Morgunblaðið - 18.12.1993, Blaðsíða 7
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1993
B 7
stór sýning var á verkum íslenskra
listmálara í Barbican-listamiðstöð-
inni í London fyrir um það bil þrem-
ur árum, að vera ekki boðið að vera
með. Þetta var íslensk myndlist í
áttatíu ár, fyrsta stóra sýningin í
Bretlandi á íslenskum málverkum.
„Sjálfri þykir mér einkennilega að
verki staðið að nota ekki tækifæri
eins og þetta til að vekja athygli á
eina íslenska listmálaranum sem
starfar og heldur sýningar í viðkom-
andi landi. Eftir nokkurt þref bauðst
henni að vera með eina mynd. Þetta
hafði eftirmál sem hefði getað kom-
ið sér illa fyrir hana og frá því er
sagt í bókinni," segir Jónína.
Perlufesti er dýrmæt út af
perlunum, ekki bandinu einu
saman
Hin bókin eftir Jónínu sem nú
kemur út er af talsvert öðrum toga.
Heitir hún Milli sterkra stafna —
Fólkið hjá Eimskip. Tólf starfsmenn
Eimskipafélagsins segja þar sögu
sína. Fyrirtækið, sem verður áttrætt
í janúar næstkomandi, hafði áhuga
á að varðveita reynslu starfsfólks
síns, sem sumt hvert hafði unnið hjá
því í hálfa öld. Þetta er því ekki
saga Eimskipafélagsins heldur
nokkurra einstaklinga sem þar hafa
unnið. Því eins og Jónína segir þá
eru starfsmennirnir eins og perlur
og fyrirtækið eins og band. Saman
myndar þetta dýrmætt perluband en
ef engar væru perlurnar væri bandið
lítils virði.
Þótt bókin sé fyrst og fremst per-
sónusaga fer auðvitað ekki hjá því
að lesandinn fái nokkra hugmynd
um vinnustaðinn og stjómendur þar.
Og það vakti athygli Jónínu hve fólk-
inu hjá Eimskip þótti vænt um fyrir-
tækið, enda var það alið upp í þeim
anda að Eimskip væri fyrirtæki sem
almenningur á Islandi ætti og hefði
stofnað án atbeina stjómarhérra
landsins. Jafnframt kemur fram hve
forstjórarnir á hverjum tíma hafa
mótað starfsemina.
Og reynsla viðmælendanna er
víðfeðm. Þótt allt séu þetta virkir
þjóðfélagsþegnar í dag, og í takt við
samtíð sína, hafa umskiptin orðið
svo mikil á ævi þess að segja má
að það sé sprottið úr allt öðru þjóðfé-
lagi en því sem þekkist í dag. Jónína
segir að þótt frásagnirnar séu ger-
ólíkar þá skíni í gegn það sem ein-
kenni þessa kynslóð, semsé hóg-
værð, vinnusemi, orðheldni og heil-
indi. Þessu fólki sé fjarri skapi að
trana sér fram þó að það hafi fallist
á að taka þátt í útkomu bókarinnar
fyrir sitt gamla fyrirtæki.
„Lífið er eitt allsheijarleiksvið og
ef ég ætti að bera þessar tvær bæk-
ur saman, með skírskotun til þess,
mætti kannski segja að Karólína
væri í einu af aðalhlutverkunum.
Hún er listamaður sem vinnur ein,
verk hennar þekkjast hvarvetna frá
verkum annarra og vinnan hennar
blasir við allra augum. Öðru máli
gegnir um fólkið hjá Eimskip. Milli
sterkra stafna er í raun tólf ævisög-
ur. Fólkið sem ég tala við í þeirri
bók hefur á sinn hátt allt gegnt
mikilvægum hlutverkum og mörg
þeirra verið stór, en á annan veg,
eða sem hluti af heild. Einn af minn-
isstæðustu leikurum þjóðarinnar,
Valur Gíslason, var þekktur fyrir að
leggja jafn mikla alúð við öll sín
hlutverk. Eftir að hann var kominn
á eftirlaun sá ég hann einu sinni á
litla sviðinu í Þjóðleikhúskjallaranum
í leikriti sem ég man ekki lengur
hvað heitir. Ég man reyndar ekkert
úr þessu leikriti nema snilldartúlkun
Vals Gíslasonar á hlutverki sem var
ekki stórt, en hvert einasta blæ-
brigði var gjörhugsað og gerði þessa
túlkun að listaverki. Mér finnst fólk-
ið í Milli sterkra stafna hafa skilað
sínu hlutverki í lífinu eins og Valur
Gíslason hlutverkunum á leiksviðinu.
