Morgunblaðið - 29.12.1988, Side 14

Morgunblaðið - 29.12.1988, Side 14
14__________MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. DESEMBER 1988_ Hof og Panþeon eftir Einar Pálsson Hinn 8. júní 1986 sendi undirrit- aður frá sér í Morgunblaðinu grein um „Róm og Rangárþing". Var þar athuguð stóreinkennileg^ staða sem upp er komin í fræðum íslendinga, nánar til tekið sú, að unnt er að beita fom-íslenzkum menningar- háttum til að skilgreina fom- rómverska hugmjmdafræði. Birtist önnur grein um efnið, „Staðfesting frá Róm“, í Morgunblaðinu 27. sept. 1986. í SÖGU, tímariti Sögu- félagsins, XXVI-1988, eru svo fram settar fjörutíu tilgátur (hypotesur), forsagnir eða forspár um það, hvað fínnast muni í Róm við nánari rann- sóknir. Eru tilgátumar fjörutíu fram settar ÁÐUR en vattvangs- rannsókn fer fram í Róm, svo að allmörgum manninum mun þykja í mikið ráðizt. En nú liggja sem sagt fyrir talsverðar upplýsingar um þetta nýstárlega efni; lesendur koma vonandi ekki alveg af fjöllum, þegar við er bætt. Grundvöllurinn er að sjálfsögðu lagður í ritsafni því, sem hér verður til styttingar nefnt RÍM (Rætur íslenzkrar menn- ingar). Eldri forsögn í raun var sagt fyrir um sam- svörun ins helga íslenzka baugs og hliðstæðs tákns Rómaborgar í Bak- sviði Njálu 1969 (tilgáta 64). Þar vora því gerðir skór, að táknmál, sem ráðið hafði verið af íslenzkum fomritum, mundi segja fyrir um tengsl trúarbragða og landnáms annarra samfélaga, helzta táknmál klassiskrar heiðni, stjamhimin og áttavísan og ýmislegt fleira. Þetta hefur gengið eftir; með klassiskri heiðni er átt við heiðinn sið Grikkja og Rómveija. Með athugunum þeim, sem gerðar vora í Flórenz, og skýrðar era í ritinu Hvolfþak himins (1985) dýpkaði myndin all- mjög, og það svo, að óhætt má nú telja að sleppa flestum þeim fyrir- vöram, sem fyrr vora á hafðir. Eftir rannsóknina í Flórenz var leiðin greið til Rómar; því hafði raunar verið spáð fyrir í ritinu Rammaslag 1978, að ýmsar beinar hliðstæður mundu fínnast með helztu landnámshugmyndum Róm- veija og íslendinga, og var fyrirvör- um þá þegar sleppt. Nokkur orð vora um þetta höfð í ensku ritgerð- inni The Dome of Heaven, sem rit- uð var fyrir vissa arkitekta og áhugamenn árið 1981, svo að að- dragandinn að því sem hér verður frá greint er orðinn býsna langur. Verður að ætla, að íslenzkir fræði- menn hafi haft ærinn tíma til að velta efninu fyrir sér. Staðan þá Það sem flestum mun þykja ein- kennilegast við forspár RIM er, að þær gengu þvert á viðteknar skoð- anir um stofnsetningu og skipulag Rómaborgar. Allt fram til ársins 1986 var það viðtekið, svona rétt eins og tilviljun hefði ráðið niður- skipan mannvirkja. Niðurstaða RÍM var þveröfug. Hinn 21. apríl 1986 kemur svo fram ítalski arki- tektinn Piero Maria Lugli og birtir niðurstöður af rannsókn sinni á borgarskipulagi Rómar hinnar fomu. Er ekki að orðlengja það, að þær niðurstöður staðfesta meg- intilgátur RÍM um efnið. Spyiji ein- hver, hvemig í ósköpunum unnt sé að nota íslenzk gögn til að spá fyrir um stofnsetning Rómaborgar þvert gegn viðteknum skoðunum þeirra manna sem taldir vora sér- fræðingar í faginu, er svarið: verk- lagið. Notazt var