Morgunblaðið - 06.02.1990, Síða 46

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. FEBRÚAR 1990
-A-uj u..-. ■ ■ u-i—r. —: ......... » ■ ■ r-i-r-
Minning:
Guðni Þórðarson
fv. verkstjóri
Guðni Þórðarson fyrrv. verkstjóri
hjá Síldarbræðslunni á Dagverðar-
eyri er nýlátinn á tíræðisaldri. Hann
verður jarðsunginn frá Akureyrar-
kirkju í dag, þriðjudag 6. febrúar.
Honum er búið leg í Akureyrar-
kirkjugarði við hlið konu sinnar,
Sigríðar Einarsdóttur, sem lést
1977. Sigríður og Guðni voru lengst
af bundin Dagverðareyrarverk-
smiðjunni og höfðu þar um tíma
sitt annað heimili eins og vinnu
Guðna var háttað, en annars áttu
þau hús á Hamarsstíg 1 á Akur-
eyri, bjuggu þar samfleytt í 43 ár.
Guðni Þórðarson verður vinum
sínum minnisstæður fyrir margt, en
kunnastur var hann samferðamönn-
um sem verkstjóri hjá síldarverk-
smiðjunni á Dagverðareyri áður en
sú starfsemi hófst þar, sem Guðni
tengdist og var svo lengi við bund-
inn. En þegar rætt er um blóma-
skeið síldarvinnslu í Dagverðar-
eyrarvík er það sá tími sem Guðni
starfaði þar. Þetta er ekki ýkja lang-
ur tími í athafnasögu Eyjafjarðar,
en merkur eigi að síður, tengdur
duttlungum síldarinnar, þeim von-
um og vonbrigðum, auðsöfnunartrú
og gjaldþrotauppgjörum sem
„síldarævintýrin" eru talin einkenn-
ast af. Eins og hagsöguskilningur
er um þessar mundir má allt eins
búast við því að sagan eigi eftir að
beija það inn í höfuð næstu kyn-
slóða á sinn kaldhæðna hátt, að
íslenskir bjargræðisvegir framan af
öldinni og fram eftir hafi verið lítið
annað en að steypa stömpum og séu
síldarárin með sína mörgu íslands-
bersa dæmið um það. Þótt á ýmsu
gengi í síldveiðum og síldarvinnslu
fyrr og síðar væri það samt harður
dómur að sjá árangur þessara at-
vinnugreina í skammlífí þeirra einu
saman og lokauppgjörum einstakra
fýrirtækja þegar síldarævintýrum
lauk. Mun hitt sönnu nær að „síldar-
ævintýrin" skildu mikið eftir sig í
varanlegum verðmætum, þau voru
eitt af hreyfíöflum íslensks at-
hafnalífs og almennra framfara á
ýmsum sviðum. Ef þjóðin hefði ekki
íagt út í síldarævintýrin, ef hún
hefði látið þau fara fram hjá sér,
gat slíkt ekki borið vitni um annað
en framtaksleysi og deyfð til úrræða
í atvinnumálum.
Það varð hlutskipti Guðna Þórð-
arsonar að starfa lengi við síldarút-
veginn. Hann vann að því að endur-
reisa síldarbræðsluna á Dagverðar-
eyri árið 1934 sem aðalverkstjóri
þá þegar. Þeirri stöðu hélt hann við
vaxandi trúnað verksmiðjueigenda
alla þá tíð sem verksmiðjan starf-
aði. Fyrir veru sína og verkstjórn á
Dagverðareyri varð Guðni þekktur
maður um Eyjafjörð og meðal
margra síldarsjómanna, enda lét
hann sín að góðu getið í hvívetna.
Hann var kunnur maður undir nafn-
inu „Guðni á Dagverðareyri". Vel
mátti hann una þeirri nafngift, svo
tengdur var hann staðnum meðan
sú tíð stóð.
Guðni Þórðarson var Austur-
Skaftfellingur, fæddur á Brunnhóli
á Mýrum þar í sýslu 13. ágúst 1896.
