Morgunblaðið - 09.04.1992, Síða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. APRÍL 1992
NEYTENDAMAL
Ræktun og snyrt-
ing trjáa og runna
VOR ER í lofti, vorfuglar syngja, brum þrútnar á trjánum og garðurinn
bíður þess að yrkjendur með iðna fingur hugi að vorverkum. Eitt af fyrstu
vorstörfum garðeigenda er klipping og snyrting trjáa og runna. Þó að
margir vilji helst ekki sjá á bak hinum minnsta kvisti, þá er klipping oft
nauðsynleg. Gróðurskilyrði hafa verið mjög hagstæð á síðustu 4-5 árum og
vöxtur trjáa og runna orðið það mikill að víða er orðin full þörf á aðgerðum.
Hvernig verður best að verki staðið?
Það er ekki sama hvernig klippt er. Við
leituðum til reyndrar garðyrkjukonu og
spurðum hvert hún myndi leita ráða í
sambandi við snyrtingu sinna eigin trjáa.
„Eg myndi ekki trúa neinum fyrir mínum
trjám nema Per í Mörk. sagði hún.
Per í Mörk er Pétur Ólason sem rekur
Gróðrarstöðina Mörk við -Stjörnugróf
ásamt konu sinni Mörthu C. Björnsson.
Pétur hélt erindi um gróður og hirðingu
trjáa og sýndi litskyggnur fyrir félaga í
Félagi íslenskra garðyrkjumanna í síð-
ustu viku. Við fórum á staðinn og leit-
uðum fróðleiks. Umræðuefnið var trjá-
rækt á almenningssvæðum og við stofn-
anir, séð frá öðru sjónarhorni en við sjáum
daglega.
Rétt skipulag í upphafi er
fjárhagslega hagkvæmt
„Það getur verið fjárhagslega hag-
kvæmt að skipuleggja gróðursvæðin rétt
í upphafi og beita síðan réttum aðgerðum
eftir því sem árin líða og aðstæður krefj-
ast,“ sagði Pétur. „Trjáplöntur veita ör-
yggi, en þéttur gróður getur verið þrúg-
andi.“
Hann brá upp myndum af opinberum
svæðum, þar sem trjám hafði verið plant-
að fyrir mörgum árum síðan en þeim
ekki sinnt og þau því ekki tekið neinum
framförum. Pétur sagði að þarna gætu
einfaldar kostnaðarlitlar aðgerðir snúið
þróuninni við. Þær væru fólgnar í því að
fjarlægja grasið sem væri undir tijáplönt-
unum og setja undirgróður í staðinn. Við
þá aðgerð myndu tijáplönturnar taka
fljótt við sér og mynda krónu. Hann benti
á að þéttur trjágróður væri víða fyrir
hendi í eldri hverfum, og hann hefði ekki
verið grisjaður eftir því sem plönturnar
hafí stækkað. Svipað ástand væri einnig
að skapast í eldri hverfum. Trjáplöntum
þarf að gefa vaxtarrými þegar þær fara
að stækka svo þær nái sem bestum
þroska. Það getur verið gott að láta þær
standa þétt í upphafi ræktunar til að fá
samfelldan gróður, en síðan verður að
grisja.
Birkið er vinsælt og flestum mjög
kært. En þegar birki er plantað þétt sam-
an verður að grisja plönturnar með árun-
um. Þegar birkiplöntur eru gróðursettar
er ekki mikill munur á útiiti þeirra, en
vegna þess hve birkið hefur úrkynjast
mikið á síðustu öldum getur munurinn
orðið mikill. I gróðrarstöðvum er birkið
flokkað á öllum stigum framleiðslunnar,
það verður einnig að gera eftir að plönt-
urnar hafa verið gróðursettar í görðum
og á opnum svæðum.
Röng klipping á trjám
I tijásamfélagi myndar laufkróna trés-
ins skjól og ef langir berir stofnar eru á
trjánum og enginn undirgróður er til stað-
ar (hann gaf sem dæmi trén sem eru
fyrir framan Landspítalann), þá myndast
trekkur undir tijánum. Af þeim ástæðum
nýtast svæðin næst trjánum ekki vegna
dragsúgs. Pétur sagði að þarna væri þörf
á að grisja og láta þau tré standa sem
geta staðið sjálfstæð en fella hin og
planta þar öðruvísi gróðri sem gæti
myndað samfellda þekju frá jörð að krónu
tijánna, við það myndaðist skjól. Eins
og klipping á trjám hefur oft verið fram-
kvæmd hér á landi þá hafa oft verið fram-
kvæmdar falskar aðgerðir til að gefa
trjám vaxtarrými. Oft eru hliðargreinar
trésins klipptar af vegna þess að birtu
hefur skort inni í gróðrinum eða greinarn-
ar voru i þægilegri vinnuhæð og er þá
unnið í flýti.
