Morgunblaðið - 18.12.1993, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1993
B 9
Tunga sem
logar í munni
Bókmenntir
Soffía Auður Birgisdóttir
„Loks eftir byrleysu / iemur
stormur öll segl!“, segir í upphafi
ljóðsins / hafi sem er að finna í
nýjustu ljóðabók Hannesar Péturs-
sonar, Eldhyl. Það er freistandi
að túlka þessi orð sem tilvísun til
endurnýjaðs krafts í ljóðagerð
skáldsins sem fært hefur gömlum
og nýjum lesendum sínum nýja
ljóðabók nú eftir tíu ára hlé. Fram-
hald ljóðsins gefur reyndar ærið
tilefni til slíkrar túlkunar, setning-
ar eins og: „Söngurinn langþráði
hljómar!" og framhaldið:
hann, sem flysjar af augum mínum
og feykir burt
skán vondeyfðar og varúðar
svo nú kasta ég mér fram
yfir kolblátt djúp
- fleygi mér lárétt
út úr lyftingu Þaparinnar!
í þessu kraftmikla ljóði gnæfa
öldur hátt og stormur þýtur úr
skýjum og slíkar sterkar náttúru-
myndir eru eitt af megineinkenn-
um bókarinnar. En ef náttúran
blæs skáldinu byr og hvatningu í
brjóst hér, þá er vissara að hafa
í huga að hún er ekki einhöm, hið
tvíþætta eðli hennar er Hannesi
hugleikið. í einu ljóði, Stígur í
snjó, er brugðið upp mynd af blá-
hvítum hengjum sem bíða átekta
við fjallseggjar, „brimfaldar af
snjó“ sem gefið er í skyn að gætu
fyrirvaralaust breyst í skaðræðis
snjóflóð ef ekki er farið með gát.
Þessa flóðahættu má svo tengja
öðru ljóði, Hrap, þar sem skriða
fellur á sjó út; sjálft landið „sporð-
reistist; fólki og fénaði, húsum /
og götum, torgum og tali mann-
anna, öllu / skolaði hratt sem af
skáhallri borðplötu niður —Slík
er náttúran í þessum ljóðum Hann-
esar, gefandi og eyðandi í senn
og þetta tengir hann á listilegan
hátt við mannlega tilveru; þessar
andstæður í náttúrunni spegla
mannlífið, umheiminn og söguna.
Eldhylur skiptist í fimm kafla.
Fyrsti, • síðasti og miðkaflinn
geyma hver sinn ljóðabálkinn,
millikaflarnir samanstanda af
samtals 25 styttri ljóðum. í fyrsta
ljóðabálkinum, Vorgesti, er ungur
piltur ávarpaður af „Náttúruskoð-
aranum“ sem stígur „óvænt út úr
koparstyttu af sjálfum sér“ og
hefur boðskap að færa. Atburður-
inn á sér stað „fagran júnídag
1944“, þannig að boðskapur mæ-
landans öðlast gildi spásagnar frá
sjónarhóli nútímalesandans, hann
verður framtíðarsýn sem heim-
færa má upp á samtímann. Spá-
sögn Náttúruskoðarans er tví-
skipt. í fyrri hluta setur hann fram
myrka sýn þar sem ógn og eyðing
ríkja í heimi, en í seinni hluta
boðar hann andóf og von. Aðal-
tákn fyrri hlutans eru eldur sem
eyðir og „skalla-örn“ sem býr sér
varplönd fyrir austan, sunnan,
norðan og vestan: „Á stað eftir
stað / steypir hann sér niður /
hrókur alls fagnaðar/ og rekur
króknefið / ofan í kok vor allra //
slítur burt tunguna." Ef við skilj-
um skalla-örninn og ásókn hans í
varplönd sem tákn útþenslu- og
yfirráðastefnu Bandaríkjanna og
tunguslitin sem atlögu að íslensk-
unni, þá er þrátt fyrir allt von því
örninn og eyðingareldurinn sem
fylgir honum ná ekki að granda
vonunum og draumunum — þeir
geta ekki tortímt „hinu bláa / bliki
hjarta þíns“. Og í síðari hlutanum
má sjá áskorun til piltsins unga
um að nota þá „tungu sem logar
í munni!“.
Tunga sem logar í munni er
snjallt tákn skáldskaparins og
liggur þá beint við að túlka ljóða-
bálkinn sem lýsingu á skáldinu
ungu (pilturinn = Hannes) og
skiptum þess við lærimeistara sinn
og fyrirmynd (náttúruskoðarann
og skáldið =Jónas Hallgrímsson).