Þar höfðu foreldrar hans, Þórður
Guðmundsson og Auðbjörg Guð-
mundsdóttir, búið lengi og eignast
13 böm, misst mörg þeirra svo að
aðeins fimm náðu fullorðinsaldri,
að því er ég best veit. Guðni var
yngstur systkinanna. Fjölskyldan
fluttist að Eskey í sömu sveit þegar
hann var þriggja ára og þar ólst
hann upp til 12 ára aldurs, þegar
foreldrar hans settust að á Höfn í
Homafirði. Þar var þá kominn vísir
að þorpi kringum verslun Tulinius-
arbræðra, sem Þórhallur Daníelsson
eignaðist um þessar mundir og hafði
áður verið þar verslunarstjóri. Guðni
fór snemma að vinna hjá Þórhalli
þótt ungur væri. Hann var heimilis-
maður kaupmannshjónanna nokkur
ár og féll vistin vel. Bar Guðni mik-
ið lof á Þórhall og taldi sig eiga
honum margt upp að inna vegna
góðs atlætis og aðstöðu til gagnlegr-
ar verkmenntunar og þroska sem
hann naut í hans skjóli á unglingsá-
rum sínum.
Um skólagöngu var ekki að ræða
hjá Guðna, aðeins heimanám í lestri
og skrift auk venjulegrar fermingar-
fræðslu. Hjá Þórhalli lærði hann að
skrifa fyrir alvöru með því að hafa
gamlar verslunarbækur Pap-
óshöndlunar sem fyrirmynd. Þar
fann hann forskrift sem hann lag-
aði stafagerð sína eftir og varð lista-
skrifari eins og allir vissu sem
þekktu Guðna. Hann var vel að sér
í stafsetningu án þess að hafa
nokkru sinni fengið leiðsögn í þeirri
grein svo neiriu næmi. Einn vetrar-
part á þessum árum var honum
sagt til í reikningi og dönsku hjá
heimiliskennara á læknissetrinu í
Búlandsnesi við Berufjörð. Af því
varð hann fullfær reikningsmaður
og virtist fá svo góða undirstöðu í
dönsku að eftir stutta viðdvöl sem
skipverji á dönsku kaupskipi gerðist
hann ágætur dönskumaður og þó
kannske betri í norsku þegar hann
fór að tileinka sér það mál af sér-
stakri nauðsyn. Það átti fyrir Guðna
að liggja að vinna mikið með Norð-
mönnum, ekki síst á Austfjörðum,
þar sem lengi eimdi eftir af norskum
athöfnum og áhrifum, — reyndar
allt til góðs, ef menn halda að svo
hafi ekki verið.
Það voru kynni við norska at-
hafnamenn sem áttu, að ég held,
mestan hlut að því að Guðni Þórðar-
son fluttist til Eyjafjarðar eftir
nokkuð fjölskrúðugan atvinnuferil á
sjó og landi heima á Homafírði,
Eskifírði og Norðfírði og loks Siglu-
fírði. Einn þeirra merku Norðmanna
sem settust að á íslandi á fyrri hluta
aldarinnar var Joachim Jentoft Ind-
björ. Indbjör lagði það fyrir sig fyrst
og fremst að stjóma fískimjöls- og
síldarverksmiðjum og átti sinn þátt
í að kenna íslendingum til verka á
því sviði. Þeir Guðni vom gagnkunn-
ugir frá Norðfjarðarárum beggja.
Þegar Indbjör varð framkvæmda-
stjóri síldarverksmiðjunnar á Dag-
verðareyri valdi hann Guðna sem
aðalverkstjóra og aðstoðarmann
sinn. Samstarf þeirra Indbjörs stóð
lengi. Verksmiðjulífið við Dagverð-
arvík einkenndist af því samstarfi
og þeirri samheldni sem var með
þeim mönnum, sem mynduðu kjam-
ann í starfsliði verksmiðjunnar,
Braga Eiríkssyni, Jóni Einarssyni
og Sveinmari Jónssyni og öðmm
sem þar unnu lengi og samfellt.
Kynni mín af Guðna Þórðarsyni
vom mjög persónuleg. Hvorki vom
þau bundin frændsemi né hags-
munatengslum. Atvikin höguðu því
svo að ég bast vináttu við fjölskyld-
una á Hamarsstíg 1, þegar ég fór
að stunda nám á Akureyri ungling-
ur og átti langt að sækja. Vorið sem
ég las undir fyrsta bekkjarpróf í
MA var mér komið fyrir á því góða
heimili. Kynnin vom þó eldri, því
að Sigríður og Guðni vora um skeið
nágrannar míns fólks á Norðfírði
og við Aðalsteinn Guðnason vomm
leikbræður í bemsku. Fyrstu þrenn
Akureyraijól mín, áður en foreldrar
mínir settust þar að síðar, var ég
eins og heimilismaður þeirra Siggu
og Guðna. Ekki var um það að
ræða að æða austur á Firði í jóla-
leyfum. Samgöngur leyfðu það ekki.
