Morgunblaðið - 21.07.1991, Qupperneq 19

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. JÚLÍ 1991
ieei
MORGUNBLAÐIÐ 9nÍkíl)ÁGUá 2lfllti,r i'99l
I8KUÍ
ÍJ
19
JltojimiMajjtife
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1100 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 100 kr. eintakið.
Lítum
í eigin barm
Ummæli Jakobs Jakobsson-
ar, forstjóra Hafrann-
sóknastofnunar, hljóta að
vekja menn til umhugsunar um
þá „ábyrgðarmiklu fiskveiði-
stjórnun“ sem við höfum þurft
að horfa uppá undanfarin ár.
Stöðugt sígur á ógæfuhliðina
og engum dettur í hug að við
fáum ágætiseinkunn fyrir það
próf sem við höfum verið að
taka í verndun fiskistofnanna
undanfarin ár. Gefum forstjóra
Hafrannsóknastofnunar orðið,
en hann sagði í Morgunblaðinu
12. júlí síðastliðinn: „Annars-
vegar (hefur) ekki... verið far-
ið að tillögum fiskifræðinga um
sókn í stofninn. í skýrslu Haf-
rannsóknastofnunar um nytja-
stofna og umhverfisþætti 1991
og aflahrotur fyrir fískveiði
árið 1991-1992 kemur fram
umtalsverður munur atiUögum
1 EN nú á
X. vl I »að snúa öllu
við. Nú á að leggja fiski-
miðin, sameiginlega eign
íslenzku þjóðarinnar
samkvæmt lögum, út-
gjaldalaust í hendur ör-
fárra manna sem hafa
haft skip á hendinni. En þjóðin er þessu
andstæð einsog könnun Félagsvísinda-
stofnunar og Gallup hafa sýnt svo eftir-
minnilega. Hún leggur áherzlu á sam-
eign (95,2%) og vill fá greitt í sameigin-
legan sjóð fyrir afnot af fískimiðunum
(66,8%). Fólkið, hvar í flokki sem er,
vill einnig tiyggja byggðakvóta þarsem
hagkvæmt er að reka útgerð og sjálf-
sagt að stuðla að því. En athyglisverð-
ast er þó að fólk hafnar þeim siðferðis-
bresti útgerðarmenn geti selt fisk sem
þeir eiga ekki öðrum fremur, eða þann
veiðikvóta sem þeim hefur verið úthlut-
aður án endurgjalds (allt að. 86,9%),
enda grundvallaratriði þessa máls að
eignarréttur sé virtur einsog lög gera
ráð fyrir. Veiðitæknileg atriði leysa
menn í samræmi við reynslu og hag-
kvæmni og þá væntanlega einsog sið-
menntað fólk en ekki villirnenn; og án
þess rugla saman óskildum málum,
t.a.m. laxveiði I ám sem bændur eiga
og hafa átt í þúsund ár og veiðum í
sameiginlegri auðlind á hafinu.
Eg tel mig fijálshyggjumann þótt ég
hafi aldrei túlkað fijálshyggjuna með
þeim hætti hún sé upplagt tækifæri stór-
eignamanna til að ná undir sig eignum
annarra. Fijálshyggjan vill aðhald með
samkeppni, en ekki forréttindum og yfir-
gangi. Hún vill vernda eignarréttinn,
það er allt og sumt. Hún þolir ekki ríkið
traðki á honum, hvaðþá stjórnmálamenn
eða einhveijir gæðingar séreignaskipu-
lagsins. Kvótakerfið hefur ekki ýtt und-
ir auðsöfnun almennings, heldur eigna-
tilfærslu til fárra, þótt sístækkandi
hlutafélög einsog Grandi auki bjartsýni.
