Morgunblaðið - 22.12.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. DESEMBER 1990
Um skipulega afbökun á
íslenskri fornmenningu
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Arthúr Björgvin Bollason:
Ljóshærða villidýrið. (159 bls.)
Mál og menning 1990.
í þessari bók tekur Arthúr
Björgvin sér fyrir hendur að rekja
tengsl þýska nasismans við forn-
norræna menningu og bókmennt-
ir. Löngum hafa menn þóst vita
að nasistar hafi sótt töluvert til
fornra bókmennta okkar til að
undirbyggja eigin hugmynda-
fræði. Sömuleiðis hefur legið í loft-
inu að slíkt hafi verið gert af lítilli
sannleiksást. Hugmyndafræðing-
ar nasista létu greipar sópa um
þennan menningararf eins og
hann væri þeirra eigin, dásömuðu
það sem hentaði þeim, skekktu
annað sem illa hæfði og þögðu
yfír því sem var þeim ekki að
skapi.
”Af þessum sökum eri t.d. af-
staða Þjóðveija nú á tímum til
fomíslenskra bókmennta vægast
sagt blendin. Að minnsta kosti enn
sem komið er vekja nöfn Sigurðar
fáfnisbana, Guðrúnar Gjúkadótt-
ur, Gísla Súrssonar og Gunnars
Hámundarsonar tortryggni og
jafnvel blendnar tilfinningar. Fyrir
vel upplýstan Þjóðveija vakna
óvart hugrenningatengsl við
svarta og niðurlægjandi fortíð. En
þetta er að breytast — til batnaðar
fyrir fornbókmenntirnar okkar.
”Fleira er að breytast. Áhugi á
hugsanlegum og sannanlegum
tengslum íslenskra manna við
þýska þjóðernissósíalismann hefur
verið býsna lifandi allra seinustu
árin eins og bókaútgáfan hefur
sannað.
”Arthúr Björgvin byggir bók
sína nokkum veginn í tímaröð. í
fyrstu köflunum rekur hann for-
sögu þess þegar Þjóðveijar taka
að leita róta sinna norður á bóg-
inn. Hér er um að ræða anga af
rómantískri menningarpólitík sem
teygir sig langt aftur fyrir allan
nasisma. Framarlega þar í fiokki
vora þeir bræður Jakob og Wil-
helm Grimm sem era þekktari fyr-
ir þrekvirki á öðram sviðum en
menningarsögu. Engum dettur í
hug að kenna þá við einhvers kon-
ar for-nasisma þrátt fyrir þennan
norrænuáhuga.
"Lunginn úr bókinni fjallar um
hvemig nasistar heyjuðu sér hug-
myndir úr fornnorrænni menn-
ingu. Hér vitnar Arthúr Björgvin
í framheimildir nokkurra nasískra
hugmyndafræðinga og er það flest
allfróðlegt. T.a.m. var það þessum
lesanda nýnæmi að heyra hve
kenningar þeirra era sumar fjöl-
breytilegar þótt flest sé þar kát-
broslegt. Til marks'um það er til
dæmis það að hugmyndafræðing-
arnir háðu ritdeilur um stöðu
kvenna í samfélagi sögualdar
(Kummer gegn Höfler) og um
bardagafýsn fornhetjanna (Nau-
mánn gegn Kummer).
”Angi af þessari umræðu náði
t.d. alla leið norður til íslands
1928 þegar Einar Ólafur Sveins-
Varnarlaus þjóð í
kínverskum klóm
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Friðarhöfðingi — Sjálfsævisaga
Dalai Lama
Gísli Þór Gunnarsson íslenskaði
Útg. Fjölvi 1990
Tíbet er eitt þeirra landa sem í
margra hugum er sveipað leyndar-
dómum. Land lokað útlendingum
að mestu svo skipti öldum enda
ekki beint greiðfært þangað yfir
fjöll og firnindi. íbúarnir — hverjir
era þeir og hver er saga þeirra. Það
er kannski helst eftir að Kínveijar
tóku sig til, gerðu innrás í landið
eftir að kommúnistar höfðu komist
til valda í Kína, og gerðu tilkall til
Tíbets með hervaldi og kváðu það
jafnan hafa verið hluta Kína að
menn fóra svona almennt að velta
þessu landi fyrir sér. Trúarleiðtog-
inn Dalai Lama sem hrökklaðist frá
Tíbet eftir að Kínveijar gerðu hon-
um lífið óbærilegt þar og hefur
síðan lengst af búið í Indlandi hefur
einatt vakið athygli á hlutskiptí
þjóðar sinnar á alþjóðavettvangi en
lítinn hljómgrunn fengið annað en
samúðarfull orð.