Skjól örvar gróðurvöxt
Skjól í einhverri mynd hleypir gróður-
vexti af stað í allt annari mynd en þegar
hann stendur á opnu svæði. Þegar búið
er nálægt sjó eru slíkar aðgerðir mjög
nauðsynlegar, þar sem ekki eru á boðstól-
um tré eða plöntur sem henta sérstaklega
slíkum aðstæðum.
Pétur tók fyrir tvær trjátegundir sem
vaxa saman í-görðum hér á höfuðborgar-
svæðinu, birki og reyni. Reynirinn er
mjög breytilegur að erfðaupplagi. Hér eru
ræktaðar íslenskar plöntur og innfluttar,
meira og minna blandaðar og er útkoman
mjög misjöfn. „Það val sem nauðsynlega
þarf að eiga sér stað þarf að hefjast við
frætöku, áður en ræktunin hefst,“ sagði
hann, „Eftirleikurinn yrði auðveldari.
Árangur hefur orðið sá að mjög mikil
breidd er í gæðum reynisins, allt frá
kræklum og reyniátusjúkum plöntum yfir
í hraustar og mjög fallegar plöntur."
Kynbætur á reynitrjám
Fyrir átta árum fór starfsmaður í
Gróðrastöðinni Mörk um bæinn í leit að
góðum reyniplöntum. Farið var aðallega
meðfram strandlengjunni, en þar er auð-
veldara að sjá muninn á góðum og slæm-
um plöntum hvað varðar reyniátu. Valdir
voru um 12 einstaklingar, greinar voru
teknar af trjánum til að græða á fræ-
plöntur og einnig voru tekin af þeim fræ.
Fræunum var sáð og afkvæmi tijánna
síðan metin m.a. með tilliti til vaxtar-
lags, toppkals, reyniátu, blómgunar og
beijalitar. Eftir þetta mat voru síðan
valdar 8 bestu mæðurnar, þ.e. ágræddu
plönturnar og þeim síðan plantað út og
munu þær verða frægarður í framtíð-
inni. Nú eru komin fram fræ sem aftur
verða endurmetin í ræktun og verður
reynt að ná fram sífellt betri reynitijám.
Pétur vakti athygli á að af hverjum 100
plöntum sem væru í ræktun í dag væru
aðeins 10 plöntur nýtanlegar.
Úrkynjað birki - unnið að kynbótum
Unnið er einnig að kynbótum á birki.
Fyrir 4 árum fór hópur áhugasamra
manna um bæinn, undir leiðsögn Þor-
steins Tómassonar forstjóra Rannsókna-
stofnunar landbúnaðarins, í leit að bestu
birkieinstakiingunum á svæðinu. Þeir
fun,du 20 einstaklinga, góð tré, sem talin
voru viðunandi til kynbóta. Teknar voru
af þeim greinar og græddi Pétur þær á
fræplöntur af birki. Ágræddu plöntunum
var síðan plantað í einangrun í gróður-
húsi í Gróðrastöðinni Mörk þar sem víxlf-
rjógvun á að fara fram. Pétur sagði búið
væri að uppskera fræ í þijú ár. Þó að
það hafi ekki skilað fullum árangri enn-
þá, er þegar komið fram að afkvæmi
þessara plantna skila mun betri plöntum.
Þess er vænst að innan fárra ára geti
fræuppskeran af þessu átaki veitt nægj-
anlegt fræ til birkiuppeldis í landinu.
Pétur sagði að með þessum markvissu
kynbótum í ræktun væri mögulegt að ná
árangri mjög fljótt. Með því að velja ein-
staklinga og rækta í einangrun, dæma
síðan mæðurnar og velja þann hóp sem
gefur besta afkvæmið, verður komi allt
annað birki hér á landi eftir 10-20 ár.
