Morgunblaðið - 22.12.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. DESEMBER 1990
„Eins og ljósálfasnekkj-
ur er liggja við strengi“
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Hulda: Ljóð og laust mál. Úrval.
Guðrún Bjartmarsdóttir valdi
efnið. Bókmenntafræðistofnun
Háskóla íslands og Menningar-
sjóður. Reykjavík 1990.
Skógarkyrrð
Eins og ljósálfasnekkjur er liggja við strengi
liljur á vatninu hvíta blunda;
skuggarnir horfa um akur og engi
augum svörtum úr fylgsnum lunda.
Allt bíður - bíður í ró
eftir brosi mánans í kyrrum skóg.
Það eru gleðitíðindi, ekki síst
eldri kynslóðinni, að komið er út
úrval af skáldskap Unnar Bene-
diktsdóttur — Huldu. Bókmennta-
stofnun Háskóla íslands fól á sínum
tíma Guðrúnu Bjartmarsdóttur að
annast þetta verk.
Guðrún hafði valið efnið í bókina
og samið drög að inngangi er hún
féll frá. Var þá Ragnhildi Richter
falið að ljúka við innganginn úr
drögum þeim er lágu fyrir frá hendi
Guðrúnar.
Inngangurinn er veigamikill og
næstum hundrað blaðsíður. Skiptist
hann í átta kafla.
í fyrsta kafla sem heitir Ljáðu
mér vængi rifja höfundar upp skáld-
aferil Huldu allt frá því haustið
1901 að kvennablaðið Framsókn
birti þrjú ljóð eftir óþekkta skáld-
konu, sem kallaði sig Huldu. Um
eitt ljóðanna segir annar ritstjóri
blaðsins, Jarþrúður Jónsdóttir, „ort
af meiri list en búizt verður við af
ungri sveitastúlku". í kaflanum er
einnig vitnað í ummæli tveggja af
höfuðskáldum þjóðarinnar og fleiri
þekktra manna úr heimi bókmennt-
anna um skáldskap Huldu.
Ættir hennar, uppeldisáhrif og
aðstæður til ritstarfa koma einnig
fram hér. Hulda andaðist árið 1946,
aðeins 65 ára að aldri.
Haflteinn þegir - þagna bámr aJar,
þögul í skuggafiðm sér jörSn halar.
Guðanna aftanbiys á himinboga
brerma og bga.
Næstu sjö kaflarnir bera heitin:
„Gróður vors njjasta skóla“, „Hefð og nýj-
ung“, „Sorg ogsmán íbúriþröngu", „Henn-
ar fórn, hennar ást skal í annálum sjást",
„Égtýnist varla“, „Islenskættgöfgi, Islensk
menning“; og síðasti kaflinn í inngangi
heitir: „Að hverfa inn í drauminn".
í heild sinni er inngangurinn svo
vel og skemmtilega unninn að frá-
bært er. Hógværð og heiðarleiki
hinna ungu höfunda í öllum vinnu-
brögðum sínum eru áberandi. Þær
standa oftar álengdar og gefa öðr-
um orðið — leiða fram íslensk sam-
tíðarskáld Huldu og láta orð þeirra
lýsa hinni nýju skáldskaparstefnu
sem með þeim ryður sér til rúms
hér í lok nítjándu- og tuttugustu
aldar.
Þótt skáldið Hulda sé rauði þráð-
urinn í innganginum fléttast einnig
inn í hann þær stefnur í heimsbók-
menntunum, sem skáldskapur
hennar á skylt við og að ýmsu leyti
rætur til. Þær rekja þráð hugsjóna-
hyggjunnar (idealisma) allt til frum-
myndakenningar gríska heimspek-
ingsins Platóns.
Brot úr ljóðum Huldu birtast víða
í inngangi. „Sem dæmi um samspil
hefðar og nýjungar" birtist ljóðið
Tungugeisli:
Ef að tunglsgeislinn
létti, ljósi
hefði fjaðrir
og flogið gæti
á vængjum hvítum
yfir vog og strönd
ég skyldi hann
með ást mína senda.