Eins og marga rekur minni til
gerðist það svo ekki alls fyrir löngu
að Kínveijar rýmkuðu um leyfi út-
lendinga til landsins og að íbúamir
sýndu lit á að una ekki yfirráðum
kommúnistastjómarinnar lengur.
En þá hvarf Tíbet líka aftur.
Þessi bók Dalai Lama er skrifuð
eftir að hann hefur hrökklast frá
Tíbet og segir því frá atburðum sem
gerðust fyrir æðilöngu en ekki fjall-
að um þróunina nú síðasta árið.
En það breytir ekki því að bókin
er mjög fróðleg aflestrar og segir
merkissögu. Það er hógvær maður
og hjartahreinn sem segir söguna,
maður sem í einlægni hefur viljað
leggja sig fram um að þjóð sín fengi
frelsi en ekki haft erindi sem erf-
iði. Tíbet er sýnilega ekki á „réttu“
heimssvæði.
Dalai Lama greinir frá því hvern-
ig Tíbetar eru, hver er uppruni
son ritdæmdi bók Bernhards Kum-
mers, Hnignun Miðgarðs. Einar
Ólafur virðist hafa orðið einlæg-
lega hissa á þankagangi höfundar
og telur hann ekki hafa sýnt „hóf-
semi, óhlutdrægni og raunsæi“ í
meðferð sagnanna.
”í þessu verki Arthúrs Björg-
vins er alla jafna lítið um að dregn-
ar séu ályktanir af efninu, á köfl-
um verður megintextinn lítið ann-
að en eins konar tenging milli
beinna tilvitnana í verk ýmissa
ólíkra spekinga, allt frá Tacitusi
til Rosenbergs.
”Vogunin eykst hins vegar þeg-
ar líða tekur á bókina. Þar er fjall-
að um tengsl, ljós og óljós, ýmissa
nafntogaðra íslendinga við þýska
menningar- og stjórnmálafrömuði
á tímum Hitlers-Þýskalands. Hér
koma m.a. við sögu Alexander
Jóhannesson, Guðmundur Kam-
ban, Guðmundur Finnbogason og
Gunnar Gunnarsson.
”Mestu púðri eyðir Arthúr
Björgvin í Gunnar og samskipti
hans við forastumenn í nasista-
flokknum. Flest af þessu hefur
áður verið fjallað um, t.d. það að
Gunnar hafi verið í för með þýsk-
um pílagrímum til íslands með
skipinu Milwaukee og að hann
hafí hitt Hitler persónulega.
Arthúr Björgvin Bollason
"Arthúr Björgvin gerir litla til-
raun til að leggja dóm á sam-
skipti Gunnars og annarra
íslenskra andans manna við þýska
nasista en segir samt: „Það hlýtur
að valda nokkurri furðu að mikil-
hæfir rithöfundar á borð við Gunn-
ar Gunnarsson og Guðmund Kam-
ban skyldu fínna hjá sér hvöt til
að leggja lag sitt við stofnanir
þýska nasistaflokksins." Hérna
sýnist mér gæta fullmikillar ein-
földunar. Á þeim árum sem rithöf-
undarstjarna Gunnars skín sem
skærast eru nasistar við völd í
Þýskalandi. Allt byggðist á múg-
sefjun og dulúðugri einingu: „Ein
Volk, ein Reich“. Þar sem flokkur
og ríki voru sama apparatið hlaut
opinber þýsk viðurkenning um leið
að vera nasísk. Ekki má gleyma
því í þessu sambandi að bækur
Gunnars urðu á þessum tíma feikn
vinsælar í Þýskalandi, á bóka-
markaði með tugmilljónir lesenda,
og voru yfirleitt umsvifalaust
þýddar á þýska tungu um leið og
þær komu út í Danmörku. Það
þarf því ekki að þykja furðulegt
þótt Gunnar hafi verið dipló-
matískur í samskiptum við nasista.
Honum hefur eðlilega vérið í mun
að Þjóðveijar mættu ótruflaðir
lesa bækur hans. Enda bætir Art-
húr Björgvin þessum orðum við í
nokkurn veginn beinu framhaldi
af fyrri ívitnun: „Það var ekki
auðvelt fyrir höfund ofan af Fróni
að hafna því þegar Þjóðveijar buðu
honum gull og græna skóga ...“
"Ljóshærða villidýrið er ekki
fræðilegt verk, miklu frekar eins
konar aðdragandi að slíku. Höf-
undur er ekki að prófa einhveija
„tesu“ heldur virðist tilgangurinn
sá að safna saman í eina bók heim-
ildum sem hann hefur viðað að sér
á löngum tíma. ”Hér er því um
að ræða áhugaverða bók fyrir þá
sem vilja fá stutt yfirlit um það
hvernig nasistar moðuðu úr forn-
um menningararfi okkar í eigin-
hagsmunaskyni. Hins vegar kem-
ur fátt nýtt fram í þeim hluta
bókarinnar sem fjallar um tengsl
íslenskra menningarfrömuða við
nasista — og úrvinnslan fremur
yfirborðskennd. Hér hlýtur að eiga
eftir að kafa dýpra.
