Morgunblaðið - 07.02.1990, Blaðsíða 16

u
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 7. FEBRÚAR 1990
Sósíalismi í sj ávarútvegi?
Nokkrar athugasemdir við kröfiir Gylfa Þ
Gíslasonar um þjóðnýtingu fískistofiianna
eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson
Menn hefur greint á um, hvernig
beri að skilgreina sósíalisma. Flest-
ir telja þó, að í honum felist, að
ríkið ráðstafi helstu framleiðslu-
tækjum og náttúruauðlindum, þótt
einstaklingar eigi fæði sitt og
klæði, hús sín og bíla.' Sjónarmið
sósíalista hefur jafnan verið það,
að almannavaldið væri besta tækið
til að tryggja almannaheill. Væru
framleiðslutæki og náttúruauðlindir
i höndum tiltölulega fárra kapítal-
ista, hlytist af ójöfn tekjuskipting,
aðstöðumunur og ójafnvægi. And-
stæðingar sósíalista í hópi frjáls-
lyndra fræðimanna, til dæmis nób-
elsverðlaunahafarnir Friðrik von
Hayek, Milton Friedman og James
M. Buchanan, eru sammála sósíal-
istum um mörg helstu markmið, en
telja ríkiseignarleiðina óheppilega.
Almannavald sé að vísu fallegt orð.
En ráðstafí einn aðili, ríkið, flestum
mikilvægustu gæðum landsins,
beint eða óbeint, safnist hættulega
víðtækt vald til þess aðila, auk þess
sem hann hafi oftast ekki til að
bera þá þekkingu, sem nauðsynleg
sé til að ráðstafa slíkum gæðum
af viti. Á því herrans ári 1990 er
þetta mál að mestu leyti útrætt.
Sósíalisminn hefur brugðist. Stuðn-
ingsmenn séreignar og frjálsrar
samkeppni höfðu rétt fyrir sér í
deilunum við stjómlynda fræði-
menn. Það skýtur því skökku við,
þegar einn helsti talsmaður félags-
hyggjunnar á íslandi, Gylfí Þ. Gísla-
son, krefst hér í blaðinu 23. og
24. janúar ríkiseignar mikilvægustu
náttúruauðlindar okkar, fiskistofn-
anna við landið, en útgerðarmenn
verði síðan gerðir að eins konar
leiguliðum. Enn furðulegra er, að
hann telur þessa kröfu sína af ætt
markaðshyggju og gefur í skyn, að
allir vísindamenn séu sömu skoðun-
ar.
I.
Miklu varðar að gera sér skýra
grein fyrir, um hvað er deilt. Eng-
inn ágreiníngur er um það í röðum
fræðimanna, að meginástæðan til
ofveiði á íslandsmiðum er, að fram
að þessu hafa fiskistofnamir verið
ókeypis gæði. Á þeim hefur ekki
verið neinn eignarréttur og því ekki
myndast á þeim verð, er segi til
um hlutfallslegan skort þeirra.
Menn hafa því sótt í þá umfram
það, sem hagkvæmt hefði verið.
Tölum til einföldunar aðeins um
togara og þorska: Togararnir hafa
verið of margir miðað við þorskana,
sem veiða má. Þar eð ekki er unnt
að fjölga þorskunum, verður að
fækka togurunum. En það hefur
fram að þessu ekki verið unnt að
gera í fijálsum viðskiptum, með
því að enginn eignarréttur hefur
verið á þorskum. Allir togaraeig-
endur hafa talið sig hafa jafnmikið
tilkall til þorskanna. Hinir hagsýnni
hafa ekki getið keypt hina óhag-
sýnni út, þar eð menn geta vita-
skuld aðeins keypt og selt það, sem
eignarréttur er á. Enginn ágrein-
ingur er heldur um það í röðum
fræðimanna, að lausn vandans felst
í myndun eignarréttar til þorska
og annarra fiskistofna. Um hvað
er þá deilt? Um það, hver skuli
hafa eignarréttinn, einstaklingarn-
ir, sem veiðamar stunda, eða ríkið.