Þeir lesendur sem í gegnum
marga áratugi hafa þekkt skáld-
verk Huldu og nánast kunnað mörg
ljóð hennar utanað hljóta að taka
þessu úrvali með fögnuði og þakk-
læti og finna þau verðmæti sem
einnig felast í inngangi bókarinnar.
Fyrir hina yngri er úrvalið fjársjóð-
ur úr gömlum tíma.
Þetta er vegleg bók og fallega
útgefin (330 bls.). Hlífðarkápa er
eftir Hring Jóhannesson.
Mold
Þú diMa, raka mjúka ndd
sanmildi sólar he&r Jstt
Hve ann % þér, hve óska má'
að um þig streymi sumar nýtt.
Þú vamia, þögia, njúka moki
hve iiáiur stgur ilmur Jjnn
tJ hirrúns upp er árdagstte
þér úðam shýkur hægt af kmn.
Þú vagga Uóma, vær og hlý,
sem wfet um stein og saltan ós,
við daggartxjóst þín dafiiar vd
■og drekkur feguið sériwer iœ.
Þú byigir hjörtu, hljóð og kiSd,
við hjarta jit san iMin strá.
Þar fólu díf óþekkt völd
að endmskapa jaiðff smi
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Hermann Pálsson:
HEIMUR HÁVAMÁLA. 300 bls.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs.
Reykjavík, 1990.
Hermann Pálsson segir að rit-
skýring sé »að verulegu leytí fólgin
í sundurgreiningu annars vegar og
samanburði hins vegar«. Margoft
hefur hann áður gert svo ljósa grein
fyrir kenningum sínum að óþarft
er að fara út í þá sálma nú; þær
eru öllum kunnar sem á annað borð
fylgjast með þessum málum. Það
eru einkum sögurnar sem hann
hefur hingað til brotið til mergjar.
Nú eru það Hávamál. En þau eru
í raun alveg sérstök meðal Eddu-
kvæða, lífspeki- og heilræðakvæði
þar sem mönnum er kennt hvernig
þeir skuli lifa og haga sé frá degi
til dags. »Spakmæ!i eru svo ramm-
ur þáttur í Hávamálum að þau
hljóta að verða eitthvert mikiivæg-
asta viðfangsefnið hveijum þeim
sem tekst á hendur að skýra eðli
kvæðisins og tilgang,« segir Her-
mann Pálsson.
Mjög var vitnað til Hávamála í
ræðum og eftirmælum á árum áð-
' ur, og þá gjarnan um orðstír sem
deyr aldregi eða annað sem þótti
Hulda
álíka vel við hæfi. Það var svo
þægilegt að leggja út af slíku, þetta
var allt svo viturlegt en eigi að síð-
ur auðskilið. Léleg hefði sú skóla-
nefna þótt þar sem ekki hefði verið
farið yfir að minnsta kosti hluta
kvæðisins. Menn sáu þarna fyrir
sér einfaldar en skýrar lífsreglur
»fornmanna« þar sem menn áttu
að vísu að vera grimmir óvinum
sínum en að öðru leyti orðheldnir,
drenglyndir, traustir og heilsteyptir.
í hita sjálfstæðisbaráttunnar var
betra en ekki að hafa slíkar reglur
til að fara eftir!
Hermann Pálsson telur að spak-
mælin í Hávamálum séu flest eldri
en kvæðið sjálft. Og þau séu síður
en svo fundin upp af höfundi kvæð-
isins heldur hafi hann getað gripið
þau upp úr öðrum ritum, innlendum
,og erlendum. Ennfremur bendir
hann á dæmi þess hvernig Háva-
mál hafi haft áhrif á önnur rit. Til
frekari skýringar birtir hann svo í
sérstökum kafla safn latneskra
spakmæla. En talsverður hluti bók-
ar þessarar eru textaskýringar. Fer
Hermann þar að öðru leyti hefð-
bundnar leiðir, leyfir sér t.d. að
»leiðrétta« þar sem hann telur að
skrifari hafi hugsanlega mislesið
frumrit eða misritað sjálfur. Langur
kafli ber yfirskriftina Hugmyndir
og annar nefnist Forn minni. Sýnir
höfundur fram á hvernig Hávamál
Guðrún Bjartmarsdóttir
muni vera sprottin upp úr hug-
myndaheimi miðalda og hversu
skáld þeirra muni styðjast við það
sem þá voru talin góð og gild og
almenn sannindi og lesa má í öðrum
ritum frá sömu öldum. Allt er það
ljóslega fram sett og fer hvergi á
milli mála hvaða skoðanir höfundur
hefur á þessu forna kvæði og tilurð
þess.