Þetta fólk er mér eftirminnilegra en
margir sem meira ber á í þjóðfélag-
inu og ég hef haft ágæt tækifæri
til að kynnast í gegnum árin.
Karólína vissi snemma að hún
vildi ekki mála abstrakt, heldur fólk.
Ekki viðhafnarportret heldur venju-
legt fólk við venjulegar aðstæður.
Kannski má segja að í Milli sterkra
stafna sé ég að skrifa um fólkið sem
Karólína málar,“ segir Jónína.
PÞ
Vorljód oq söngvar
Bókmenntir
Skafti Þ. Halldórsson
MARGRÉT Jónsdóttir: Vorið kall-
ar.
Ljóð og söngvar.
Æskan 1993.
Fá skáld öðlast þann frama að ljóð
þeirra lifí á vörum fólks eftir að þau
•eru öll, hvað þá að einn góðan veður-
dag verði þau á allra vörum. Mar-
grét Jónsdóttir eignaðist annað líf
með þjóð sinni þegar ljóð hennar
ísland er land þitt varð einskonar
þjóðsöngur Íslendinga með lagi
Magnúsar Þórs Sigmundssonar. Þó
var hún ekki ókunnug áður því að
sum ljóða hennar voru samin við
kunn sönglög, svo sem Krakkar út
kátir hoppa og Smalavísa.
Nú hefur verið gefið út úrval
barnaljóða hennar og söngva auk
nokkurra annarra þekktra kvæða og
nefnist það Vorið kallar. Það er gef-
ið út í tilefni þess að 20. ágúst síðast-
liðinn voru 100 ár frá fæðingu Mar-
grétar. Mörg ljóðanna eru sönglaga-
textar. Því eru birtar nótur með þeim.
Auk þess er bókin prýdd myndum
eftir Þórdisi Tryggvadóttur. Hvort
tveggja eykur gildi bókarinnar.
Ljóð Margrétar einkennast gjam-
an af bamslegri einlægni og einfald-
leika enda eru flest þeirra ætluð
börnum. Oftast er sögð lítil saga í
lipru ljóði. Margrét er skáld vorsins
og þau eru ófá kvæðin þar sem fjall-
að er um birtu og ljóma vorsins,
gróðurinn og dýrin. Svo era í bók-
inni vers.
Skáldskapur Margrétar eldist mis-
vel en mörg kvæðin era einföld að
gerð og einhvern veginn er það svo
að slík kvæði endast betur.
Margrét var af aldamótakynslóð-
inni og hugarheimur hennar mótast
því af rómantískri fegurðarsýn, þjóð-
Margrét Jónsdóttir
ernisást og guðstrú. í kvæðum henn-
ar fínnst lítill vottur þeirrar gildis-
kreppu sem síðar hóf innreið sína inn
í íslenskt þjóðarhjarta. Hún trúir á
landið, tunguna, ferðranna afrek,
karlmennsku, þor, frelsi, frið og gildi
starfsins en umfram allt á eilífan guð
föður, Jesús Krist og engla hans.
Heimur hennar er bjartur og traustur
og vafalaust aðlaðandi í augum
ungra barna.
Ekki þar fyrir að ógnir aldarinnar
hafi farið fram hjá Margréti. í Drami
aldamótabarnsins ræðir hún ægileg-
ar styrjaldir 20. aldarinnar sem hún
óttast en setur fram fróma ósk:
Það verður að vona enn
að vitkist mannkynið senn.
Og trúin á frelsi og frið
sé framtíðar æðsta mið.
Ég veit ekki um mannkynið en
hitt finnst mér ekki ólíklegt að sum
ljóð Margrétar eigi eftir að ylja ýms-
um enn um stundir.
ÞRlR KONSERTAR ATLA HEIMIS Á NÝJUM GEISLADISKI
Skáldið tók sér
fjölstrenda tóna
„STÓR lúður, lítið blásturs-
hljóðfæri og lágfiðla sem getur
grátið svo fallega. Þetta eru
þrír konsertar fyrir einleiks-
hljóðfæri og hljómsveit. Ég hef
annars samið sjö einleikskon-
serta og þeir sem nú koma út
á geisladiski eru af ýmsum
árum og ekkert líkir. Mér þyk-
ir skemmtilegt að vinna með
góðum hljóðfæraleikurum, þeir
vita svo margt um möguleika
síns instrúments og segja: Eitt
hljómar vel og annað betur og
einmitt þetta get ég. Þá fer ég
inn til mín að yrkja.“ Atli Heim-
ir Sveinsson er höfundur verka
sem komin eru út á geisladiski
Tónverkamiðstöðvarinnar og
Útvarpsins.
