Morgunblaðið - 21.10.1992, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. OKTÓBER 1992
Míllí steins og sleggju
Bækur______________
Pétur Pétursson
Þórunn Magnúsdóttir. Þörfin
knýr. Upphaf verkakvenna-
hreyfingarinnar á íslandi.
Reykjavík 1991, 410 bls.
Upphaf og saga íslenskrar verka-
kvennahreyfingar er spennandi
verkefni fyrir sagnfræðinga og fé-
lagsfræðinga. Hér er um að ræða
heildstæða sögu frá því um aldamót
og fram á okkar daga. Þessi saga
er óijúfanlegur þáttur í sögu þjóðar
sem var að bijótast undan viðjum
örbirgðar og áþjánar — sögu um
það hvemig hugmyndir um mann-
helgi og jafnrétti verða smám sam-
an að veruleika. Sennilega er þessi
frelsunarsaga hvergi áþreifanlegri
meðal þjóðar okkar en einmitt í
sögu verkakvenna sem þurftu að
bijótast gegn marghöfða þurs
karlaveldisins til þeirra sjálfsögðu
mannréttinda að fá vinnu og sömu
laun og karlar fyrir sömu vinnu.
Þómnn Magnúsdóttir sýnir fram
á að verkakvennafélögin áttu ekki
aðeins undir högg að sækja gegn
atvinnuveitendum sem þótti sjálf-
sagt að bjóða þeim lægri laun og
verri aðbúnað en körlurr), heldur
vom félagar þeirra í verkamannafé-
lögunum tregir til að viðurkenna
rétt þeirra og unnu jafnvel gegn
hagsmunum kvenna. Kom þetta
einna greinilegast í ljós þegar um
var að ræða samninga þar sem
karlar fóru með umboð kvennfélag-
anna og ekki síst þgar umboðið var
í höndum forsvarsmanna Alþýðu-
sambandsins. Höfundur getur ekki
leynt andstöðu sinni gegn forystu
Þórunn Magnúsdóttir
Alþýðuflokksins í málefnum verka-
lýðsins og telur það mikið happa-
skref þegar tengsl ASÍ og Alþýðu-
flokksins vom rofín endanlega árið
1942. Karlaveldið var jafnvel hvað
þyngst þar sem verkalýðsfélög
höfðu komið ár sinni fyrir borð í
sveitarstjórnum og atvinnurekstri,
svo sem á Norðfirði. Þar vora verka-
konur á milli steins og sleggju að
hennar sögn.
Höfundur rekur stofnsögu allra
verkakvennafélaga og gefur ágrip
af þróun þeirra til ársins 1942. Þá
er einnig fjallað um verkalýðsfélög
þar sem konur störfuðu. Víða er
leitað fanga og augljóst er að mik-
ið verk liggur að baki við söfnun
og úrvinnslu heimilda, fundargerða-
bóka, skjala í vörslu verkalýðs-
hreyfíngarinnar, einkasafna, blaða
og tímaritsgreina, að' ógleymdum
afmælisritum einstakra félaga. Hér
er miklu safnað saman sem gerir
garðinn aðgengilegri fyrir aðra
fræðimenn sem vilja kafa dýpra í
þessa sögu og halda áfram að rekja
hana til okkar daga. Þetta er ein-
mitt eitt af markmiðum höfundar
sem segja má að hann nái.
Hins vegar er ýmislegt við þetta
rit að athuga. Lítið sem ekkert
nýtt kemur fram um fyrirmyndir
og hugmyndafræðilegar forsendur
fyrstu verkakvennafélaganna, þótt
það sé einn megintilgangur verksins
(bls. 6). Fróðlegt hefði verið að lesa
umfi'öllun um reynsluheim verka-
kvenna á þessum tíma í baráttunni
fyrir eigin samtökum og samstöðu.