Það eru gömul og ný sannindi
að menn skoða jafnan löngu liðna
tíma út frá sjónarhóli eigin samt-
íðar. í bændaþjóðfélaginu gamla
töldu menn t.d. að höfundar forn-
bókmenntanna hlytu að hafa verið
bændur sem sest hefðu við skriftir
milli þess sem sinntu bústörfum.
Nú eru lærdóms- og menntatímar
og því er talið jafnsjálfsagt að höf-
undarnir hafí verið lærðir vel, senni-
lega hámenntaðir. Seint skyldi mað-
ur meðtaka (það væri síst í anda
Hávamála) að ein tilgátan sé ná-
kvæmlega rétt en allar hinar al-
rangar. Hitt fer ekki á milli mála
að skáld og rithöfundar miðalda
hafa verið afar vel undir ritstörf sín
búnir, hvernig svo sem þeim undir-
búningi hefur verið háttað. Að því
leyti hlýtur Hermann Pálsson að
hafa rétt fyrir sér. Hversu menn
fallast svo á kenningar hans að
öðru leyti — það verður hver og
einn að gera upp við sig sjálfur.
HEIMUR HÁVAMÁLA
Eftirmynd eigin andlits
_________Bækur_____________
Kjartan Árnason
Jorge Luis Borges: Blekspeg-
illinn. Smásögur, 119 bls. Sigfús
Bjartmarsson valdi og þýddi.
Syrtlu-röð Máls og menningar
1990.
Jorge Luis Borges er þekktur
fyrir ýmislegt það sem hann tók sér
fyrir hendur í skáldskapnum. Fram-
an af ferli sínum fékkst hann eink-
um við ljóðasmíð en síðar flutti
hann sig yfir í sagnaskáldskap og
dvaldi þar lengstum síðan; ritgerðir
hans og greinar um ýmis efni, ekki
síst skáld og skáldskap, hafa einnig
borið hróður hans víða. Skáldsögur
eru þó ekki meðal þess sem Borges
er þekktastur fyrir enda setti hann
aldrei saman slíka sögu. Honum
þótti knappara form henta sér
betur.
í Blekspeglinum eru 17 smásög-
ur — eða textar því þijár sagnanna
eru varla nema nokkur orð, hálf til
ein blaðsíða. Viðfangsefni Borges
eru að sönnu mörg í þessum sögum
en rauðan þráð er engu síður unnt
að greina í safninu. „Hversdagsleg-
ur“ er líkléga það orð sem manni
kemur síst í hug þegar þessar sög-
ur eru lesnar. Þó er efnið sem Borg-
es verður að sögu í sjálfu sér ofur
hversdagslegt — einsog raunar
þorra alls skáldskapar ef útí það
er farið: maðurinn í alheiminum,
alheimurinn í manninum, lífið og
tilveran. Efnið er hversdagslegt
vegna þess að sérhver maður lifir
og hrærist í því á hveijum degi.
Það þarf hinsvegar menn einsog
Jorge Luis Borges til að klæða það
í skáldlegan búning, viðhalda marg-
breytileika þess og stórfengleik —
og gæta þess að sjóða það ekki
niður í lokaða dós með einföldu inni-
haldi (sykurlegi og rotvarnarefnum
...) þannig að lesandinn missi til-
finninguna fyrir óendanleikanum
og hinum stórfenglegu víddum til-
verunnar. Það kann að vera að
svona tal hljómi einsog lofrulla á
brauðfótum — en hvað ef við spyij-
um spurninganna sem Borges
ásækir okkur með: Hvenær hefur
maðurinn annan fótinn í draumi og
hinn í raunveruleika og hvor fótur-
inn er það? Er lífið nær endalaus
svefn með skapandi draumförum,
er mögulegt að dreyma upp aðra
veru líkamshluta fyrir líkamshluta
og sleppa henni síðan útúr draumn-
um, útí lífið utan hans? Hvert er
Orðið sem ekki aðeins skáldskapur-
inn heldur gjörvallt lífið grundvall-
ast á? Hvern þátt á grimmdin í
manninum, er hún í eðli hans eða
sprottin úr umhverfinu? Þannig
mætti lengi spyija — og þannig
spyrja sögurnar þrálátlega.