Marxistar sögðu alltaf, og segja víst
enn, kenningin sé ágæt en framkvæmd-
in röng. Það segja sumir kvótamenn
einnig. En þeir verða þá að lagfæra
kerfið með sannfærandi hætti. Fijáls-
hyggja er ekki handalögmál fyrir þá sem
geta neytt aflsmunar. Fijálshyggja hef-
ur aldrei gert ráð fyrir því hinir sterku
hafi heimild til að sölsa undir sig eignir
þeirra sem eru minni máttar. Og svo
er þetta einatt gert með handayfírlagn-
ingu vinstri manna sem alltaf ráðast á
fijálshyggju þegar þeir þurfa að afsaka
eigin gerðir og er það raunar orðin ein-
hvers konar þjóðfélagskækur nú um
stundir.
Það er alltaf verið að krefjast þess
andstæðingar kvótakerfisins bendi á
betri leiðir til lausnar. Vonandi fá þeir
tækifæri til þess þegar lög um fiskveiði-
stjórnun verða endurskoðuð undir stjóm
Þorsteins Pálssonar og Sjálfstæðis-
flokksins, með nauðsynlegu aðhaldi Al-
HELGI
spjall
þýðuflokksins sem vill
auka virkni eignarréttar-
ákvæðisins einsog Davíð
Oddsson, en bezt væri
að stjómarskrárbinda
það einsog formaður
Sjálfstæðisflokksins vill.
Það nægði gagnrýnend-
um einsog okkur Morgunblaðsmönnum.
Svolengi sem við höfum þetta löglega
en siðlausa kvótakerfi óbreytt getum við
aldrei gagnrýnt olíufursta eða- tangar-
hald þeirra og furstaættanna á auðlind-
um fólksins í arabaríkjunum. Og þá er
illa komið fyrir okkur. Nema við stefnum
að furstadæmi hér norður við heim-
skautsbaug.
Fiskimiðin em einsog aðrar sameigin-
legar auðlindir þjóðarinnar. Ein slík
auðlind er orkan. Þess vegna er það
heldur fáránlegt þegar eigendumir sitja
ekki allir við sama borð og greiða jafn-
hátt orkuverð hvarsem þeir búa. Þannig
eiga menn einnig sama rétt til fiski-
miðanna hvaðsem búsetu líður og auð-
vitað ættu allir að greiða sama verð
fyrir aðgang að sameiginlegri auðlind
þjóðarinnar.
Menn þurfa ekki að eiga spennistöð
til að nýta orkuna. Það er nóg að eiga
eldavél eða nokkrar ljósapemr. Þannig
ætti eitt og hið sama að ganga yfir eig-
endur fiskimiðanna, þeir eiga ekki að
þurfa að eiga bát eða togara til að njóta
góðs af auðlindinni. Stundum er talað
um einkavæðingu orkustofnana einsog
Hitaveitu Reykjavíkur og Landsvirkjun-
ar. Það er ágætt útaf fyrir sig þótt vel
sé þar að verki staðið. En það geta eng-
ir selt eignimar nema eigendumir, þ.e.
Reykvíkingar, Akureyringar og þjóðin
öll. Og ennsíður er hægt að gefa öðmm
það sem maður á ekki. Einkavæðing
Landsvirkjunar færi að mínu viti bezt
úr hendi með því að senda öllum eigend-
um hlutabréf þeirra í eigninni, síðan
gætu þeir myndað fjölfyrirtæki um sam-
eignina og ráðstafað hlut sínum að eig-
in geðþótta einsog nú er íhugað í Au-
Evrópu. Það væri lýðræðisleg aðferð.
Og þá gætu eigendur hlutabréfa gefið
þau vinum og kunningjum að vild; átt
þau eða selt þau ella. En ég er þess
fullviss flestir vildu eiga sinn hlut og
reyna þannig að hafa einhver áhrif á
reksturinn og orkuverðið. Þannig væri
einnig hægt að mynda eignarrétt á haf-
inu, þ.e. með því að raunvemlegir eig-
endur tækju sjálfir ákvörðun um hveijir
færa með hlut þeirra og þá gæti fólk í
sömu byggðalögum stofnað stórfyrir-
tæki um miðin, einsog ég hef áður vikið
að, og lagt fram sinn skerf til uppbygg-
ingar og almenningsheilla.