Fjarlægja þarf fjalldrapaáhrifin
Tilgangurinn með kynbótunum er að
ná fjalldrapaáhrifunum úr birkinu. Pétur
lýsti því þannig að í skógi (eins og birki-
skógur var hér fyrr á öldum), væru trén
hæst og öflugust inni í skóginum, vöxtur-
inn lækkaði og yrði að kjarri við skógar-
jaðar þar sem einnig þrífst fjölskrúðugur
lággróður. Bestu plönturnar koma frá
fræjum stóru öflugu tijánna inni í skógin-
um og taka sér bólfestu í útjaðrí skógar-
ins, en ekki frá lágvöxnum plöntum sem
vaxa við skógarjaðar. Þegar birkiskógur-
inn var nytjaður hér á öldum áður, voru
stóru trén inni í skóginum höggvin fyrst,
en um leið og stóri skógurinn eyddist
Morgunblaðið/Emilía
Pétur Ólason í Gróðrastöðinni Mörk
er hér með furu sem „klipin" hefur
verið reglulega til á ná fram þéttari
greinum.
hurfu um leið fræ hinna öfluga trjáa.
Eftir urðu lágvaxnar birkipöntur skógar-
jaðarins og það eru afkomendur þeirra
sem er að finna í flestum görðum hér.
Birkið getur, með frjógvun, blandast fjall-
drapanum. Þessi einkenni er verið að
reyna að fjarlægja úr birkinu með kynbót-
unum.
Undirbúa þarf jarðveg vel undir
trjárækt
Pétur var spurður hvort ekki sé nauð-
synlegt að undirbúa jarðvegi vel áður en
plantað er.
„Að sjálfsögðu þarf að undirbúa jarð-
veginn undir trjárækt," sagði hann. „ís-
lenskur jarðvegur sem notaður er sem
mold, er lífrænar jurtaleifar, dautt efni,
mómold sem grafin er úr miklu dýpi. Það
þarf að síga úr henni vatnið og það þarf
að lofta um hana svo að bundin eiturefni
losni í burtu. Til þess að flýta þessari
loftun og ummyndun í moldinni er gott
að setja í hana húsdýraáburð og sand
eins og vikur eða grófan holtasand. Þá
loftar mjög vel um yfirborðið og um leið
er kominn góður grunnáburður í jarðveg-
inn og þegar bætt hefur verið í jarðveg-
skalki eða skeljasandi er jarðvegurinn
tilbúinn til ræktunar.“
Pétur sagði að jarðvegur væri hér yfir-
leitt rakur og við blautar kringumstæður
eiga tré og runnar oft erfitt uppdráttar
vegna þess að þær fá ekki nægjanlegt
loft við ræturnar. Til að auðvelda ræktun
við þessar aðstæður hreykja gróðrar-
stöðvarnar moldinni upp um 20 sm í beð-
um til að fá þurrara yfirborð og til að
loftið nái að leika betur um rætur plönt-
unnar. Pétur sagði að það skipti verulegu
máli upp á vaxtarhraða að plöntunni líði
vel.
Birki og víðir þrífast hér best
Það lá beint við að spyrja hvaða tijá-
tegundir þrifust best í görðum hér. Pétur
sagði að það væri án efa birkið. Birkið
á vel við veðurfarið vegna þess að það
gefur eftir og endurnýjar sig fljótt. Þar
sem fólk er að byggja upp gróður, hefur
víðir reynst heppilegur. Það þarf ekki að
líta á hann sem eitthvað sem standa á
um eilífð heldur frumgróður. Pétur sagði
að það hefði talsvert, borið á því að fólki
þætti víðirinn bæði lúsugur og ljótur en
hann hefði samt orðið til þess að Foss-
vogsdalur og Garðabær klæddust ótrú-
lega fljótt gróðri. Þegar víðirinn hefur
gengt sínu hlutverki er hægt að fjar-
lægja hann og planta nettari og fjöl-
breyttari gróðri sem ekki þarf að vera
eins harðgerður.
