Morgunblaðið - 23.06.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 1990
André Masson:
Hugleiðing um
eikarlauf. 1942.
André Masson: Sý-
billa. Olía á striga
1944.
„Hræðileg fegurð“
Hugleiðingar um myndlist André Massons
Þegar súrrealísk myndlist er til umræðu, verður flestum sjálf-
sagt fyrst hugsað til Dalis eða Mirós, og þeir sem eru sæmilega
upplýstir geta eflaust bætt við nöfnum þeirra Ernst, Arps og
Tanguys.
André Masson: Antille. (Eyjagyðjan.) Olía og sandur á striga. 1943.
Sennilega verða menn að vera
sérstaklega áhugasamir um súr-
realisma til að láta sér detta
André Masson í hug.
Þó var Masson um margt
gagnmerkur þátttakandi í hreyf-
ingu súrrealista. Hann vann stað-
fastlegar en flestir aðrir úr helstu
listrænu forsendum hreyfíngar-
innar, til að mynda goðsögnum
og sálarfræði Freuds, varð einna
fyrstur súrrealista til að virkja
ósjálfráða skrift til skilvirkrar
listsköpunar, auk þess sem hann
þróaði þau vinnubrögð í átt til
átakamálverks, action painting,
með því að teikna á léreft með
sjálfum litatúpunum.
Sú tækni hafði mikið að segja
fyrir atorkumenn á borð við
Pollock og de Kooning, þegar
þeir innleiddu átakamálverk í
Bandaríkjunum, en þar var Mas-
son í útlegð meðan á síðari heims-
styrjöld stóð.
Árið 1953 var hinn áhrifamikli
bandaríski gagnrýnandi Clement
Greenberg ekki í neinum vafa um
þýðingu Massons: „Þótt enn njóti
hann sín ekki til fulls, sem út af
fyrir sig er hryggileg staðreynd,
er hann samt sem áður andríkast-
ur listmálara af þeirri kynslóð
sem fylgdi í kjölfar Píkassós, og
þá undanskil ég ekki Miró. Eng-
inn lagði traustari grunn að af-
straktmálverki nútímans heldur
en einmitt Masson, og fyrir það
hefur hann tæplega fengið til-
hlýðilegar þakkir.“
Missti af lestinni
Greenberg drepur raunar á
skýringu þess hvers vegna Mas-
son öðlaðist ekki viðlíka vinsældir
og aðrir starfsbræður hans meðal
súrrealista. Masson „naut sín
ekki til fulls“, það er að segja,
hann hélt ekki sama dampi og
þeir. Því verður nefnilega ekki á
móti mælt að á ferli Massons
skiptast á skeið róttækra uppgöt-
vana og önnur skeið þegar áræð-
ið og hugarfarið brugðust lista-
manninum.
Eftir djarfar tilraunir með
ósjálfráða skrift og sjálfsprottin
sandmálverk á árunum 1925-30,
sneri Masson sér aftur að skreyti-
kenndu málverki með kúbiskum
formerkjum. í útlegðinni í Banda-
ríkjunum gerði Masson fjölda
stórbrotinna málverka í lífrænum
„all-over“ stíl, en að því loknu
hóf hann að gera átakalítil verk
í impressjónískum anda, mörgum
helstu aðdáendum hans (þar á
meðal André Breton, páfa súr-
realista ) til sárra vonbrjgða.
Það var svo ekki fyrr en löngu
seinna að Masson tók aftur upp
þráðinn frá styijaldarárunum, að
öllum líkindum fyrir áhrif frá
Pollock, helsta lærisveini sínum í
Bandaríkjunum. En þá var hann
búin að missa lestinni í listsögu-
legum skilningi.
Listfræðingurinn William S.
Rubin, sem manna mest hefur
skrifað um súrrealísku málarana,
telur að það hafí háð Masson
hvað mest hve „glámskyggn hann
var bæði á takmarkanir miðils
síns og það sem lét honum best
sem listamanni".
Bölsýni og angist
Eins og ýjað er að hér á und-
an, er almennt talið að listræn
blómaskeið Massons hafi verið
tvö, súrrealíska tímabilið,
1925-28, og Ameríkutímabilið,
1941-45.
Ekki er fráleitt að halda því
fram að súrrealisminn hafí
beinlínis bjargað geðheilsu hans,
eins og raunar má einnig segja
um Miró. Fram að heimsstyijöld-
inni fyrri stundaði Masson nám í
freskutækni við École des Be-
aux-Arts í París og virtist eiga
framtíðina fyrir sér á því sviði.
Sem skotgrafahermaður í
stríðinu upplifði hann hins vegar
hörmungar sem gengu svo nærri
honum að lá við að hann missti
vitið. í mörg ár sóttu á Masson
ofsjónir og martraðir sem tengd-
ust stríðinu — honum er tíðrætt
um „hræðilega fegurð" þeirra —
og við upphaf þriðja áratugarins,
þegar hann loks ákvað að taká
aftur upp þráðinn í listinni, leit-
aði hann sér ljölfestu í formfestu
André Derain, sem þá var farinn
að samræma kúbisma og ný-
klassísk vinnubrögð.
Með því að sökkva sér niður í
myndlist af þessu tagi er eins og
Masson takist að bægja frá sér
bölsýni og angist, að minnsta
kosti um stundarsakir. Gerði
hann þá mörg frambærileg verk
í síðkúbískum stíl. En þegar kom
fram á árið 1924, var Masson
farinn að líða miklar sálarkvalir
sem hann reyndi að lina með
linnulítilli áfengisneyslu og hass-
reykingum.