Fátt er íhugunarverðara nú um stund-
ir en sú tilhneiging að færa mikið vald
á fárra hendur og safna auði undir fá-
mennisstjórnir. Það varð okkur dýrkeypt
reynsla á sturlungaöld þegar fé og mik-
Hafrannsóknastofnunar um
fiskveiði og raunverulegum
afla. Sem dæmi um muninn
þá lagði Hafrannsóknastofnun
til að árið 1984 yrðu veidd 200
þúsund tonn af þorski en aflinn
nálgaðist 300 þúsund tonn það
ár. Arið eftir var munurinn enn
meiri því enn lagði Hafrann-
sóknastofnun til 200 þúsund
tonna veiði en aflinn fór vel
yfir 300 þúsund tonn. Árið
1989 var afli umfram tillögur
hvað minnstur en þó var þá
veitt rúmlega 50 þúsund tonn-
um meira en Hafrannsókna-
stofnun mæltist til.“
Við ættum að líta í eigin
barm. Það er ekki nóg með að
náttúran sé óblíð við ísland,
heldur ættum við að umgang-
ast hana af þeirri virðingu og
alúð sem við lofuðum sjálfum
okkur þegar við fengum yfir-
ráð yfír 200 mílna fiskveiðilög-
sögu. Fiskstofnamir fá engan
stundlegan frið fyrir ryksugun-
um á hafinu. Það gæti komið
að því að það væri ekki eftir
neinu að slægjast. Þó skilyrði
séu nú talin góð í sjónum um-
hverfis ísland getum við búist
við takmarkaðri afla næstu
fimm árin en áður þekkist. Við
höfum ekki rétt náttúrunni
hjálparhönd við erfiðar aðstæð-
.ur, þvert á móti höfum við tek-
ið lítið tillit til þessara erfiðu
aðstæðna.
il völd féllu fáum en fyrirferðarmiklum
og þó umframallt óvægnum höfðingjum
í skaut sem glutruðu niður frelsinu í
hendur Noregskonungi þegar metnaður
brauzt í milli þeirra.
Éftir samtal við tvo helztu forystu-
menn í sjávarútvegi, ef mið er tekið af
velgengni 350 hluthafa fyrirmyndarfé-
lags þeirra Granda-manna, er ég, þrátt
fyrir allt og allt, farinn að gera mér
vonir um forystan um endurbætur á
kvótakerfinu komi úr röðum framsýnna
útgerðarmanna sem kjósa frið og sátt-
fýsi um mikilvæg störf þeirra. Eg trúi
því menn einsog Ámi Vilhjálmsson og
Brynjólfur Bjamason eigi eftir að benda
á sanngjarnar leiðir til siðlegra úrlausna
sem tryggja kvótaeigendum rétt sinn
og útsjónarsömum framkvæmdamönn-
um frið í mikilvægu starfi fyrir þjóðina
alla, og þá ekkisízt einkarekstur í
landinu. Þessir menn hafa unnið vel og
skipulega að arðbærri hagræðingu þjóð-
félaginu öllu til heilla. Og þeir gera sér
grein fyrir því fyrirtæki þeirra á ekki
miðin en hefur þau til afnota og ávöxtun-
ar. Það er ekkisízt fáránlegt þegar
skattayfirvöld hafa heimtað kvótakaup
séu afskrifuð einsog skip eða aðrar eign-
ir, þ.e. 8% á ári, eða til 12 ára, og tel
ég hárrétt af útgerðarmönnum að hafna
því enda væri hér ekki um neina eign
að ræða heldur óvissuþátt í útgerð þar
til lög hafa verið sett til frambúðar sem
taka af öll tvímæli um nýtingu mið-
anna. Líklega er hægt að láta kólum-
busaregg kvótakerfisins standa uppá
endann og gera áætlun um réttláta
framtíðarskipan fiskimiðanna, svoað út-
gerðarfélög eflist af áhuga almennings,
þ.e. eigendanna. Við lagfæringu þarf
að taka tillit til ólaganna undanfarið og
veita útgerðinni nægilegan aðlögun-
artíma til að sætta sig við sanngjarnan
kostnað af nýtingu miðanna. En afnota-
gjöld af þeim eiga að vera skapleg og
í samræmi við getu og rekstur fyrirtækj-
anna. Þó er höfuðatriðið miðin séu ekki
bókfærð eign eins né neins einsog
skattayfirvöld hafa krafizt, heldur í
umsjón þeirra sem eigendurnir treysta
bezt fyrir góðri nýtingu og hagkvæmum
rekstri. Það Verður farsælasta lausnin.