En þetta er þó einkum undirtónn-
inn þótt oft hljómi hann sterklega
á yfirborðinu. Borges dulbýr oft
sögur sínar sem fræðilega umfjöllun
um efnið og vísar gjarna í nafn-
greinda menn og bækur máli sínu
til sönnunar, tilgreinir meiraðsegja
ártöl og staði í bókum. En allt er
það lygi, uppspuni frá rótum eða
að minnsta kosti frá miðjum stöngli.
Borges er þó ekki eingöngu að slá
ryki í augu lesandans með þessu,
hann skemmtir sér við þetta en
sýnir um leið hversu örstutt er milli
blekkingar og staðreynda — og
hvernig blekkingin getur tekið á sig
mynd staðreyndanna sé hún sett
fram á trúverðugan hátt.
Glæpasagan er líklega eitt af því
sem Borges er þekktur fyrir og hún
á sína fulltrúa í Blekspeglinum.
Billy the Kid arkar með ruddaskap
yfir nokkrar síður, Emma Zunz
greinir frá ungri stúlku sem fremur
glæp og söguna Hólmgöngulok
mætti kannski setja í þennan flokk
vegna hrollvekjandi og glæpsam-
legra endaloka. En ein besta saga
sem ég hef lesið fyrr og síðar er
Dauðinn og áttavitinn, úr hópi
glæpasagna Borges. Reyndar sam-
einar þessi saga marga drætti höf-
undarins: Undiryfírborði glæpasög-
unnar hljóma þær þrálátu spurning-
ar sem Borges er svo lagið að vekja
upp. Hér eru einnig tilgreind ýmis
rit forn sem vísast eru uppdiktuð.
Jorge Luis Borges var mikill
unnandi íslenskra fornrita og nor-
rænna sagna, og kom hingað í
heimsókn. Ein af sögunum í bó_k-
inni nefnist Undr og segir frá Is-
Sigfús Bjartmarsson
lendingnum Úlfi Sigurðssyni og
ferðum hans um lönd vitundarinn-
ar. Síðasti texti bókarinnar er Epi-
logue og er e.t.v. einskonar summa
sagnanna í þessari bók. Hann er á
þessa leið: „Árin líða og maður
byggir lönd, uppfyllir heim sinn.
Hann dregur upp myndir, af hjá-
lendum, konungsríkjum, fjöllum,
flóum, skipum, eyjum, herbergjum,
tólum, stjörnum, hestum og fólki.
Skömmu fyrir andlátið verður hon-
um ljóst að allt það völundarhús
sem hann af slíkri elju hefur full-
komnað, er í sérhveiju smáatriði
línanna nákvæm eftirmynd af and-
liti hans sjálfs.“
Þýðing Sigfúsar Bjartmarssonar
er víðast hin þekkilegasta og nokk-
ur fengur að hugleiðingum hans
um hana í eftirmála. Þó er nokkuð

Jorge Luis Borges
misjafnt yfirbragð á sögunum, fá-
einar eru á nokkrum stöðum óþarf-
lega flóknar málfarslega, með
mörgum eignarfallsliðum svo mað-
ur fær á tilfinninguna að hann sé
á gangi í þykkri olíu. Þarna kann
þó að vera á ferð sá „últraismi"
höfundarins að bijóta upp hefð-
bundna setningaskipan en ef svo
er skilar það sér ekki vel í íslenskum
búningi. Á nokkrum stöðum virðist
hafa fallið niður nafnháttarmerki í
setningum einsog: „Mér myndi
nægja hafa þau yfir til að afsanna
...“ og vona ég að hér sé fremur
um að ræða slælegan prófarkalest-
ur en sérvisku þýðanda. I þeim sög-
um þarsem slíkum nöldurefnum er
ekki til að dreifa þýðir Sigfús veru-
lega vel og notar þar sitt skáldlega
innsæi.