(Svona allra seinast og innan
sviga — en ekki endilega síst: Rit-
villur era óþægilega margar.)
Galdur og gamalt fólk
Dalai Lama
þeirra og hvemig þeir velja leiðtoga
sinn: þeir trúa því að sál þess trúar-
leiðtoga sem skal taka við búi um
sig í sálum ólíklegustu barna og
leita eftir táknum og merkjum sem
gefa vísbendingar þar að lútandi
og hvernig það varð í hans tilviki
þegar hann var lítill snáði. Hann
hlaut síðan uppeldi í samræmi við
það. En um það leyti sem hann er
að verða fulltíða maður gerðu svo
Kínveijar innrásina í landið og þó
hann sæti enn um sinn á eins kon-
ar valdastóli kom að þvl eins og
fyrr sagði að honum var ekki leng-
ur vært.
Það er líka athyglisvert og upp-
Iýsandi að lesa um samskipti Dalai
Lama og tíbetskra stjórnmála-
manna við Mao Tse Tung, Chou
En Lai og fleiri 'forystumenn
Kínveija eftir að kommúnistar náðu
völdum í landinu. Má skilja að Dalai
Lama hefur í aðra rönd.ina hrifist
af Mao formanni og talið hann ein-
lægan í ásetningi og hugsjónum en
grunaði Chou meira um græsku.
Mér þótti þetta sem sagt lær-
dómsrík lesning og læsileg í betra
lagi. Þýðing Gísla Þórs Gunnarsson-
ar er góð en dálítið misjöfn á köflum
og stundum er prófarkalestri ábóta-
vant þó það sé ekki í stóru.
Bókmenntir
Súsanna Svavarsdóttir
Hókus pókus Einar Áskell
Höfundur: Gunilla Bergström
Þýðandi: Sigrún Árnadóttir
Fleiri sögur af Frans
Höfundur: Christine Nöstlinger
Þýðandi: Jórunn Sigurðardóttir
Útgefandi: Mál og menning —
Litlir lestrarhestar
Einar Áskell er líklega ein af
uppáhaldssögupersónum forskóla-
barna og barna í fyrstu bekkjum
grunnskóla. Hann er venjulegur
drengur, sem býr hjá pabba sínum;
dálítið furðulegum pabba sem er
búinn að gleyma ævintýrinu í lífinu
og er alltaf að reyna að lagfæra
raunveruleikaskynið hjá Einari. En
þó fer það gjarnan svo, að á endan-
um finnur pabbinn ævintýrið aftur.
í þessari bók hitta Einar Áskell og
Viktor vinur hans gamlan mann,
sem galdrar fimmkall út úr nefinu
á þeim báðum. Þeir verða aldeilis
upprifnir og líf þeirra fer að snúast
um að hitta galdramanninn — og
hundinn hans, Singó.
Þeir komast að því hvar galdra-
maðurinn býr og fara að heimsækja
hann. Hitta þá ljúfuna hans, sem
er eiginkonan og þau hjónin taka
vinunum opnum örmum. Sá gamli
heldur áfram að galdra fyrir þá
ólíklegustu hluti og ljúfan ber í þá
■ saft og góðgæti. A endanum biður
Einar Áskell galdramanninn að
galdra fyrir sig hund. Sá gamli
galdrar fyrir hann leikfangahund —
en búmms! Einar Áskell hrapar nið-
ur úr þessum heillandi galdraheimi
og sannfærist um að pabbi hans
hafi haft rétt fyrir sér, þegar hann
sagði að galdramenn væru ekki til.
Vonbrigðin era hræðileg. Galdra-
maðurinn áttar sig á þessu og býð-
ur Einari Singó; hann og ljúfan séu
orðin of gömul til að snúast í kring-
um hann og fara með hann út að
ganga. Og pabbi Einars lærir eina
lexíu enn: Það eru alvöru galdra-
menn sem leysa vel úr öllu — án
þess að beita brellum og brögðum.