Og þá væri hægt að nota afnotagjaldið
til uppbyggingar sterkum og góðum
útgerðarfyrirtækjum um land allt eða í
rannsóknar skyni og treysti ég eigend-
unum sjálfum bezt til að ráðstafa fénu,
því hvorki þurfum við nýja millifærslu-
sjóði né aukin ítök stjómmálamanna;
hvaðþá þjóðnýtingu. En fmmkvæðið að
þjóðarsátt um auðlindina verður að
koma frá þorgeimm ljósvetningagoðum
þessa mikilvægasta atvinnurekstrar
landsmanna, enda er það ekki í stíl arf-
taka og erfingja athafnaskáldanna að
gera tilkall til þess sem aðrir eiga.
M. |
(meira næsta sunnudag.)
VIÐ ÞURFUM AÐ
halda vöku okkar á
sama tíma og við fögn-
um með Sovétþjóðun-
um þeim áfanga sem
þær hafa náð á leið frá
ógnarstjórn kommún-
isma til lýðræðislegra
hátta. Manfred Wörner framkvæmdastjóri
Atlantshafsbandalagsins, dró ekki úr mik-
ilvægi íslands þegar hann kom hingað í
heimsókn sína á dögunum. „Hlutverk ís-
lands mun af landfræðilegum og pólitísk-
um ástæðum verða enn mikilvægara en
áður,“ sagði hann við blaðamann Morgun-
blaðsins sem spurði hann jafnframt hvaða
augum hann liti hlutverk íslands í nýju
hemaðarskipulagi Atlantshafsbandalags-
ins. Framkvæmdastjórinn svaraði: „Mikil-
vægi þess mun aukast hernaðarlega, vegna
þess að NATO treystir nú meir að liðsauki
berist en áður og pólitískt vegna þess að
tengsl Evrópu og Ameríku munu verða
lykilþáttur í heimsskipan framtíðarinnar.
Eg tel að ísland hafi pólitískt táknrænu
hlutverki að gegna fyrir tengsl Evrópu og
Ameríku. Þið eruð mitt á milli meginland-
anna, horfið jafnt til hinna Evrópuland-
anna, sem til Bandaríkjanna. Þetta tel ég
einnig að bendi til aukins mikilvægis lands
ykkar.“
Vart verður um þetta deilt enda eru
Islendingar nú meira einhuga að baki Atl-
antshafsbandalaginu og öryggisstefnu
vestrænna þjóða en nokkru sinni fyrr.
Þeir verða áreiðanlega fúsir að horfast í
augu við breyttar aðstæður um hraðliðsá-
ætlun NATO og laga stefnu sína að þeim
breytingum eða endurbótum á varnar- og
öryggiskerfi vestrænna ríkja sem nú eru
í deiglunni og verða munu brýnt verkefni
á næstu árum.