Um svipað leyti lenti hann i
slagtogi með öðrum utangarðs-
mönnum sem ekki gátu sætt sig
við borgaralega sjálfumgleði
Þriðja lýðveldisins í Frakklandi,
og þá helst stjórnleysingjunum
A.ntonín Artaud, Robert Desnos
og Michel Leiris.
Artaud, Desnos og Leiris voru
síðan í sambandi við þá ungu
uppreisnarmenn sem stóðu að
tímaritinu „Littérature“, þar á
meðal André Breton, og við aukið
samstarf stjónrleysingjanna og
þessara eldhuga varð til súr-
realíska hreyfingin á vordögum
1924.
Útrás tilfinninga
Súrrealisminn leysti úr læðingi
allar þær kenndir sém Masson
hafði byrgt innra með sér um
áraraðir, kenndir sem voru á
góðri leið með að gera út af við
hann.
Hann fékk fyrst verulega útrás
í ósjálfráðum teikningum sínum,
en þær urðu eins og barómeter á
öll blæbrigði tilfínninga hans um
þetta leyti, slitróttar, skarphyrnd-
ar og síkvikar. í þeim bregður
fyrir minnisbútum úr stríðinu,
þegar Masson óð líkamsleifar upp
í ökkla í skotgröfunum, ásamt
erótísku hugarhvarfli sem oft
hefur á sér yfirbragð sadisma.
Það leið hins vegar á löngu uns
Masson tókst að virkja olíulit og
striga með svipuðum hætti og
penna og pappír — gera málverk-
ið þannig að sálarspegli í sama
mæli og teikningarnar. Þar kom
til sjálft eðli málverksins, pent-
skúfur er þyngri í vöfum en penni
og þarfnast stöðugrar endurnýj-
unar litarins, en auk þess gekk
Masson illa að hrista af sér mynd-
byggingu kúbismans.
Það var ekki fyrr en 1927 að
Masson hugkvæmdist að sletta
lími vítt og breitt á striga' og strá
sandi yfir, leggja síðan fijálslega
út af því mynstri sem myndast
með penna eða svartkrít. Þannig
lánaðist hounum að skapa mál-
verk sem voru eins móttækileg
fyrir hugarhvarfli og tilviljunar-
kenndum uppákomum og teikn-
ingarnar. Þetta voru engan veg-
inn óhlutbundin verk — Masson
gerði engin slík um dagana —
heldur hrönnuðust línur og litir
jafnan upp og mynduðu hálf
mennskar verur og alls kyns
kykvendi, venjulega í blóðugum
darraðardansi, sem er óefað
endurómur af stríðsupplifunum
listamannsins.
Stundum vann Masson þessi
verk eins og í leiðslu, og þegar
hann var litar þurfi, sprautaði
hann honum beint úr túpunni
ofan á sandmályerk sín. Til að
komast „nær“ málverki sínu,
jafnvel „inn“ í það, lagði Masson
ennfremur strigann á gólfið og
athafnaði sig allt í kringum hann.
Líklegt er talið að Pollock hafi
tekið þau vinnubrögð upp eftir
honum.
Masson flúði til Bandaríkjanna
í byijun síðari heimsstyijaldar,
ásamt öðrum frönskum og þýsk-
um listamönnum. Kom hann til
New York árið 1942, eftir stuttan
en þýðingarmikinn stans á eyj-
unni Martinique. Þá hafði hann
um nokkurt skeið verið fastur í
fremur þurrlegri, sundurlausri og
frásagnarkenndri málaralist, sem
þar að auki var uppfull með alls
kyns sadistískar ýkjur. Fyrir vikið
hafði sól Massons farið lækkandi
í franska listaheiminum, þó svo
listhöndlarinn frægi, Kahnweiler,
héldi áfram tryggð við hann.
Áhrif náttúrunnar
í Bandaríkjunum settist Mas-
son að uppi í sveit í Connecticut-
fylki, en þar er náttúrufegurð
mikil. Hvort sem þakka má það
náttúrunni eða þeirri fijálslegu
málaralist sem nokkrir Banda-
ríkjamenn voru farnir að stunda,
þá er það staðreynd að í Connec-
ticut verða miklar og heillavæn-
legar breytingar á málarlist Mas-
sons.
Myndrænar frásagnir víkja
fyrir fijóum ummyndunum nátt-
úrulegra forma, þrívídd víkur fyr-
ir tvívídd og sundurgerð fyrir
markvissri uppbyggingu. í þeim
myndræna vef sem Masson spinn-
ur leggjast á eitt síkvik, leitandi
hönd, fijótt hugarflug og tjáning-
arríkt myndmál.
Meðal helstu málverka Mas-
sons frá þessu tímabili eru „Hug-
leiðing um eikarlauf", 1942
(Museum of Modern Art, New
York), en það er spunaverk, sam-
sett úr aðföngum úr lífríkinu og
margræðum goðsagnalegum
minnum, og „Antille", 1943
(einkasafn USA), þar sem renna
saman tröllslegur líkami negra-
konu, sem Masson hafði séð. í
Martinique, og glóheit afstrakt
form, þakin áferðarfallegum
sandi, í villtri hrynjandi. Díón-
ýsískt algleymi hefur sjáldan ver-
ið betur túlkað en í þessari mynd.
Upp á sitt besta var Ándré
Masson magnþrunginn listmálari.
Því ber að fagna sýningu á verk-
um hans í Listasafni íslands á
Listahátíð.
Texti: Aðalsteinn Ingólfsson