Sósíalistar telja, að ríkið eigi fiski-
stofnana og geti leigt þá útgerðar-
mönnum. Þeir færa nú sömu rök
fyrir þjóðnýtingu fískistofna og
forverar þeirra færðu fyrr á öldinni
fyrir þjóðnýtingu lands, iðnfyrir-
tækja og annarra framleiðslutækja:
Almannavaldið geti eitt tryggt
almannaheill, ranglátt sé, að örfáir
kapítalistar sitji einir að gæðum,
og svo framvegis. Frjálslyndir menn
eru á hinn bóginn þeirrar skoðun-
ar, að heppilegast sé fyrir alla að-
ila, að útgerðarmenn hafi ráðstöf-
unarrétt á fískistofnum og leysi
mál sín í fijálsum viðskiptum. Hér
sem annars staðar er valið um ríkis-
eign eða einkaeign.
Gylfí Þ. Gíslason telur það fyrir-
komulag, að ríkið eigi fískistofna,
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
„Enginn ágreiningur er
heldur um það í röðum
íræðimanna, að lausn
vandans felst í myndun
eignarréttar til þorska
og annarra fiskistofina.
Um hvað er þá deilt?
Um það, hver skuli hafa
eignarréttinn, einstakl-
ingarnir, sem veiðarnar
stunda, eða ríkið.“
en leigi þá síðan útgerðarmönnum
með einhveijum hætti, af ætt
markaðshyggju. Þetta er ákaflega
villandi. Skilyrðin fyrir fijálsum
markaði eru tvenns konar. Annað
þeirra er fijáls verðmyndun á
gæðum. Þá segir verðið til um
hlutfallslegan skort á þeim, og þá
geta þau færst í hendur þeirra,
sem tilbúnir eru til að greiða hæst
verð fyrir þau, en þetta tryggir
skynsamlega nýtingu þeirra. Þetta
sér Gylfí og skilur, enda er hann
hagfræðingur að mennt. Hitt skil-
yrðið, sem allir sósíalistar neita að
sjá og skilja, er séreign í gæðum.
í fjörutíu ár hafa stjómendur sósía-
listaríkjanna reynt að ná sama ár-
angri í efnahagsmálum og blasir
við í kapítalistaríkjum. Þeir hafa
reynt að líkja eftir markaðnum,
reynt að setja rétt verð á vöru og
þjónustu. En rétt verð getur ekki
myndast á gæðum nema í fijálsri
verslun með þau, og verslun getur
ekki verið fijáls með þau, nema
þau séu í séreign. Hagfræðingar á
þriðja og fjórða áratug háðu mikla
deilu um þetta mál. Einn skoðana-
bróðir Gylfa, pólski hagfræðingur-
inn Óskar Lange, hélt því fram, að
sameina mætti eðlilega verðmynd-
un og ríkiseign á framleiðslutækj-
um. Hefur hugmynd hans stundum
verið kölluð markaðs-sósíalismi. En
von Hayek og aðrir fijálslyndir
hagfræðingar bentu á, að Lange
skildi ekki hið mikilvæga hlutverk,
sem kapítalistar og framkvæmda-
menn — athafnaskáld, eins og
Matthías Johannessen kallar þá —
gegna í fijálsu hagkerfi og stjórn-
endur ríkisfyrirtækja geta ekki leik-
ið eftir. Kapítalistar og fram-
kvæmdamenn stunda þrotlausa til-
raunastarfsemi á hveijum degi,
taka áhættu, þreifa fyrir sér um
nýjar framleiðsluaðferðir og nýjar
vörur. Þeim er þetta kleift, af því
að þeir fara með eigið fé, en ekki
annarra. Hugmynd Gylfa er keimlik
hugmynd Langes: í stað sjálfstæðra
eignamanna, sem reka fyrirtæki á
eigin ábyrgð, koma eins konar leig-
uliðar á fískimiðum ríkisins, eins
konar framkvæmdastjórar hálfop-
inberra útgerðarfyrirtækja með
heila hersingu opinberra eftirlits-
manna og endurskoðenda yfír sér.