Heimilið á Hamarsstíg 1 var til
mikillar fyrirmyndar. Fjölskyldan
var að vísu ekki stór og þurfti ekki
stór húsakynni. Rýmið í þessu húsi
var þá ekki mikið í metmm talið
en það virtist alltaf vera nóg, þótt
þama væri mikill gestagangur, því
að margur Austfírðingurinn var
nætursakir í þessu húsi, man ég,
og jafnvel vom þar fastir leigjendur
í ekki stærra plássi. En á Ham-
arsstíg var sérstök heimilismenning
og m.a. slíkt jafnvægi í nýtingu
húsrýmis að það verður mér alltaf
minnisstætt. Garðurinn kringum
húsið var í höndum Sigríðar hin
mesta bæjarprýði vegna vöxtulegs
tijágróðurs og vel hirtra blómareita.
Á því heimili varð eins mikið úr litl-
um efnum og frekast er unnt, allt
með dugnaði og útsjónarsemi. Hvað
það snerti vom Sigríður Einars-
dóttir og Guðni Þórðarson samvalin.
Þau „hirtu vel um sinn garð“, hvör-
fluðu ekki frá því sem næst þeim
stóð. Hjá þeim var fyrirheitna landið
heimaslóðin.
Þótt Guðni yrði fjörgamall og
hyrfí ungur úr átthögum sínum á
Homafírði og yndi hvergi betur en
við Eyjafjörð, sé ég hann alltaf fyr-
ir mér sem „Homfirðing" af þeirri
gerð sem mér er tamast að trúa að
sé raunvemleg, þótt nokkuð sé sú
mynd einfölduð eins og önnur norm
og staðlar. „Homfirðingur" er ekki
gefinn fyrir að halda sér fram með
áberandi hætti, en með kusteisis-
legri ýtni kemst hann gjaman fram
úr öðmm. „Hornfírðingur" gerir
sjaldan of mikið úr viti sínu og
hæfileikum, en hefur lúmskt gaman
af því að koma náunganum á óvart
með því að vita ýmislegt betur en
aðrir. „Homfirðingur" er húmoristi
af þeirri gerð sem ekki er talin sér-
staklega „íslensk". Hann snýr
fyndninni að sjálfum sér og ef hann
víkur henni að öðmm, þá gerir hann
það á „fyndinn“ hátt en ekki með
grófyrðum. En upp úr öllu stendur
gamla homfírska tungutakið, þessi
orðgnótt sérstæðrar mállýsku sem
hæfír svo vel frásagnargleði Hom-
fírðinga, þegar þeir taka sig til að
segja sögur og fara með vísur.
Ollu þessu kynntist ég meira og
minna í fari Guðna Þórðarsonar.
Hann var fastmótaður maður af
ætt og erfðum, uppvexti sínum.
Hann vildi ekki láta á sig ganga
og var vís til að snúast hart við
áleitni ef svo bar undir. Til þess kom
þó sjaldan því að allt hans far var
agað af hófsemi og hæversku sem
margir kalla skaftfellskt einkenni
og er það að vissu marki. Stjórn
Guðna á fólki fannst mér mild og
góðmannleg það litla sem ég kynnt-
ist af eigin reynd.
Guðni Þórðarson rakti æviferil
sinn í skemmtilegu viðtali við Erling
Davíðsson ritstjóra, og er það birt
í ritröðinni Aldnir hafa orðið 6.
bindi útg. 1977. í þessu viðtali birt-
ist Guðni ljóslifandi eins og hann
kom vinum sínum fyrir sjónir:
greindur og fróður, athugull og
kíminn, en umfram allt ráðdeildar-
samur maður, sem allir hlutu að
treysta.
Guðni fluttist frá Akureyri eftir
lát konu sinnar fyrir 13 ámm og
settist að hjá einkasyni sínum, Aðal-
steini Guðnasyni loftskeytamanni
og konu hans Inger Stiholt, Fögm-
brekku 22 í Kópavógi. Þar átti hann
sitt ævikvöld og lifði við góða heilsu
þar til fyrir nokkmm mánuðum að
hann vistaðist á dvalarheimili til
þess að fá notið fullkominnar elli-
hjúkmnar, eftir að aldurinn fór að
segja nokkuð til sín. Hann andaðist
28. janúar sl. á nítugasta og fjórða
aldursári.