Nú sit ég einmitt við
skriftir," segir hann,
„ekki á konsert heldur
ópera, nokkuð óvenju-
legri kammeróperu
sem áformað er að setja svið í
Noregi. Hún fjallar um Kjarval
þeirra Norðmanria, málarann
Hartvig. Paal-Helge Haugen er
búinn að semja texta og sjálfur
er ég um það bil hálfnaður við
mitt verk. Tengslin milli tónlistar
og leiksviðs eru afskaplega
áhugaverð. Það gladdi mig líka
þess vegna þegar Auður Bjarna-
dóttir sagðist vilja taka flautukon-
sertinn og semja við hann ballett
fyrir íslenska dansflokkinn. Síðan
hefur það verið að gerast og ég
hlakka til að sjá hann í febrúar."
Portrett af höfundi
Nýr geisladiskur með konsert-
um Atla Heimis heitir Portrait.
Hann er gefinn út af íslenskri
tónverkamiðstöð í samvinnu við
Ríkisútvarpið, með stuðningi Eim-
skips. Upptökurnar eru frá tón-
leikum Sinfóníuhljómsveitar ís-
lands í Háskólabíói á árunum
1979, 1981 og 1987. Atli Heimir
hefur ekki á hraðbergi hver verka
hans eru áður komin á hljómplötu
eða diski, „þetta og hitt og hér
og þar,“ segir hann aðspurður,
„þau hafa helst komið út í Dan-
mörku og Svíþjóð og hér heima.
Nú er nýbúið að gefa út músík
eftir mig á tveim diskum öðrum
en þessum hér; með Bryndísi
Höllu Gylfadóttur, þeim frábæra
sellóleikara, og Martial Nardeau
sem kom með flautuna sína hing-
að norður eftir frá Frakklandi.
Bryndís Halla leikur á sínum
diski verk sem ég samdi fyrir
Erling Blöndal Bengtsson fyrir
fáum árum og nefndi. úr Ríki
þagnarinnar, en Martial flautar
21 tónamínútu sem svo heitir og
er samið fyrir Manuelu Wiesler
að beiðni frá Svíþjóð fyrir nærri
fjórtán árum. Þetta er 21 smábrot
sem hvert er mínútulangt. Martial
stendur sig vel og flautar þetta á
22,40 mínútum. Eg held að Manu-
ela hafi tekið sér 23 á sínum
tíma.“ Atli Heimir hlær, glaður
yfir þessari statistik, og tekur því
ljúflega að segja mér frá konsert-
unum þremur á hljómdiski Tón-
verkamiðstöðvarinnar.
„Sá fyrsti er flautukonsert og
fyrir hann fékk ég tónskáldaverð-
laun Norðurlandaráðs 1976, sama
ár og ólafur Jóhann var verðlaun-
aður. Ég var ekki nema 37 ára,
yngsti verðlaunahafinn held ég. Á
diskinum heyrist flautusnillingur-
Atli Heimir Sveinsson
inn Robert Atkin flytja konsert-
inn, sem raunar var saminn með
hann í huga. Þetta er endurútgáfa
af plötu sem Menningarsjóður
styrkti á sínum tíma og ég veit
ekki betur en sé löngu uppseld.
Við Robert unnum mikið saman
á áranum upp úr 1970 og ég man
hann sagði: „Skrifaðu eitthvað
nógu erfítt, ég spila allt.“ Það var
alveg satt og sannast ábyggilega
ennþá úti í Kanada og Þýskalandi
þar sem hann starfar núna.“
Ólíkir tónar í tilraunaglasi
„Ég var að gera tilraunir með
sambland á stíl úr ólíkum áttum,
tók áhrif úr djassi og austur-
lenskri tónlist og hávaðatónlist,
svona hávaðarokki sem þá var
farið að heyrast. Þarna vitnaði ég
meira að segja í rómantík, í Tungl-
skinssónötu Beethovens, og það
var svolítið öðru vísi á þessum
tíma. Rómantískir straumar í tón-
smíðum höfðu nefnilega verið í
banni um skeið og framúrstefnan
dálítið ströng. Konsertinum var
tekið fálega í fyrstu hér heima
en erlendis sló hann strax í gegn.