við verklag til- gátunnar — hypotesunnar — þar sem „skoðun“ rannsakandans er látin lönd og leið, „álit“ hans og annarra lagt til hliðar; niðurstöður af rannsókn einar látnar gilda. Það er þetta verklag sem vísað hefur til merkingar í Róm. Staðan nú í Baksviði Njálu var Baugur Rangárhverfís tekinn sem viðmiðun Rómaborgar. Ketill hængur, land- námsmaður, er átti sér bú að Hofí á Rangárvöllum, er þar látinn koma fram og segja á nútímamáli frá meginviðmiðunum heimsmyndar sinnar. I tímaritinu Sögu breytum ’AM n<m ALteKA IFÖttMA AV&V&TU-n ööGto*\M^AQC> OOO p* Í2SB AV*;V5Tí Niðurstaða P.M. Lugli um sólstaðnalinu Rómar (merkt Tusculum). Hið fornfræga hof Panþeon liggur á línunni. Athugið að suður snýr upp og norður niður á uppdrættinum. Einar Pálsson „í Róm jafiit sem á Rangárvöllum var gjör- völl sögnin miðuð við |ól. Betri jólagjöf hafa Islendingar vart fengið en þessa: héðan í frá verður eigi nákvæmari viðmiðunargrundvöllur fundinn í klassiskum fornum fræðum en sá sem varðveittist á skinni hér norður við yzta haf.“ við orðalagi forspárinnar til einföld- unar og skilningsauka svo, þar sem greint er frá þeim fjóram viðmiðun- um er mestu skipta: 1. Það mun í ljós koma, að Róma- borg hin foma var byggð á Baug. 2. Það mun í ljós koma, að sá baugur var heimsmynd, spegil- mynd af sjóndeildarhring, þ.e. alheimi, eins og menn skildu hann að fomu. 3. Það mun í ljós koma, að Baugur- inn var jafhframt skiptur í átta geira eða rimar. 4. Það mun í ljós koma, að sumar- og vetrarsólstöður gegndu meg- inhlutverki í mörkuninni. Það er þetta sem Piero Maria Lugli fínnur og birtir eftir þijátíu ára starf að rannsókn á upprana- legu skipulagi Rómaborgar. Hefur hann þá að eigin sögn notið aðstoð- ar sérfræðinga í fomleifafræði, bókmenntum, málfræði og fleiri greinum. En til skýringar fyrir þá sem ekki þekkja tilgátuformið í vísindum skal þess getið, að þegar það fínnst, sem spáð er fyrir, skýt- ur það stoðum undir hvort tveggja í senn, það sem miðað er við og það sem reiknað er út — í þessu tilviki Hjól Rangárhverfís og Baug Rómaborgar. Hof á Rang’árvöllum Meginatriði í túlkun hins íslenzka táknmáls varðaði Hof á Rangárvöllum, bæ ins fyrsta land- námsmanns héraðsins, Ketils hængs. Ef gögn voru rétt metin lá sá bær á þeirri sjónlínu, sem land- námsmenn kenndu við sólstöður, frá Bergþórshvoli í Landeyjum að Stöng í Þjórsárdal. Enginn smá- vandi er að fínna erlendar hliðstæð- ur, þar sem miðað er við ólíka landshætti og kennileiti, og þó er það hægt. Þar skiptir sköpum eðli Hofs frá sjónarmiði hugmynda- fræðinnar. Það eðli mátti reikna út og setja fram um það tilgátur. Þetta var gert, og, eins og menn vita, fannst skýr hliðstæða í Flór- enz árið 1980. Sú hliðstæða byggð- ist ekki á því, að sjónlínan kæmi í ljós á undan viðmiðuninni, heldur á hinu, að sjálf grandvallarviðmið- un Flórenzborgar, Battistero di San Giovanni (Skímarhús Jóhannesar), var talin lítt umdeilanleg. Reiknað hafði verið út hér nyrðra, að Hof á Rangárvöllum hefði hlotið að vera tengt sérstökum talnasam- stæðum, sem helgi var á að fomu. Þannig var Hof dæmigervingur tölunnar 216, ef niðurstaðan var rétt, en mörkun lands er fylgdi (í beinum