Ég hef æma ástæðu til að þakka
Guðna langa og góða viðkynningu
við hann og þau hjón bæði, sem þau
létu fjölskyldu mina njóta meðan
við vomm samvistum á Akureyri.
Aðalsteini og Inger og bömum
þeirra sendum við hugheilar samúð-
arkveðjur.
Ingvar Gíslason
Oddur Olafsson fv.
yfírlæknir - Kveðja
Oddur læknir Ólafsson er látinn.
Svo mjög kom hann við sögu í mínu
lífí, að mér er bæði ljúft og skylt
að flytja fáein þakklætis- og kveðju-
orð, nú þegar hann er allur.
Fyrsti hitti ég hann á Vífilsstöð-
um. Þangað varð ég að fara í júlí
1944, tvítugur að aldri með berkla
í lungum. Eg þurfti hins vegar að
flýta mér að láta mér batna, því að
ég ætlaði í sjötta bekk Menntaskól-
ans í Reykjavík um haustið. Loft-
bijóstaðgerðir, sem reyndar vom á
mér, dugðu ekki vegna samgróninga
í brjóstholi og virtist ætla að verða
bið á því að ég losnaði af hælinu.
Um haustið kom Oddur að máli við
mig og sagði, að á læknafundi hefði
verið ákveðið að reyna að eyða þess-
,um samgróningum með svokallaðari
„brennslu". Oddur Ólafsson og Ólaf-
ur Geirsson framkvæmdu saman
þessa aðgerð og sama dag
„brenndu" þeir einnig Jón heitinn
frá Ljárskógum. Aðgerðin var gerð
að okkur vakandi og meðan á henni
stóð vomm við allir að tala saman
um heima og geima. Því miður kom
aðgerðin ekki að haldi hjá Joni og
hann dó skömmu síðar, en „brennsl-
an“ heppnaðist hjá mér og eftir
hana komu loftbijóstaðgerðirnar að
gagni, mér batnaði ört og ég útskrif-
aðist um miðjan vetur, náði að ljúka
sjötta bekk og fara í háskólann um
haustið 1945.
Á þessum árum, þegar berkla-
veikin tók árlega stóran toll meðal
ungs fólks, var þessi framvinda
mála sem ég hef nú lýst, ævintýri
líkust fyrir mig, og ekki einasta
taldi ég Odd velgjörðarmann minn
heldur beinlínis lífgjafa.
Næst hitti ég hann á Reykja-
lundi. Þangað réðst Oddur sem yfír-
læknir og framkvæmdastjóri 1. jan-
úar 1945. Ég var með fyrstu vist-
mönnum á Reykjalundi í febrúar
1945, þegar ég útskrifaðist af hæl-
inu. Vinnuheimilið að Reykjalundi
var brúarsporður fyrir þá berkla-
sjúklinga sem vom á batavegi en
höfðu ekki vinnuþrek til að geta séð
fyrir sér á vinnumarkaði, sem krafð-
ist fullra afkasta. Auk þess var
vinnuheimilið bakhjarl og skjól fyrir
sjúklinga á batavegi til að safna
andlegum og líkamlegum kröftum
eftir áþján berklaveikinnar, áður en
ætlandi var að fleygja sér út í
lífsbaráttuna, sem beið utan hælis-
ins, en hún var bæði hörð og grimm
á þessum tímum.
Oddi var því í upphafi falið mikið
hlutverk sem yfírlækni og sem
framkvæmdastjóra; að móta fyrstu
sporin og gerast ábyrgur fyrir því
að þessi stórkostlega tilraun, sem
vinnuheimilið var, tækist og gerði
það gagn sem vonir stóðu til. Með
fádæma dugnaði og ósérhlífni tókst
Oddi með ágætum samverkamönn-
um að leiða þetta hugsjónamál
berklasjúklinga til sigurs og árang-
urs, svo sem alþjóð veit.