Kjarn-
orkuvá
■i ISLENDINGAR
munu ekki draga
úr viðleitni sinni til
að standa vörð um
frelsi og lýðræði
eins og það hefur verið þróað í vestrænum
ríkjum, en það er þá ekki heldur útí hött
að þeir reyni að hafa einhver áhrif á ný-
skipan öryggismála í álfunni og lítill vafi
á því að margir hafa áhyggjur af kjam-
orkubúnaði á Norður-Atlantshafi. Enn
ræður sovéski flotinn yfir 89 kjarnorkukn-
únum árásarkafbátum á svæðinu. Frá ár-
inu 1987 hefur norðurflotinn alls tekið 11
slíka í notkun en einn þeirra sökk suður
af Bjarnarey við Noreg 7. apríl 1989. Það
er ástæða til að reyna að draga úr þess-
ari kjarnorkuvá einsog unnt er. Kjarnorku-
slys utan við fiskveiðilögsögu okkar gæti
gert þetta land næsta óbyggilegt. Við verð-
um að bægja þessari hættu frá einsog
unnt er. Nú er reynt að ná upp kjarnorku-
kafbátnum við Bjamarey en Sigurður M.
Magnússon, forstöðumaður Geislavarna
ríkisins, hefur sagt í Morgunblaðinu að
þetta geti verið afar áhættusamt og minni
líkur séu á leka geislavirkra efna frá bátn-
um þar sem hann er nú, eða á um 1.700
metra dýpi, en ef hann yrði færður úr
stað. Hann gæti brotnað eða skaddast með
einhveijum hætti þegar honum væri lyft
upp á yfírborðið og færður til og reynt
yrði að flytja hann til Kólaskaga. „Það
geta komið upp aðstæður sem menn vita
ekki hvernig þeir eiga að bregðast við,“
sagði Sigurður í samtali við Morgunblaðið.
Telur hann því einna öruggast að láta
bátinn liggja þar sem hann er nú. Það sem
minnki líkumar á að leki verði sé það, að
báturinn er sokkinn í setlög að hluta til,
sem bendi til þess að lítil hreyfíng sé á
sjónum.
Fiskimiðin
og mengrin
ALLT ER ÞETTA
heldur uggvænlegt
og nauðsynlegt að
við gerum allt til
þess að bægja
slíkum hættum frá okkar miðum. Á það
eigum við að leggja áherslu, jafnframt því
sem við höldum vöku okkar og tökum þátt
í öryggissamstarfi vestrænna ríkja á veg-
um Atlantshafsbandalagsins. Og við skul-
um ekki gleyma því sem Jón Ólafsson,
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 20. júlí
Sovéskur kafbátur af Juliet-gerð á siglingu í Barentshafi.
haffræðingur hjá Hafrannsóknastofnun,
sagði einnig í samtali við Morgunblaðið
um mengunarhættuna af þessum sokkna
kafbáti: „Geislavirk efni gætu borist upp
að landgrunnsbrúninni með Austur-Græn-
landsstraumnum. Þá tæki það u.þ.b. tvö
til fjögur ár að komast hingað, þ.e.a.s. að
fara inn í Austur-Grænlandsstrauminn og
berast suður á móts við ísland.“
Jón sagði að mesta áhyggjuefnið, hvað
okkur viðviki, væri „að ef þessi mengun
verður og berst hingað, jafnvel þótt hún
berist ekki upp að landinu, þá er hún í
vitund fólks hér á þessu hafsvæði og þá
er ákaflega hætt við að það spilli mörkuð-
um og þeirri ímynd, sem við erum alltaf
að reyna að selja ásamt afurðum okkar,
að þetta sé tiltölulega hreint hafsvæði."
En hann bætti við að blöndun í hafinu
væri geysilega mikil, „þannig að ég held
að það sé ekki mikil hætta á því að þetta
mengi fisk að því marki, að hann verði
óbrúklegur til manneldis vegna geislunar,
ég held að það sé afskaplega ólíklegt,"
sagði Jón Ólafsson.
Vonandi hefur hann rétt að mæla, en
áhættan er mikil og við verðum að minnsta
kosti að gera allt sem í okkar valdi stend-
ur til að koma í veg fyrir nýtt vígbúnaðar-
kapphlaup á höfunum, helst af öllu að úr
því dragi.