Leigugjald, sem ríkið innheimtir af
þeim, getur aldrei orðið til sömu
lífrænu framþróunar og fijálst verð
á gæðum í sjálfstýrðu hagkerfi.
II.
Gylfi Þ. Gíslason segir, að hag-
kvæmasta fyrirkomulag fískveiða
við ísland hafí verið rætt út í hörg-
ul. Tillaga sín sé ekki ný af
nálinni. Margir eða flestir aðrir
fræðimenn hafi komist að sömu
niðurstöðu og hann. Menn, sem
erú eins vissir í sinni sök og Gylfi,
eru ætíð öfundsverðir. Þeir hafa
innri sannfæringu, sem auðveldar
þeim ugglaust rökræður. En málið
íslenska kvikmyndavorið
eftir Birgi Isleif
Gunnarsson
Fyrir skömmu var haldið upp á
10 ára afmæli íslenska kvikmynda-
vorsins svonefnda en þá voru 10
ár liðin frá því kvikmyndin „Land
og synir“ var frumsýnd. íslenskar
kvikmyndir eiga sér ekki langa hefð
og enn er mikill frumbýlingsbragur
á allri aðstöðu til kvikmyndagerðar
hér á landi. í raun er það með ólík-
indum hvað menn hafa komið
miklu í verk með litlum fjármunum
og á ég þá bæði við það sem gerst
hefur á þessum síðustu 10 árum
og verk brautryðjendanna sem
störfuðu fyrir þann tíma.
Sjálfstæð kvikmyndagerð?
En höfum við íslendingar eitt-
hvað að gera með sjálfstæða kvik-
myndagerð? Þeirri spumingu svara
ég hiklaust játandi. Kvikmyndir
eru áhrifamikill miðill í lífí nútíma-
mannsins. Þjóð sem vill efla eigin
menningu getur ekki látið öðrum
þjóðum það eftir að framleiða fyrir
sig kvikmyndir. Okkar tilvera sem
þjóðar kallar á það að við séum
skapendur á þessu sviði — ekki
bara þiggjendur. Þess vegna ber
okkur að hlúa að íslenskri kvik-
myndagerð með öllum tiltækum
ráðum.
Árið 1984 setti Alþingi ný lög
um kvikmyndamál fyrir forustu
Ragnhildar Helgadóttur, sem þá
var menntamálaráðherra. Með þeim
lögum átti m.a. að tryggja Kvik-
myndasjóði Islands fastar tekjur
þannig að hann gæti úthlutað
styrkjum og lánum til íslenskrar
kvikmyndagerðar. Aðaltekjustofn
Kvikmyndasjóðs átti að vera árlegt
framlag úr ríkissjóði sem næmi
áætluðum söluskatti af kvikmynda-
sýningum í landinu og við gerð
hverra fjárlaga skyldi áætlun um
það samin af Hagstofu íslands.
Því miður hefur reyndin orðið sú
að Kvikmyndasjóður hefur ekki
fengið lögbo.ðnar tekjur. Alþingi
hefur ávallt skorið niður þær tekjur
sem Kvikmyndasjóði eru ætlaðar,
en þó mismunandi mikið. Allmikill
niðurskurður var gerður á tekjum
sjóðsins við fjárlagagerð nú í vetur
og fær Kvikmyndasjóður nú úr
ríkissjóðj 71 millj. króna, sem er
sama upphæð og var á síðasta ári.