Ræktun og snyrting limgerðis
Limgerði eru hér misvel hirt, Pétur var
spurður hvernig best væri að rækta og
snyrta limgerði. Hann sagði að í limgerði
væri hér mikið notað birki og víðir. Þess-
ar tegundir væru ekki meðhöndlaðar á
sama hátt. Víðinn þarf að klippa nokkuð
reglulega. Hann hefur yfirleitt langan
ársvöxt, legg, og verður greiningin í enda
leggsins. Þegar þessi langi leggur þarf
að bera aukinn þunga, lætur hann oft
undan og þá leggst víðirinn út af, verður
gisinn og endist stutt. En ef þessi árs-
vöxtur er klipptur niður í 20-30 sm þá
er búið að stytta bilið á milli greinamynd-
unar og plantan verður stinnari.
Birkið og reyndar flest allir skrautr-
unnar eins og mispill, blátoppur og birki-
kvistur þurfa sömu meðferð og birkið,
þó að birkið hagi sér á annan hátt en
runnarnir. Þessar plöntutegundir mega
vaxa upp í sína hæð en eru síðan klipptar
í ákveðið form eða það er gert jafnóðum
og þær vaxa. Það þarf ekki að hugsa
sérstaklega um að klippan ofan af þeim
eftir ákveðnu munstri.
Skrautrunnar eins og mispill og birki-
kvistur endurnýja sig neðanfrá og fylla
upp í skörðin á þann hátt. Birkið greinir
sig aftur á móti alls staðar út frá stofni,
birkilimgerði eru því stinn og standa vel
af sér veður. Vegna þessara kosta er birk-
ið sennilega ein besta limgerðisplantan.
Víðirinn stendui' ekki heldur eins vel af
sér veður og endist því ekki eins vel og
birkið.
„Eg tel að birki eigi ekki að no.ta í
Irjáraðir," sagði Pétur, „Það ætti annað
hvort að nota í limgerði eða sem stakar
plöntur eða í litlum þyrpingum. Birki sem
stendur þröngt verður alltaf ljótt.“
Form og snyrting trjáa
- Hvernig á að forma tré?
„Það er hægt að forma tré sem vaxa
hér á landi eins og ösp, silfurreyni, greni
og furu. Það er algengt erlendis eins og
í Ameríku og í Kína og gert til að fá
ákveðið form til að falla að umhverfinu.
En það verður að gera markvisst og
menn verða að þekkja hvað plönturnar
þola og hvernig þær vaxa. Kröfurnar
mega ekki vera hærri en tréð getur upp-
fyllt.“
Pétur tók dæmi: Ef við tökum 'tré eins
og birki og viljum hafa það eins og súlu
í laginu. Þá er byrjað á því að snyrta það
með því að klippa greinar jafnt frá stofni
°g fylgja þvl’ síðan eftir með því að klippa
þær á þann veg að þær vaxi alltaf upp
á við. Á þann hátt er hægt að láta það
vaxa jafngrænt í súlu. Svipað er hægt
að gera með greni, það er ekki nauðsyn-
legt að láta grenið vaxa eins og það vill.
Vandamálið með greni er að það getur
skemmst á veturna, þannig að ekki næst
alltaf það form sem óskað er eftir.
Furu er einnig hægt að foma með því
að klípa hana, þá er það gert í byrjun
júni. Árssprotana á að klípa af til helm-
inga, áður en nálarnar byija að opna sig
og kom þá koma mörg ný brum á næsta
ári sem síðan vaxa áfram en verða ekki
eins löng. Plantan vex ekki eins hratt en
greinum fjölgar, vöxtur verður þéttari
meira kúlulaga og kemur í veg fyrir að
plantan vaxi eins fljótt úr sér. Þessi að-
ferð er notuð við uppeldi plantna og er
hún framkvæmd annað hvert ár.“
Tré veita öryggistilfinningu
Pétur sagði að tré og runnar gefi
umhverfinu ekki aðeins hlýlegt yfirbragð,
tré veiti fólki öryggi. Það sé því nauðsyn-
legt að frá upphafi ræktunar sé rétt að
verki staðið og einnig hvað snyrtingu og
grisjun snertir. Fyrir leikmann í garðrækt
gaf kvöldstundin með garðyrkjumönnum
nýja innsýn í tjáræktina á höfuðborgar-
svæðinu. Sérfræðingarnir, sem margir
voru ungir að árum, virtust þekkja sögu
allra helstu tijáa í bænum og jafnvel
hver hafði klippt þau og hvenær. Eðaltré
eins og hlynurinn við Suðurgötu og álm-
urinn við Túngötu voru greinilega óum-
deildir fegurðarkóngar borgarinnar.
M. Þorv.