í grein hér í blaðinu nýlega var að þvi
vikið, að tilkynnt hefði verið um 200 óhöpp
í kjarnorkuknúnum kafbátum á árunum
1954 til 1988. Sjö kjarnorkukafbátar hafi
farist og sitji 5 þeirra enn á hafsbotni, af
þeim séu tveir bandarískir og fimm sovésk-
ir. Sex þessara kafbáta hafi farist í
Norður-Atlantshafi og hljóti það að vera
nokkurt umhugsunarefni fyrir okkur ís-
lendinga.
Við verðum að fylgjast rækilega með
hafinu. Við verðum að vernda auðlind
okkar fyrir mengun og geislavirkni. Það
hlýtur að vera liður í öryggissamstarfi
okkar við aðrar þjóðir.
Hér er ástæða til að minnast á ræðu
sem Geir Hallgrímsson flutti á sínum tíma,
þar sem lögð er áhersla á að semja beri
um traustvekjandi aðgerðir á haf- og loft-
svæðum sem tengjast hernaði á landi. Það
hlýtur að koma að því að slíkar „traust-
vekjandi aðgerðir“ nái til kjarnorkuvígbún-
aðar á Norður-Atlantshafi — og þurfum
við að leggja áherslu á það því ekki væri
það eftirsóknarvert markmið að veija land-
ið, en glata miðunum. Þess má þá einnig
minnast sem Þorsteinn Pálsson, þáverandi
forsætisráðherra, sagði í ræðu á aukaþingi
Sameinuðu þjóðanna um afvopnunarmál
2. júní 1988 en þar komst hann m.a. svo
að orði: „Við setningu Stokkhólmsráð-
stefnunnar 1984 komst Geir Hallgrímssort,
fyrrverandi forsætisráðherra, en þá ut-
anríkisráðherra íslands, svo að orði: „ís-
lendingar eru eyþjóð sem lifir að veruleg-
um hluta á sjávarfangi. Því má ljóst vera
að við höfum miklar áhyggjur af hernaðar-
uppbyggingu á höfunum. Kjarnorkuslys á
hafi úti getur ógnað lífsafkomu okkar og
annarra þjóða, svo ekki sé minnst á þann
óbætanlega skaða sem hlytist af flotaátök-
um engu síður en af vopnaviðskiptum á
landi.“ Og í grein sem Þorsteinn skrifaði
í Morgunblaðið laugardaginn 9. desember
1989 nefnir hann þetta enn og vitnar í
orð Geirs Hallgrímssonar, en bætir svo
við: „Þetta mikilvæga frumkvæði Geirs
Hallgrímssonar hefur ásamt með þeirri
umræðu sem_ síðar hefur farið fram um
þessi efni af íslands hálfu verið mikilvægt
framlag í þeim tilgangi að draga fram
stöðu Islands í þeirri þróun sem nú á sér
stað.“
Engin
goðgá
NÚ ÞEGAR ÞRO-
unin í Sovétríkjun-
um er í átt til lýð-
ræðislegri stjórnar-
hátta og minnkandi
útþenslustefnu, hlýtur að koma að því, að
unnt sé að ræða við rússnesk eða sovézk
stjórnvöld um hagsmunamál Islands og
minnkandi kjarnorkuvígbúnað á norður-
slóðum. Eitt kjarnorkuslys í námunda við
fiskimið okkar gæti leitt til landauðnar.
Það getur því varla verið nein goðgá að
íjalla um svo mikilvægt mál þegar umræð-
ur hefjast um endurskoðun öryggisstefn-
unnar. Traustvekjandi eftirlit á hafsvæð-
inu umhverfis ísland ætti að nægja flota-
veldunum í austri og vestri sem trygging
fyrir eðlilegu og áhættulitlu jafnvægi milli
stórveldanna.