Eða, nánar útfært, sem innri
hvatningu skálds til sjálfs sín um
að leggja rækt við gáfu sína, halda
í verðmæt gildi og varast ásókn
eyðandi afla. Skáldinu Hannesi
Péturssyni hefur logað tunga í
munni á margvíslegan hátt, bæði
hafa kvæði hans oft logað af þeim
eldi sem kenndur er við hugsjónir
og ekki síður hefur tær ljóðræna
logað í ljóðum hans á fegurri hátt
en hjá flestum íslenskum samtíma-
skáldum — bendi ég í því sam-
bandi sérstaklega á ástarljóð hans
og mansöngva.
Ef ég held mig við þá túlkun að
í Vorgesti sé Hannes að yrkja um
sjálfan sig ungan pilt, mætir hann
okkur fullorðinn sem „gamalt
skáld“ í síðasta ljóðabálki bókar-
innar, Talað við Einhyming. Pilt-
urinn sem áður hlýddi á orð hins
eldri læriföður, mælir þá sjálfur
og ávarpar Einhyrninginn sem
kemur til hans „um víðan veg inn-
an úr birtu sólar“. Einhyrningur-
Hannes Pétursson
inn er vægast sagt órætt tákn í
bálki þessum. Goðsagan lýsir hon-
um sem óhöndlanlegu kynjadýri
og tengir hann við sakleysi og
hreinleika meðal annars. í ljóði
Hannesar er Einhyrningurinn í
senn bróðir og leiðtogi, Fiskur og
Fönix, vatn og eldur. I honum virð-
ast falla saman í eitt öll helstu
tákn bókarinnar, sem kristallast í
síðustu líkingunni:
Sjá! ég er Vatnið
sem var og er, þótt það brenni!
Einhyrningurinn sem skáldið
gamla ávarpar, dreymir, hlustar á
og leitar virðist jafnvel í ætt við
annað kynjadýr, sjálfan skáldfák-
inn. Hann vísar þó ótvírætt til ein-
hvers konar vonar, endurnýjunar
og takmarks.
Þriðji ljóðabálkur bókarinnar
nefnist Klukkukvæði. Þar segir af
fornri klukku sem týnd er í jörðu,
grafin og gleymd. Klukkan er
þeirri náttúru gædd að hún getur
með „raddhljóði" sínu hrakið sjálf-
an Myrkrahöfðingjann burt — og
er þessi galdur hennar á hana
grafinn. Hannes byggir þetta ljóð
fijálslega á alþýðusögn frá 18.
öld. Hann gefur hinni fornu klukku
hlutverk mælandans í ljóðinu og
tekst jafnframt á skemmtilegan
hátt að skírskota til nútímans.
Form ljóðsins er myndrænt og
fallegt, ljóðstafir notaðir á smekk-
legan hátt, rími bregður fyrir og
hrynjandi er haganlega byggð:
það mál manna að hennar verði
„hvað úr hveiju betur leitað en
fyrr“.
Ljóðin 25 sem mynda millikafla
bókarinnar eru fjölbreytt hvað
varðar efni, en þó eru í þeim endur-
tekin stef sem einnig tengjast hin-
um lengri bálkum. Eitt þeirra eru
hörmungar nútímans sem „berast
sí og æ / hingað, norður yfir haf-
geiminn" og tengt því stefi eru
endurteknar myndir af þurrki og
þorsta, moldin er uppþornuð og
ljóðmælandinn „í leit að svölum
teyg, heitur af göngu“ (sjá til að
mynda: Norðursetumenn, Merkis-
beri, eftir fallið og Á einhverri
svefngöngu minni). Slíkar myndir
kalla á hugrenningatengsl við
frægasta ljóðabálk tuttugustu ald-
arinnar, Eyðiland T.S. Eliots, og
væri verðugt verkefni að bera Eld-
hyl saman við það verk. Ljóð sem
tengjast því að eldast og hugsa
um dauðann eru hér nokkur og
flest jákvæð — ljóðmælandinn kýs
að fagna eðlilegum endalokum en
óttast eigi. Engu að síður er dauð-
inn „Óskiljanleiki“ eins og komist
er að orði í Sonarorðum sem eru
fögur eftirmæli um móður um leið
og þí\u eru hugleiðing um dauð-
ann.
Nafnið á bókinni, Eldhylur, er
einkar viðeigandi, eldurinn er það
frumefni og frumafl náttúrunnar
sem skáldið sækir mest í til mynd-
rænnar notkunar og táknlegra
skírskotana. Hannes notar eldinn
á margvíslegan hátt; hann getur
verið brennandi eyðingarafl en
einnig tákn fyrir vonarneista, ást-
arbál og hinn logandi skáldskap.