tengslum við mörkun Al- þingis á Þingvöllum) var sama tala þúsundföld, þ.e. 216.000 rómversk fet frá Bergþórshvoli að Stöng. Ef tilgátan var rétt áttu þessar tölur að fínnast í grandvallarviðmiðun Flórenzborgar og tengjast átta- vísaninni suðvestur-norðaustur. Það var þetta sem fannst — auk fleiri efnisþátta — í grandvallarvið- miðun Flórenz, Battistero di San Giovanni. Hliðstæðan í Róm Þótt spáð hafi verið í RÍM, að svipaðir menningarhættir mundu finnast í Róm og á Rangárvöllum, var sú spá að sjálfsögðu fram lögð að breyttu breytanda. Miða varð við annað landslag, sérstaka helgi- daga Rómveija, mismunandi siði og tímaskeið. En þama eram við heppin: Piero Maria Lugli hefur tekizt að greina sundur skipulag Rómaborgar eftir tímaskeiðum. Þegar þetta er ritað hafa raunar borizt upplýsingar um fleiri fræði- menn, er svipaðar mælingar stunda, svo að mikil bylting virðist á orðin þar syðra. Hér höldum við okkur hins vegar að því einfaldasta í fræðunum. Til að skýra, hversu skrýtin staðan nú er, og til að sýna hvílíka möguleika íslendingar eiga í iðkun fomfræða, skal eitt sér- kenni samsvöranar Rómar og Rangárþings hér athugað og greint frá því, hvem veg meginatriðum ber saman hér og syðra. Það mál varðar staðsetningu bæjar Ketils hængs, Hofs á Rang- áiyöllum. Samkvæmt niðurstöðum RÍM var sá bær eigi aðeins bústað- ur og helgistaður, Hof, heldur sjálf viðmiðun landamörkunar dæmi- gerð. Þetta mátti greina af tákn- máli, sem hér er eigi staður til að skýra. Forspáin sagði svo fyrir, að ef hliðstæða fyndist í Róm, ætti mikilvægt hof að liggja á sjónlínu þeirri, er Rómveijar mörkuðu milli tiltekinna staða á sjónlínu þeirri, _er Rómveijar mörkuðu milli tiltek- inna staða á sjónhring er þeir kenndu við jól og mitt sumar. Það var því ekki með lítilli eftirvænt- ingu að höfundur þessarar greinar skyggndist eftir slíku hofí á kortum þeim, er Lugli var svo vinsamlegur að senda honum. Og er óþarfí að orðlengja um þetta: einmitt á þeirri línu gat að líta það hof, sem lýst er sem mikilfenglegasta mannvirki er enn stendur frá fomöldinni í Róm, eða, eins og stendur í skýr- ingabók á ensku um efnið eftir F.C. Pavilo: „The Pantheon, a glory of the Etemal City, is the most perfect of all classical monuments in Rome.“ Skírnarhúsið og hofið Það liggur með öðram orðum fyrir, að frægustu og glæsilegustu musteri Ítalíu era nú orðin einhver fágætustu rannsóknarefni íslenzkra fræða. Það forvitnileg- asta við musterin tvö er þó e.t.v. sá munur sem skilur þau að í rann- sóknunum. í Flórenz var ákveðinn viðmiðunardepill finnanlegur, og musterið er þar stóð reyndist byggt yfír hina fomu „hugmynd" Pýþag- órasar, töluna 216. Engin leið var að afskrifa slíkt 'sem tilviljun. Hins vegar fannst þar ekki Mannslínan milli Steingeitar og Krabba. í Róm er þessu öfugt farið: þar veitir Lugli því athygli, að hið glæsta hof Panþeon liggur einmitt á línu þeirri er markar sólstöður á miðjum vetri og miðju sumri. Panþeon liggur, svo skýrar sé að kveðið, þar sem það hefði átt að liggja samkvæmt niðurstöðum RÍM — byggðum á Hofi á Rangárvöllum og táknmáli þess. Skímarhús Jóhannesar og

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.