Fyrsta verkakvennafélagið, Þörfín
á Akureyri, er talið stofnað 1909
og hefði verið þörf á því að höfund-
ur fjallaði um hugsanlegar fyrir-
myndir þess. Akureyringar unnu
margvísleg brautryðjendastörf í fé-
lagsmálum á þessum árum og fróð-
legt hefði verið að höfundur hefði
fjallað þó ekki væri um nema líkleg-
ar tilgátur í þessu sambandi. Þá
skortir allan samanburð á hliðstæð-
um hreyfíngum í nágrannalöndun-
um. Hann hefði ekki þurft að vera
ítarlegur til þess að vera mjög gagn-
legur. Vinna hefði mátt miklu betur
úr þessu efni, setja það markvissar
fram, t.d. við uppsetningu aðalkafla
og undirkafla og setja lög og kaup-
taxta í aftanmál til að gera aðal-
textann læsilegri. Textinn er mor-
andi af prentvillum og stafsetninga-
villur fyrir neðan allar hellur og
ærir það óstöðugan við lesturinn.
Leikhús
lifnar í
Kópavogi
Leikfélag Kópavogs tekur aftur
upp sýningar á leikritinu „Sonur
skóarans og dóttir bakarans"
eftir Jökul Jakobsson sem leikfé-
lagið frumsýndi í vor. Að þessu
sinni verða sex sýningar.
Fyrsta sýning verður fímmtudag-
inn 22. október í Félagsheimili
Kópavogs. Síðasta sýning verður
31. október. Kópavogsbúar, jafnt
ungir sem aldnir, era boðnir sér-
Ast eða undirlægjuháttur?
Lúkas er þungt verk sem bygg-
ist á margslunginni merkingu orð-
anna. Ramminn er knappur, lítið
herbergi þar sem þungamiðjan er
kræsingamar handa Lúkasi.
Kvikinyndagerðarmennimir not-
færa sér möguleika kvikmyndar-
innar einkum í nærmyndum af
persónunum og gnægtaborðinu
(þjóðarinnar?), sem gömlu hjónun-
um (almúganum) hefnist fýrir að
snerta. Þau era á sama þrepi og
hundamir - eiga að láta sér
nægja molana sem af því hijóta.
Myndavélin er rígbundin og áhrif-
in fyrst og fremst leikhúsleg. Það
reynir mikið á leikarana sem era
framúrskarandi, einkum þó Javet
og Ever í hlutverkum hjónanna.
Og maður hafði á tilfínningunni
að sviðsmyndin væri hárrétt.
Eitt það ánægjulegasta við
þessa kvikmyndagerð er sam-
kennd og menningarsamstarf
þessara tveggja, þrautseigu smá-
þjóða sem haldið hafa höfðinu
hátt og tungunni býsna hreinni í
aldanna rás. Við eigum margt
sameiginlegt ef að er gáð og von-
andi er Lúkas upphafið á athyglis-
verðum menningartengslum.
Kvikmyndir
Sæbjörn Valdimarsson
Stjörnubíó: Lúkas - „Luukas“
Leikstjóri Tönu Vivre. Handrit
Guðmundur Steinsson, byggt á
samnefndu leikriti hans. Þýtt á
eistnesku af Arvo Alas. Leik-
endur Ain Lutsepp, Juri Javet,
Ita Ever. Eistnesk-dönsk-
íslensk. 1992
Efni leikritsins Lúkasar, eftir
Guðmund Steinsson og frainsýnt
var í Þjóðleikhúskjallaranum um
miðjan áttunda áratuginn (með
Erlingi Gíslasyni í titilhlutverkinu,
Áma Tryggvasyni og Guðrúnu
Stephensen), er sannarlega al-
þjóðlegt. Þar er fjallað fyrst og
fremst um afar sterk tengsl milli
persóna, þær og vangaveltur
þeirra verða ekki staðsettar í tíma
né rúmi. Það fer því ekki illa á
því að leikhúsverkið hefur nú ver-
ið kvikmyndað af Eistlendingum,
annarri evrópskri smáþjóð. Það
var núverandi sendiherra Eist-
lands á íslandi, Arvo Alas, sem
þýddi verkið og kom auga á mögu-
leika þess til kvikmyndagerðar.