Með tilliti til þess sem fjallað er
um hér að ofan um tungu sem
logar í munni sem tákn fyrir skáld-
skapinn fær nafn bókarinnar einn-
ig dýpri merkingu og manni verð-
ur hugsað til þess hyls sem Hann-
es hefur áður ort um í einu ljóð-
anna í Heimkynni við sjó (1980),
þar sem hann yrkir um listina að
orða hið mikilvæga: „Vandasamt
er mér hitt: / að veiða flöktandi
glampa / orða og orðs / innar hör-
undi mínu / að lyfta þeim upp úr
hyljum / handar minnar — að
veiða / sjálfan mig í hyljum /
svefnugrar handar minnar.“ I nýju
ljóðabókinni hefur skáldið veitt vel
úr hyljum elds og orða; þetta eru
ljóð sem munu loga lengi og verma
þá sem þau lesa um ókomna tíð.
Ég nam á þeim stundum, stopulum, ofar mold
stjarft auga, hlust sem titrar við og kné
sem skelfur, þegar alþekkt umhverfí gerist
ógnvænt snögglega, líkt og Djöflinum selt.
Ég, vemdarklukka, kunngjörði hátt yfir dalinn
það kall sem var í málmsteypu mína fellt:
Vox mea est bamba
Possum depellere Satan!
Öll erindin eru byggð upp á
þennan hátt og þegar klukkan
hefur lokið máli sínu leggur skáld-
ið út af orðum hennar og segir
Eldhylur er ljóðabók eins og þær
bestar gerast; ljóðin opnast smám
saman og eykst merking við hvem
lestur.
MENNING/LISTIR
NÆSTU VIKU
MYNDLIST
Listasafn ASÍ
Sýn. Halldórs Asgeirssonar lýkur á ^
morgun.
Gerðuberg
Sýningu Asmundar Ásmundssonar
lýkur á morgun.
Norræna húsið
Sýningunum Jólavefnaður frá S-
Svíþjóð og Form Island II lýkur á
morgun.
Hafnarborg
Guðmundur Rúnar Lúðvíksson sýnir
í kaffistofu.
Café Mílanó
Ríkey Ingimundardóttir, til ára-
móta.
Café Royale
Hafnfirskir listadagar í desember.
Listhúsið Laugardal
Elín Magnúsdóttir og Jóhann G.
Jóhannsson sýna til 23. des.
Mokkakaffi
Sýnin. Kaffi með Kristi stendur til
6. jan.
Gallerí Borg
Olfumyndir Sigurbjöms Jónssonar.
Gallerí Greip
Lísa Margrét Kristjánsdóttir sýnir
til 5. jan.
Sólon Islandus
Valgarður Gunnarsson sýnir til 4.
jan.
Gallerí Listinn
10 listamenn sýna til 8. jan.
Geysishús
49 listamenn sýna til 16. jan.
Slunkaríki
Ólöf Oddsdóttir sýnir til 23 des.
Verkalýðshúsið Isafirði
Sýningu Steingríms St.Th. Sigurðs-
sonar lýkur á morgun.
Laugardagur 18. desember.
Tónleikar framhaldsdeildar í Lista-
safni Sigutjóns kl. 17. Jólasöngvar
Kórs Langholtskirkju í Langholts-
kirkju kl. 23. Styrktartónleikar
Drengjakórs Laugameskirkju f List-
húsinu í Laugardal kl. 15.30.
Jazztríó Ólafs Stephensens á Sóloni
íslandus ki. 22. Jólatónleikar Sinfó-
níuhljómsveitar íslands í Háskóla-
bíói kl. 14.30.
Sunnudagur 19. desember.
Fjölskyldutónleikar kl. 16 í Lang-
holtskirkju. Jólatónleikar Dómkórs-
ins í Dómkirkjunni kl. 22.
Mánudagur 20. desember.
Jazztríó Olafs Stephensens á Sóloni
íslandus kl. 22.
LEIKLIST
Gerðuberg
„Þrettándi jólasveinninn", nýtt
brúðuleikrit, sýnt ki. 15 sun. 19. des.
UMSJÓNARMENN LISTA-
STOFNANA OG SÝNINGAR-
SALA!
Upplýsingar um listviðburði sem
óskað er eftir að birtar verði í þess-
um dálki verða að hafa borist bréf-
lega fyrir kl. 16 á miðvikudögum
merktar: Morgunblaðið, menn-
ing/listir, Kringlunni 1, 103 Rvík.
Myndsendir: 91-691181.
Munaðarleysi eða
frjáls draumur?
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Octavio Paz: Völundarhús ein-
semdarinnar — líf og hugsun í
Mexíkó. Viðauki: Annað Mexíkó.
Ólafur J. Engilbertsson þýddi.
Smekkleysa s. m. h. f. í sam-
vinnu við Bjart 1993.