Mér er til dæmis minnisstæður
glæsilegur flutningur í Danmörku
og síðan á alþjóðlegri tónlistarhá-
tíð í Grikklandi. Þar spilaði danska
útvarpshljómsveitin í aldagömlu
leikhúsi undir Akropolis."
Þú segir um konsertinn að fyrst
komi nótur, þá teikningar og síð-
ast orð. Hvað þýðir þetta?
„Ég er þarna að lýsa lokakafla
verksins, þar sem hljóðfæraleikar-
inn verður til að byija með að
sæta valdboði. Hann verður að
spila nákvæmlega nóturnar sem
standa skrifaðar á blað. Þá er
tónhöfundur einvaldur. En síðan
taka við teikningar á blaðinu, lín-
ur og strik sem ég hef dregið og
geta táknað nótur. Þetta setur af
stað hugmyndaflug hljóðfæraleik-
arans sem hefur loks ekkert eftir
nema orð eins og „áfram í sama
stíl - hægar - reyndu nú að hverfa
inn í eilífðina“. Eitthvað á þessa
leið stóð á lokablaði flautukon-
sertsins. Þar dreg ég mig í hlé
og segi „good bye“ við einleikar-
ann.“
Inn í land framliðinna
Annað verkið heitir Könnun og
er konsert fyrir lágfiðlu og hljóm-
sveit. „Þetta er minn fyrsti ein-
leikskonsert, líklega skrifaður
1970-71 fyrir Ingvar Jónasson.
Ég samdi hann í minningu Jóns
Leifs og birti ellefu mósaikmyndir
úr hans heimi. Verkið þótti heldur
óvenjulegt vegna allra þessara
þátta.
í raun var ég að fjalla um leið
tónskáldsins inn í land hinna
dauðu. í hljómunum geysar stríð
framúrstefnu og rómantíkur þar
sem henni er att inn. Ég vísa til
rómantískra tónskálda fyrr á öld-
inni, Albans Berg og viðlíka
manna. Þetta er svona könnun á
fjölstrandastíl eða pluralisma þar
sem margar tegundir tónlistar
mætast.
Ingvar hjálpaði mér mjög mikið
að skrifa þetta verk og ég setti
inn hendingar fyrir hann sérstak-
lega. Einhvern tímann sagðist
hann eiginlega ekki vera virtúós
en hann héldi að hann hefði falleg-
an tón. Þá vissi ég að næst ætti
ég að setja í konsertinn lítið lag
með töfrum og músíkalíteti.
Svona fallega gamaldags hend-
ingu. Hún fengi að njóta sín hjá
Ingvari.
Einhvern veginn hefur það far-
ið svo að víólukonsertinn hefur
heyrt hvað sjaldnast af þessum
þremur sem eru á geisladiskinum.
En hann er eiginlega mitt uppá-
hald. Víólan, svona dökk og ang-
urvær, hefur í sér hljóða og fal-
lega sorg. Ef til vill verður verk-
inu nú gefinn meiri gaumur.“
Fagnaðarflúr
Jubilus II heitir þriðji konsert-
inn, sem saminn er 1986 fyrir
básúnu og hljómsveit með blást-
urshljóðfærum, slagverki og tón-
bandi. Hann var upphaflega skrif-
aður fyrir Edvard Frederiksen og
kammerblásarasveit Akureyrar
og síðar endurgerður í stækkaðri
mynd handa Oddi Björnssyni og
Sinfóníunni. Hér beitir Atli Heim-
ir því bragði að umlykja áheyrend-
ur hljóðum af tónbandinu sem
heyrist í aftarlega í tónleikasaln-
um. Hann ruglar þá líka í ríminu
suma með heiti verksins sem hef-
ur tvenns konar merkingu. „Gleði
og fögnuður, það er önnur,“ segir
hann, „og hin er tónlistarleg. Síð-
asta atkvæði í hallelúja-söng með
flúruðum spuna var kallað þessu
nafni.
Flúr og viðhöfn er einmitt það
sem einleikskonsertar ganga dá-
lítið út á. Þar á að láta reyna á
möguleika hljóðfærisins og gáfu
hljóðfæraleikarans. Þá verður til
skrautsýning."
ÞÓRUNN ÞÓRSDÓTTIR