íslendingar hafa lengi haft áhuga á við-
ræðum um afvopnun á höfunum, eða minni
umsvif kjarnorkubúinna skipa á norður-
slóðum, einsog raunar sést af þeim tilvitn-
unum sem hér hafa verið nefndar að fram-
an. Þessi áhugi hefur ekki verið bundinn
neinum sérstökum flokki og Jón Baldvin
Hannibalsson, utanríkisráðherra, hefur
lagt áherslu á slíkar viðræður, einsog
kunnugt er þótt málflutningur hans og
talsmanna síðustu ríkisstjórnar hafí af
ýmsum ástæðum ekki hlotið hljómgrunn
hjá öðrum Atlantshafsþjóðum og þá af
ýmsum ástæðum; vegna málatilbúnaðar
og krafna um frelsi á höfunum sem við
Íslendingar erum að sjálfsögðu einnig
hlynntir þótt við viljum takmarka siglingar
kjarnorkubúinna skipa urh hafsvæði okk-
ar, svo dæmi séu nefnd. Nórðmenn hafa
einnig haft nokkurn áhúga á þessu máli
og fylgjast til að mynda/'vartdlega með
björgunartilraunum við Bjarparey. Þeir
vilja ekkert síéur en við losna við sokkna
< Mike-kafbáta á sínu hafsvæði og hafa
eðlilega áhyggjur af þvi ef það yrði meng-
að og geislavirkni bærist með hafstraum-
um. En nú þegar svo miklar breytingar
hafa orðið á afstöðu manna til öryggis-
og varnarmála á meginlandi Evrópu,
Berlínarmúrinn er hruninn með Varsjár-
bandalaginu og Sovétmenn glíma við
næsta óyfírstíganlega efnahagsörðugleika,
hrun kommúnismans og yfirofandi gliðnun
ríkisins i sjálfstæð lýðveldi er eðlilegt að
menn velti fyrir sér framtíðarskipan örygg-
ismála á Atlantshafi, ekki síður en annars
staðar.
Nýjarhug-
myndir - og
Kólaskagi
VIÐRÆÐUR OG
samningar á vett-
vangi Ráðstefnunn-
ar um öryggi og
vinnu í Evrópu
(RÖSE) um traust-
vekjandi aðgerðir vegna hernaðarumsvifa
á landi og samningar um gagnkvæman
niðurskurð hefðbundins herafla í Evrópu
(CFE) ýta undir nýjar hugmyndir, þó enn
standi deilur um ýmis atriði og útfærslur.
M.a. hefur Sovétmönnum verið borið á
brýn að hafa flutt landhersveitir undir
flotastjórn. Þeir hafa reyndar einnig viður-
kennt að hafa flutt skriðdreka og önnur
vígtól austur fyrir Úralfjöll til Síberíu, sem
er utan samningssvæðisins. Hitt er aftur
á móti uppörvandi að nú er allt útlit fyrir
að á leiðtogafundi Bush og Gorbatsjovs
síðar í þessum mánuði verði undirritað
samkomulag um fækkun langdrægra
kjarnorkueldfiauga með START-samningi.
Þá er gert ráð fyrir að fækka kjarnaoddum
risveldanna um 7000 (4000 hjá Rússum
og 3000 hjá Bandaríkjamönnum), en þeir
munu vera um 23 þúsund talsins.
En íslendingar horfa til þess með hryll-
ingi, hvemig Sovétmenn hafa aukið hern-
aðarumsvif sín á Kólaskaga en ekki minnk-
að þau, einsog vonir hafa staðið til. Við
getum ekki skilið þennan áhuga á afvopn-
unartímum. Samt hefur verið dregið úr
umsvifum varnarliðsins hér við land enda
er þrýstingur Sovétmanna í lofti minni en
áður hefur verið. En við þurfum að fá
Rússa til að draga einnig úr umsvifum
kjarnorkuskipa á norðurslóðum, svo að
minni líkur séu á kjarnorkuslysum en ella.