Fleiri sögur af Frans hefst einn
daginn þegar Frans er mjög um-
komulaus. Hann Frans sem er
krúnurakaður af því hann hefur
andstyggð á lokkaflóðinu sem gerir
hann líkan stelpu. Það er morgunn
og Frans kemst að því að mamma
hans hefur gefið uppáhaldsbuxurn-
ar hans. Hann fær æðiskast — al-
veg sama þótt buxurnar hafi ekki
passað á hann lengur. Mamma hans
bregst ókvæða við, hann rýkur inn
í svefnherbergi, þar sem pabbi hans
sefur og gerir hann óðan líka. Hann
á ekkert skjól hjá foreldrum sínum
og ákveður að fara á elliheimilið til
ömmu. Honum finnst stutt þangað
— hefur oft farið með pabba sínum
á bílnum. En fyrir lítinn fótgang-
andi strák er þetta löng leið.
Þegar hann kemur á elliheimilið
er amma ekki heima og ekki heldur
vinkonur hennar — og Frans: Stelp-
urnar á fyrstu hæðinni hafa brugð-
ið sér út. Hann kemst inn hjá eldri
manni sem býr á hæðinni — fer út
á svalir hans og skríður yfir á sval-
irnar hjá ömmu. Frans er kúgupp-
gefinn og sofnar í sólstól á svölun-
um — sefur þar lengi dags. Hann
vaknar við að síminn er að hringja
— það er mamma hans að leita að
honum. Hann þykist vera amma sín
og breytir röddinni, en mamma
lætur ekki gabba sig. Frans skellir
á hana, fer aftur út á svalir, lokar
hurðinni á eftir sér — og hún læs-
ist. Þegar hann áttar sig á þvi að
hann er læstur úti á svölum, verður
hann ósköp hræddur og byijar að
gráta. En honum er bjargað og
kemst til mömmu og pabba sem
verða mikið fegin að endurheimta
týnda soninn.
Þetta eru skemmtilegar sögur,
skemmtilega myndskreyttar og vel
þýddar. Fyrri sagan lýsir ólíkum
viðhorfum þriggja kynslóða til
raunveruleikans, sem þó er hægt
að sætta og samræma. Sú seinni
lýsir kannski fremur ólíku tímavið-
horfi þriggja kynslóða. Foreldrar
Frans hafa of mikið að gera til að
ræða við hann um hlutina og tillits-
leysi þeirra er með eindæmum þeg-
ar þau gefa það sem hann á. Til
að leita sér skjóls eða flýja raun-
veruleikann, sækja Einar.Áskell og
Frans til eldra fólksins og foreldr-
arnir læra lexíur sem þeir ættu að
muna. í báðum tilfellum er það
miðkynslóðin — foreldrarnir — sem
þarf að læra, því bilið er styttra
milli þeirra elstu og yngstu.
TVÆR GOÐAR
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Varenka, rússnesk sögn
endursögð og myndskreytt
af Bernadette.
Þýðing: Vilborg Dagbjartsdóttir
Setning, umbrot og filmuvinna:
G. Ben. prentstofa hf.
Prentað í Þýskalandi
Útgefandi: Orn og Örlygur hf.
Undurfallegt ævintýr. Fólk er á
flótta undan ,ærðum hermönnum,
vill að Varenka sláist í för. „Ef ég
kem með ykkur, hver verður þá til
að liðsinna ferðamönnum sem eiga
leið um skóginn? Hver hjálpar börn-
unum sem villast í skóginum? Og
hver hýsir dýrin og gefur fuglunum
þegar veturinn kemur með snjó og
kulda?“ Varenka fer hvergi. Hún
hýsir Pétur og geit hans. Hún hýs-
ir Stefán og blóm hans. Hún hýsir
Bódúlu og dúfuna hennar. Hvert
kvöld bað Varenka Guð að gera
skjól um húsið hennar, svo her-
mennimir sem komu nær og nær,
finndu það ekki. En Guð var seinn
til svars, meðan hún enn var að
bjarga vinunum, sem að framan
greinir. Síðan huldi hann húsið
mjöll. Hermennirnir fóru hjá.
Aftur kom vor, friður og vor, og
ný veröld af því er hún hafði bjarg-
að og vemdað.
Heillandi ævintýr i snilldarþýð-
ingu Vilborgar,
Hundalíf Lubba
Höfundur: Marcus Pfister
Þýðing: Helga K. Einarsdóttir
Heimavinna og útgefandi þeir
sömu og hinnar.
Prentað í Belgíu
Flækingslíf er engum auðvelt.
Hættur. Ognir. Öryggisleysi. Því
fékk Lubbi að kynnast, fann ekki
vin, sem treystandi var fyrr en hann
tók boði kisu um að þau byggju
saman, vernduðu hvort annað.
Ekki mikið lesmál, en hér í ágæt-
is búningi Helgu.
Það eru myndir bókarinnar sem
heilla. Hreinustu gersemar, sem
börn skoða aftúr og aftur full að-
dáunar.
Falleg, eiguleg bók.
Það er gaman að rétta börnum
slíkar bækur.