Fáeinar vikur á Reykjalundi var
furðulegur reynslutími sem átti mik-
inn þátt í að móta lífsskoðanir mínar
og félagslega afstöðu. Oddur ræddi
við okkur vistmennina um þá hug-
mynd, sem að baki vinnuheimilinu
lá, útskýrði inntak hennar og til-
gang. Lágmarksvinnuþrek varð
maður að hafa til að geta orðið vist-
maður að Reykjalundi og það átti
að haldast í hendur við mat á ástandi
sjúklings við útskrift frá hælinu.
Þetta lágmark var, að mig minnir,
3 vinnustundir. Afrakstur þeirrar
vinnu gekk til heimilisins og fyrir
hana fékk vistmaðurinn ekkert
kaup! Fyrir þessar þijár vinnustund-
ir fengu vistmenn hins vegar húsa-
skjól, mat og læknishjálp. Þessum
fmmþörfum var fullnægt með
þriggja stunda vinnu. Vistmaðurinn
var undir stöðugu eftirliti læknis,
og ef allt gekk vel var bætt við
hann vinnustundum, einni af ann-
arri, uns þær vom orðnar sex í allt.
Fyrir þær vinnustundir, sem unnar
vom umfram lágmarkið, 3 stundir,
fengu vistmenn kaup með hliðsjón
af Iðjutaxta. Þarna á Reykjalundi
var í hnotskum farið eftir hinni
gullnu reglu í smækkaðri mynd: „Þú
leggur af mörkum það sem þú getur
en berð úr býtum það sem þú þarft.“
Vistheimilið að Reykjalundi var
heimur út af fyrir sig, sem að sjálf-
sögðu byggðist ekki nema að hluta
til á eigin afkasta- eða atvinnu-
stigi, heldur var borinn uppi af
stuðningi og velvilja samfélagsins í
heild. Samhygð þeirra, sem þama
vom og virðing þeirra fyrir ætlunar-
verkinu, var mikil. í huganum líkti
ég þessu samfélagi vistmannanna á
Reykjalundi oft við söfnuði fmm-
kristninnar, eða eins og segir í helgri
bók: „ ... enginn þeirra taldi neitt
vera sitt, er hann átti, heldur var
þeim allt sameiginlegt... því að
eigi var neinn þurfandi meðal
þeirra .. . og sérhveijum var úthlut-
að eftir því sem hann hafði þörf
til...“
Síðast hitti ég Odd í Bmnabótafé-
laginu. Þegar ég kom þangað árið
1981, var Oddur þar líka. Hann var
í fulltrúaráði Bmnabótafélagsins frá
upphafí (1955) til dauðadags. Hann
var eiiilægur BÍ-maður, þekkti vel
sögu félagsins og kunni góð skil á
samfélagslegu hlutverki Bmnabóta-
félagsins. í öllu starfí sínu fyrir fé-
Iagið var hann dugandi sem á öðram
vígstöðvum. Á fulltrúaráðsfundum
var hann tillögugóður, einkar ráð-
hollur og traustur í einu og öllu.
Mér er minnisstæðast samstarf okk-
ar á fulltrúaráðsfundunum á ísafirði
1983, þegar átti að kjósa stjórn fé-
lagsins. Oddur hafði sterka pólitíska
sannfæringu og við vomm á sitt
hvomm kanti stjómmálanna, en
hann studdi með ráðum og dáð þá
viðleitni mína, að hver stjórnmála-
flokkur hefði sinn fulltrúa í fomstu-
sveit félagsins, óháð styrk flokk-
anna á fulltrúaráðsfundinum. Þá
ætti félagið greiðan aðgang að öll-
um þingflokkunum ef með þyrfti.
Hins vegar skipti pólitík engu máli
í starfí félagsins og það gerði hann
sér góða grein fyrir.
Fyrir hönd Bmnabótafélags ís-
lands færi ég honum hinar bestu
þakkir fyrir farsæl störf í þágu fé-
lagsins allan þann tíma sem hann
sinnti málefnum þess.
Oddur var hæglátur maður og
dagfarsprúður, einlægur og sannur.
Hann var mikill málafylgjumaður
og kom ótrúlega miklu fram af
ætlunarverkum sínum, þótt ekki
færi hann með hávaða eða fyrir-
gangi.
Eiginkonu Odds, Ragnheiður Jó-
hannesdóttur, er kveðinn þungur
harmur við fráfall hans, svo og böm-
um og barnabörnum og votta ég
þeim öllum mína dýpstu samúð.
Ingi R. Helgason