Persónurnar era þijár, Lúkas
(Lutsepp), Ágúst (Javet) og Sól-
veig (Ever). Þau Ágúst og Sólveig
era eldri hjón sem virðast lifa
fyrir það eitt að halda Lúkasi,
miðaldra manni, hinar herlegustu
átveislur. Þau era auðmýktin upp-
máluð gagnvart hinum hrotta-
fengna gesti sem snýr þeim um
fingur sér og gera allt sem í þeirra
valdi stendur til að þóknast hon-
um.
Það má skilgreina þessar per-
sónur á ýmsa lund en allavega
er fjallað um gefendur og þiggj-
endur, yfírgang og undirgefni.
Er Lúkas sonur þeirra - mynd
af honum bendir til þess - harð-
stjóri, eða sá þáttur í okkur öllum
sem við óttumst og viljum ekki
að komi upp á yfirborðið? Svörin
era jafn mörg áhorfendum. Þessar
vangaveltur era undirstaða leik-
ritsins og hafa verið fluttar yfír
á tjaldið þar sem þær njóta sín
engu síður. Þó fylgir sá böggull
skammrifi að fáir aðrir en inn-
fæddir kunna skil á eistneskunni
og lestur málglaðs textans tekur
býsna mikinn tíma frá myndmál-
inu.
Bjami Guðmarsson og Þórir Steingrímsson í hlutverkum sínum.
staklega velkomnir.
Leikstjóri verksins er Pétur Ein-
arsson. Með helstu hlutverk fara
Bjami Guðmarsson, Inga Björg
Stefánsdóttir, Guðrún Bergmann,
Sigurður Grétar Guðmundsson og
Helga Harðardóttir.
í fréttatilkynningu frá Leikfélagi
Kópavogs segir: „Þess má til gam-
ans geta að Sigurður Grétar Guð-
mundsson sem fer með hlutverk
Albjarts í sýningunni á 35 ára leik-
afmæli um þessar mundir. Hann
hefur hlotið verðskuldað lof fyrir
grátbroslega túlkun sína á andans
manninum Albjarti."
Á myndinni frá vinstri eru: Sigrún Klara Hannesdóttir frá Lindinni;
Elín Eiríksdóttir höfundur skrár um umhverfi; Kristín Pétursdóttir
frá Lindinni; Steinunn Þórdís Árnadóttir, höfundur skrár um um-
hverfi; Þórdís Þórarinsdóttir, borgarbókavörður; Áslaug Óttarsdóttir,
höfundur skrár um Reykjavík; Lára Bjömsdóttir, framkvæmdastjóri
Þroskahjálpar; Þórarinn Friðjónsson frá Skerplu; Helgi Hróðmarsson
frá Oryrkjabandalaginu; Gunnhildur Mannfreðsdóttir og Ásgerður
Kjartansdóttir frá Lindinni. Fremst situr Ólöf Ríkharðsdóttir frá Ör-
yrkjabandalaginu. Á myndina vanta höfunda skrár um fatlaða, þær
Kolbrúnu Andrésdóttur og Jóhönnu Aðalsteinsdóttur.
Skrár og rit frá Lindinni
LINDIN hf. útgáfa og dreifing er fyrirtæki í eigu fimm bókasafnsfræð-
inga. Helsta markmið þess er að bæta aðgang að upplýsingum á ís-
landi, einkum með útgáfu handbóka og bókfræðirita og dreifingu tölvu-
kerfa.
Á vegum fyrirtækisins era nýkom-
in út eftirfarandi rit:
Fatlaðir. Ritaskrá 1970-1990
Skráin er unnin af bókasafnsfræð-
ingunum Jóhönnu Aðalsteinsdóttur
og Kolbrúnu Andrésdóttur og nær
yfír 850 heimildir um líkamlega og
andlega fötlún. Helstu tímarit á
þessu sviði eru efnistekin, einnig
bækur og skýrslur sem fjalla um
fatlaða. Jóhanna Sigurðardóttir, fé-
lagsmálaráðherra ritar formála.
Umhverfí. Ritaskrá 1970-1990.