Það hlyti að vera í þágu þeirrar friðarvið-
leitni sem hvarvetna kemur fram í sam-
skiptum stórþjóðanna enda hefur hvar-
vetna verið dregið úr spennunni, nema á
Kólaskaga. Að því verðum við að hyggja,
minnug þess sem stendur í fréttaskýringu
hér í blaðinu 15. júní sl.: „Frá árinu 1987
hafa 10 kjarnorkuknúnir árásarkafbátar
bætzt við Norðurflota Sovétmanna og eru
þeir nú 74 talsins. Eldflaugakafbátar
Norðurflotans, sem búnir eru langdrægum
kjarnorkueldflaugum, eru 38 og bera þeir
samtals 2.636 kjarnaodda. Þetta kemur
fram í grein eftir Thomas Ries, þekktan
norskan sérfræðing á sviði öryggismála,
sem birtist i nýjasta fréttabréfí Öryggis-
málanefndar."
í greininni kemur fram að alls ræður
sovéski flotinn yfir 89 kjarnorkuknúnum
árásarkafbátum. Frá árinu 1987 hefur
Norðurflotinn alls tekið 11 slíka í notkun
en einn þeirra sökk suður af Bjarnarey
7. apríl 1989, eins og fyrr getur. Þar var
um að ræða kjarnorkuknúinn kafbát af
gerðinni „MIKE“ og fórust með honum
42 menn. „Sovéskur vísindamaður, Igor
Spasskíj, hefur lýst yfir því að hætta sé
á, að geislavirk efni leki úr flaki þessa
kafbáts og hvatt til þess að áætlunum um
að bjarga honum af hafsbotni verði hrað-
að. Þá kom upp eldur um borð í kjarn-
orkuknúnum kafbáti af gerðinni „ECHO
11“ á svipuðum slóðum, 26. júní 1989, og
var hann dreginn til hafnar ... Thomas
Ries víkur að uppbyggingu Norðurflotans
á undanförnum árum sem vakið hefur
mikla athygli ekki síst í ljósi þeirrar þíðu
sem ríki nú um stundir í samskiptum aust-
urs og vesturs. Hann kveður ljóst að flot-
inn hafi fengið riflegar fjárveitingar á
þeim tíma sem liðinn er frá því Mikhaíl
Gorbatsjov hófst til valda í Sovétríkjunum
og telur það til marks um, að flotinn njóti
meiri „virðingar nú en á árum áður“.
Höfundur telur líklegustu skýringuna á
áframhaldandi smíði herskipa, árásarkaf-
báta og einkum flugvélamóðurskipa fyrir
Norðurflotann vera þá að hún sé talin
nauðsynleg til að veija mikilvæga hags-
muni, einkum þá er lúta að langdrægum
kj amorku vopnum. “
ÞAÐ ER ÞVÍ EKKI
nnori > s að ástæðulausu, að
KUðL-rdO- við íslendingar telj-
stefnan í um mikilvægt, að
september um afvopnun á höf-
r unum verði rætt á
næsta fundi RÖSE sem haldinn verður í
september næstkomandi, enda er slíkt fyr-
irhugað. Slíkar umræður ættu ekki að
veikja varnarsamstarf NATO á nokkurn
hátt, þótt skoðanamunur sé með vestræn-
um þjóðum, heldur ættu þær að geta orð-
ið mikilvægt skref í áttina að langþráðu
takmarki. Allt er ófyrirsjáanlegt, einsog
við höfum nú reynt á síðustu misserum,
en það hlýtur að koma að afvopnun á
höfunum, eins og öðrum þáttum öryggis-
mála í heiminum og þá getum við ekki
sætt okkur við, að Kólaskagi sé stikkfrí,
ef svo mætti segja og hafsvæðið norður
af íslandi og umhverfís það stóráhættu-
samt og háskasamlegt vegna siglinga
kjarnorkuskipa sem gætu orðið íslenskum
fiskimiðum skeinuhættari en víghreiðrið á
Kólaskaga í kalda striðinu.
„Fráárinu 1987
hafa 10 kjarn-
orkuknúnir árás-
arkafbátar bætzt
við Norðurflota
Sovétmanna og
eruþeir nú 74
talsins. Eldflaug-
akafbátar Norð-
urflotans, sem
búnir eru lang-
drægum kjarn-
orkueldflaugum,
eru 38 og bera
þeir samtals 2.636
kjarnaodda.“