-
usson - Hjónannnning
Fædd 5. desember 1918
Dáin 14. júlí 1988
Fæddur 24. júlí 1915
Dáinn 14. júní 1988
Mig langar í fáum orðum að
minnast þeirra prýðishjóna Hrefnu
og Knúts. Ég kynntist þeim sem
mjög samstilltum hjónum. Enda
sannaðist það og kom best fram í
veikindum þeirra beggja. Hrefna
átti við vanheilsu að stríða um ára-
tugaskeið, hún hafði sér fáa betri
við hlið en mann sinn. Enda brast
þar styrk stoð er Knútur var allur.
En maðurinn með ljáinn var ekki
búinn að ljúka verki sínu, því mán-
uði eftir lát Knúts lést Hrefna.
Þetta var þungt áfall fyrir ættingja
þeirra hjóna en Knútur og Hrefna
eignuðust tvær dætur, þær eru:
Katrín, gift Einari Kristjónssyni frá
Ólafsvík, og Hafdís, gift Lárusi
Péturssyni frá Stykkishólmi. Þau
áttu þijú bamabörn og tvö bama-
barnabörn.
Það var alltaf sama gestrisnin.
Ég og fjölskylda mín urðum þess
aðnjótandi sumar eftir sumar enda
ekki komið svo í Hólminn að þau
væru ekki heimsótt. Alltaf var reynt
að vera með glaðværð og aldrei
voru sýnd merki þess að heilsan
væri að bresta. Enda kom fréttin
um veikindi Knúts eins og reiðar-
slag og síðan öllu lokið.
Knútur starfaði sem vélamaður
við frystihúsið í Stykkishólmi í
fimmtíu ár. Hann var bæði vel lið-
inn og traustur starfsmaður. Ég vil
leyfa mér að segja að í dag getum
við, sem þau hjónin þekktum, glaðst
yfír því að þau voru ekki aðskilin
nema í einn mánuð. Við minnumst
þeirra hjóna með söknuði, og þökk-
um fyrir þær stundir sem við áttum
með þeim og kynninguna við þau.
Ég bið Guð að styrkja ættingja
þeirra og vini.
Far þú í friði,
friður Guðs þig blessi,
hafðu þökk fyrir allt og allt.
(V. Br.)
Lilja Pálsdóttir