Skráin er unnin af bókasafnsfræð-
ingunum Elínu Eiríksdóttur og Stein-
unni Þórdísi Árnadóttur. í skránni
eru 750 heimildir um umhverfismál,
mengun og náttúruvemd. Eiður
Guðnason, umhverfísráðherra skrif-
ar formála.
Reykjavík. Valdar heimildir 1974-
199L
Höfundur er Bryndís Áslaug Ótt:
arsdóttir, bókasafnsfræðingur. í
skránni eru yfir 500 tilvísanir, aðal-
lega úr bókum og bæklingum, en
einnig efni um Reykjavík sem birst
hefur í Lesbók Morgunblaðsins. Þór-
dís Þorvaldsdóttir, borgarbókavörður
skrifar formála.
Skrámar eru gefnar út í ritröð sem
hlotið hefur heitið Bókvísi og er dreift
af íslenskri bókadreifíngu hf. Suður-
landsbraut 4.
Önnur rit væntanleg á næstunni:
Vísir. Lykill að efni íslenskra tíma-
rita.
Fyrsta skrá sinnar tegundar. í
fyrsta hefti eru efnistekin 120 tíma-
rit útgefín á árinu 1991.
Söguþræðir. Handbók fyrir for-
eldra, kennara, barna- og bókavini.
Lýsingar á um 900 bama- og
unglingabókum, frumsömdum og
þýddr.m. Hverri bók er lýst með um
100 orðum, söguþráður rakinn og
helstu persónur tilgreindar.
Skáldatal. íslenskir bama- og
unglingabókahöfundar.
Höfundatalið nær yfír æviferil
allra íslenskra höfunda sem skrifað
hafa tvær bækur eða fleiri fyrir böm
og unglinga. Einnig skrá yfír allar
bækur höfunda og umsagnir um
verkin.
íslensk ættfræði.
Skrá yfir 1400 rit, aðallega ætt-
fræði, en einnigjaðarrit sem að gagni
koma við að rekja ættir, héraðasög-
ur, ábúendatal, sagnaþættir og
fleira.
Lindin hf. er umboðsaðili fyrir
bókasafnskerfi Emblu. Smærri út-
gáfa af Emblu, Embla litla, ætluð
smæstu söfnum og heimilisbókasöfn-
um, er komin á markað. Lindin hf.
býður einnig upp á skráningafærslur
sem ganga beint inn í gagnasafnið.
(Fréttatilkynning)
Nýjar bækur
Þróun söngsins í
nýrri tónmenntasögn
ANNAÐ bindi tónmenntasögu
íslands eftir Hallgrím Helgason
er framhald doktorsritgerðar
Hallgríms, sem kom út 1980.
Meginefni fyrsta bindis tón-
menntasögunnar var formsaga
kvæðalaganna og í þessu bindi
er rakinn þróunarferill söngsins
frá landnámstíð til 1939. Að sögn
höfundar er meira efni tilbúið til
útgáfu.
„Þetta er í fyrsta skipti sem sam-
hengið í sögu söngsins er rakið með
þessum hætti,“ sagði Hallgrímur
Helgason í samtali við Morgunblað-
ið.
Auk þess nefndi Hallgrímur til
þijú atriði þar sem fræðimennska
hans hefði leitt til nýrra sanninda;
ljúflingslag austan úr Homafirði er
eldra galdraljóð, Þórður biskup Þor-
láksson var ekki einn um að eiga
hljóðfæri, symfón, heldur átti Jón
biskup Árason einnig þesskonar
hljóðfæri. Og af því sem nær okkur
stendur í tíma nefndi Hallgrímur
að lagið við Komir þú á Grænlands
grand, sem Sigfús Einarsson hefur
verið talinn höfundur að, skrifaði
Hallgrímur Helgason
hann upp eftir Ólafí Daníelssyni
stærðfræðingi, sem var mikill
kvæðamaður og hélt árið 1912
fyrsta rímnakonsertinn hér á landi
í Bárubúð.
Útgefandi er Skákprent, bókin
er 215 bls. Verð 2.900 krónur.