Völundarhús einsemdarinnar
kom fyrst út 1950 og er víðfrægt
ritgerðasafn eftir eitt af höfuð-
skáldum samtímans, Mexíkómann-
inn Octavio Paz.
Paz er fijór ritgerðahöfundur
og innblásinn og býr yfír mikiili
þekkingu og reynslu. Hann leikur
sér stundum að þversögnum, en í
heild sinni er málflutningur hans
í rökhyggjuanda. Ungur barðist
hann með lýðveldissinnum á Spáni
og hneigðist eins og fleiri rithöf-
undar og menntamenn til marx-'
isma. En Paz hefur ekki staðnað
heldur leyft sviptingum tímans að
hafa áhrif á sig. Eiginlega eru
rætur hans í súrrealismanum sé
hægt að tala um rætur í því sam-
bandi.
{ fyrri hluta Völundarhússins
verður Paz tíðrætt um einkenni
Mexíkómanna og leikur þar ein-
semdin að vonum stórt hlutverk.
Hann skrifar:
„Saga Mexíkó er saga manns
sem leitar tengsla, uppruna síns.
Hann hefur á vegferð sinni verið
undir áhrifum frá Frakklandi,
Spáni, Bandaríkjunum og frum-
byggjum eigin lands og þannig
geysist hann um söguna eins og
jaðaeldflaug sem af og til gefur
frá sér ljósblossa. Hvers leitar hann
á sjálfhverfri vegferð sinni? Hann
leitar handan eigin ófarnaðar;
hann vill verða á ný að lýsandi
sól. Hverfa aftur til nafla þess lífs
sem hann var dag einn aðskilinn
frá — hvort sem það var á tíma
landvinningarinnar eða sjálfstæð-
isins. Einsemd okkar á sér sömu
rætur og trúartilfinningin. Hún
byggist á nokkurskonar munaðar-
leysi, óljósri vitund' um að hafa
verið hrifinn burt frá því sem er
Allt og leit með logandi ljósi; flótti
og endurkoma, tilraun til að end-
urnýja þau bönd sem tengdu okkur
sköpunarverkinu."
Paz segir að kæruleysi Mexíkó-
manna gagnvart dauðanum sé af
sömu rót og kæruleysi þeirra gagn-
vart lífínu. Þeir líti hvorki á dauð-
ann né lífið sem neitt mikilvægt:
„Söngljóð okkar, máltæki, hátíðir
og alþýðlegur átrúnaður gefa ótví-
rætt til kynna að við hræðumst
ekki dauðann, því „lífið hefur
læknað okkur af ótta“. Dauðinn
er náttúrlegur og næstum eftir-
sóknarverður; því fyrr, því betra.“
Fyrirlitningin á dauðanum er
ekki að mati Paz í andstöðu við
dýrkunina á honum. Á hátíðum,
Octavio Paz
ekki síst Hátíð hinna dauðu, brýst
dýrkun dauðans fram. Hjá Mexíkó-
mönnum er dauðinn hefnd á lífinu:
„Hann berstrípar það af öllum
hégóma og tilgerð og gerir það að
því sem það er: nokkrum snyrtileg-
um beinum og skelfingargrettu."
Hinar mörgu byltingar sem
gengið hafa yfir Mexíkó verða Paz
tilefni athyglisverðra ályktana.
Byltingin var „fýrir Mexíkó snögg
niðurdýfing í eigið sjálf“. Mexíkó-
maðurinn leitaði að sér sjálfum og
sneri aftur í móðurkvið. Hann fann
„hátíð kúlnanna". Paz heldur
áfram: „Byltingarsprengingin er
stórkostleg hátíð þar sem Mex-
íkaninn, ölvaður af sjálfum sér,
kannast loks við, í faðmi dauðans,
samlanda sína.“ Paz er trúr
skáldinu í sjálfum sér þegar hann
skrifar í lokin, í viðauka bókarinn-
ar, Öðru Mexíkó, frá 1970, að
gagnrýnin kenni okkur nauðsyn
þess að leysa upp skurðgoðin innra
með okkur sjálfum og „læra að
vera loft, fijáls draumur".
Síðari hlutinn, þ. e. a. s. viðauk-
inn, stendur nær raunveruleikan-
um en sá fyrri, heimspekingurinn
og samfélagsgagnrýnandinn Paz
er þar fyrirferðarmeiri.
Völundarhús einsemdarinnar er
kærkomið verk á íslensku því að
menn geta sótt næringu í það
áfram. Þýðing Ólafs J. Engilberts-
sonar er yfirleitt læsileg þó nokk-
urs stirðleika gæti á köflum og
þýðing stakra orða sé umdeilanleg.