Norrænn kvikmyndasjóður
Nýlega var samþykkt á vettvangi
Norðurlandaráðs að stofna Norræn-
an kvikmyndasjóð sem hefði það
verkefni að styrkja kvikmyndagerð
á Norðurlöndum. Hér á íslandi
hljóta menn að líta björtum augum
til hins nýstofnaða Norræna kvik-
myndasjóðs og enginn vafi er á
því að íslendingar eiga eftir að
njóta góðs af starfsemi hans. Hinn
Norræni kvikmyndasjóður má hins
vegar alls ekki verða til þess að
við Iátum okkar eigin hlut eftir
liggja og því var leitt að sjá í grein-
argerð með fjárlagafrumvarpi í
vetur að niðurskurður á framlagi
til Kvikmyndasjóðs var sérstaklega
Birgir ísleifur Gunnarsson
„Það er þáttur í menn-
ingarmálastefiiu Sjálf-
stæðisflokksins að efla
innlenda kvikmynda-
gerð og auka hlut inn-
lends efiiis í sjónvarpi,
enda er það öflugasti
mótleikurinn gegn
sívaxandi ásókn er-
lendra menningar-
áhrifa.“
rökstuddur með því að Norræni
kvikmyndasjóðurinn og Kvikmynd-
asjóður Evrópu myndu væntanlega
styrkja starfsemi íslenskra kvik-
myndagerðarmanna verulega.
Þessir sjóðir hafa að sjálfsögðu
verið hugsaðir sem viðbót við það
sem fyrir er.
Ste&ia Sjálfstæðisflokksins
Það er þáttur í menningarmála-
stefnu Sjálfstæðisflokksins að efla
innlenda kvikmyndagerð og auka
hlut innlends efnis í sjónvarpi, enda
er það öflugasti mótleikurinn gegn
sívaxandi ásókn erlendra menning-
aráhrifa. Var sérstaklega ályktað
um þetta á landsfundi Sjálfstæðis-
flokksins 1987 og sú samþykkt er
enn í fullu gildi. Þar var fram tekið
að þess væri ekki að vænta að
einkaaðilar hefðu einir bolmagn til
þeirra stórvirkja sem vinna þyrfti á
þessu sviði og þess vegna væri
nauðsynlegt að búa vel að Kvik-
myndasjóði.
Vafalaust er nauðsynlegt að
endurskoða að nýju lögin um Kvik-
myndasjóð í því skyni að efla hann
og við endurskoðun útvarpslaga,
sem ætti í raun að vera lokið, þarf
að tryggja hlut innlendrar kvik-
myndagerðar. Kvikmyndagerð er
nýjasti vaxtarbroddurinn í íslenskri
menningu og því ber að hlúa að
honum eins og kostur er.
Höfundur er einn af
alþingismbnnum
Sjálfstæðisflokksins fyrir
Reykjavíkurkjördæmi.
er ekki svo einfalt. Vissulega hafa
þessar hugmyndir verið ræddar hér
á landi og erlendis. Og þær eru
raunar eldri en Gylfa sjálfan
grunar. Ég sé ekki betur en krafa
hans og skoðanabræðra hans um
þjóðnýtingu fískistofnanna eigi
fræðilegar undirstöður sínar í þrem-
ur kenningum, sem komið hafa
fram í hagfræði síðustu hundrað
ára. Hin fyrsta er sú skoðun Henr-
ys Georges frá nítjándu öld, að
skattleggja beri afrakstur af jarð-
eignum, hina svonefndu jarðrentu,
til þess að standa undir útgjöldum
ríkisins, þar eð óréttlátt sé, að
sumir (þ.e. jarðeigendur) eigi gæði,
sem allir verði að nýta til þess að
geta lifað. í stað jarðrentu er nú
komin sjórenta (það orð er einmitt
frá Gylfa). En þessi allrameinabót
er sama eðlis. Látið er í veðri vaka,
að hér sé fundið fé, fyrirhafnarlaus
fjársjóður. Önnur hugmyndin er
markaðs-sósíalismi Langes, sem ég
hef þegar minnst á — að sameina
megi fijálsa verðmyndun á gæðum
og ríkiseign þeirra. Þriðja hug-
myndin er frá breska hagfræðingn-
um Artúr Pigou, en hún er í fæstum
orðum, að við venjuleg skilyrði geti
markaðsöflin ekki lagt rétt verð á
sum gæði og þess vegna verði
árekstrar um nýtingu þeirra. Þar
myndist markaðsbrestir (market
failures), sem ríkið verði því að
beija í.
Þessar þijár hugmyndir hafa
allar verið rannsakaðar vandlega.
Kenning Georges hefur að vísu
aldrei verið tekin ýkja alvarlega í
hópi hagfræðinga, þótt George
hefði um tíma talsverð stjórnmála-
áhrif. Jarðeigendur þurfa ekki að
taka neitt af öðrum með því að
eigna sér jarðir, enda eru margar
aðrar mikilvægari auðsuppgprettur
til en jarðir. Þá er afrakstur af
jörðum vitaskuld að miklu leyti
komin undir útsjónarsemi eigend-
anna. Kenning Langes þykir ekki
heldur studd mjög sterkum rökum,
sem fyrr segir. Þjóðir Austur-
Evrópu eru smám saman að kom-
ast að því, að velmegun krefst
kapítalisma, en kapítalismi er
óhugsandi án kapítalista, þótt það
kosti, að eiginkonur þeirra skarti
gimsteinum og vekji með því öfund.
Flestir fræðimenn á okkar dögum
hafna líka tillögum Pigous um ríkis-
afskipti til þess að beija í markaðs-
bresti. Til sögu hafa komið tvær
nýjar og merkilegar fræðigreinar á
. mörkum stjómmálafræði og hag-
fræði. Önnur er eignarréttarhag-
fræðin, þar sem fremstir fara
Ronald Coase, Armen Alchian og
Harold Demsetz. Þeir halda því
fram, að leysa megi marga þá
árekstra framleiðenda, sem Pigou
varð svo skrafdijúgt um, með skil-
greiningu eignaréttinda í stað ríkis-
afskipta.
Einkunnarorð þessarar nýju
greinar gæti verið hið gamla
íslenska kjörorð: „Garður er granna
sættir.“ Hin fræðigreinin er al-
mannavalsfræðin, en kunnustu
iðkendur hennar eru þeir George
Stigler, James M. Buchanan og
Gordon Tullock. Þeir benda á, að
hagfræðingar megi ekki láta sér
nægja að greina Iögmál markaðar-
ins, þegar þeir leggi á ráðin um
æskilega verkaskiptingu markaðar
og ríkis. Þeir verða líka að rann-
saka þau lögmál, sem gilda um
starfsemi ríkisins. Til séu ríkisbrest-
ir ekki síður en markaðsbrestir. í
ljósi þróunar síðustu áratuga 'í
hagfræði og stjórnmálafræði er
óneitanlega furðulegt, að Gylfi
gefur sterklega í skyn í grein
sinni, að hann hafí alla háskólahag-
fræðina að baki sér. Hann reynir
óspart að beita kennivaldi vísind-
anna, þótt hann reiði að mestu
leyti fram úreltar og löngu hraktar
kenningar. En ég skal fyrstur
manna viðurkenna, að erfitt getur
verið að fylgjast vel með hinni fjör-
ugu rannsókn og rökræðu í hag-
fræði nútímans héðan frá íslandi.
III.
Hið slæma ástand fískistofnanna
við ísland má tvímælalaust rekja
til ríkisbrests. Hið opinbera hefur
ekki rækt þá skyldu sína að setja
starfsemi einstaklinganna leikregl-
ur, skilgreina eignaréttindi þeirra,
í því skyni að afstýra árekstrum