Morgunblaðið - 17.04.1994, Qupperneq 15

r
>
h
*
í
>
>
>
I
>
>
>
>
>
I
>
>
l
>
>
i
>
>
>

vinnumarkaði. Við ákveðum vinnu-
laun, kaup og kjör, í reykfylltum
herbergjum í samningum vinnu-
veitenda og fulltrúa verkalýðsfé-
laga og þegar menn beita miðstýr-
ingu við ákvörðun mikilvægra
stærða eins og vinnulauna geta
mistök átt sér stað. Ég er þeirrar
skoðunar að við höfum valdið veru-
legum skaða með þessu fyrirkomu-
legi, þ.e. með því að rjúfa nauðsyn-
legt og eðlilegt samband eftir-
spurnar og framboðs á vinnumark-
aði, samspil sem okkur þykir sjálf-
sagt að færa okkur í nyt á lang-
flestum öðrum mörkuðum.
Ég get nefnt sem dæmi að fyrir
um tuttugu árum hafði meðal ung-
lingur, 18 ára eða svo, í Svíþjóð
laun sem voru 55% af launum feðr-
anna. Núna er hlutfall launa hans
komið upp í 80%. Þetta hefur ekki
gerst fyrir mistök stjórnvalda í lög-
gjöf og sannarlega ekki fyrir til-
stilli einhverra markaðsafla. Þetta
hefur orðið vegna þess að menn
hafa ekki gætt sin á að taka nægi-
lega mikið tillit til ástandsins á
vinnumarkaðinum þegar launastig-
inn er ákveðinn og hann er alltaf
að verða flatari og flatari. Því er
engin tilviljun að í Svíþjóð hefur
ungt fólk og lítt skólagengið misst
vinnuna fyrst.“
Launamunur
Ertu að segja að launamunur
milli unglinganna og feðranna ætti
að vera meiri?
„Jú,“ segir Þorvaldur. „Ég held
að það sé sú ályktun sem við verð-
um að draga því hinn kosturinn er
að unglingarnir séu atvinnulausir.
Auðvitað felst meira vit og réttlæti
í því að menn hafi atvinnu með
lágum launum en enga atvinnu
með háum launum. Þá vaknar sú
spurning hvort Ameríka sé fyrir-
myndin. Land þar sem atvinnuleys-
ið er miklu minna og markaðsöflun-
um er gefinn miklu lausari taumur
í atvinnumálum og ójöfnuðurinn
er augsýnilega talsvert meiri en í
einstökum Evrópulaunum. Erfitt
er að fella dóm í svari við þessari
spurningu. Engu að síður segir til-
finningin mér að þessi kostur sé
skárri af tveimur. Mér virðist við,
a.m.k. til skamms tíma, standa
frammi fyrir mjög sársaukafullu
vali milli áframhaldandi atvinnu-
leysis, að hluta vegna miðstýringar
á vinnumarkaði, og aukins launa-
munar í átt við það sem við sjáum
í Ameríku. Þar er tiltölulega mikið
af lítt skólagengnu fólk sem hefur
lág laun. Þá spyr maður á móti
hvort það sé ekki ívið betri kostur
heldur en að vera atvinnulaus á
háum launum,“ segir Þorvaldur og
snýr sér að Japan.
Hann segir að Japanir hafi kom-
ið sér upp sveigjanlegu og skilvirku
skipulagi á vinnumarkaði og
Bandaríkjamenn og Evrópubúar
hafi verið alltof ragir við að draga
skynsamlega ályktun af reynslu
þeirra. Launakerfi í Japan sé tví-
þætt. „Annars vegar eru mönnum
greidd föst laun eins og tíðkast í
Evrópu. Hins vegar hafa menn svo
hlutaskiptakerfi. Laun starfsmann-
anna hækka þegar vel gengur og
lækka þegar verr gengur. Fyrir-
komulagið hefur tvo megin kosti.
Annar er að laun starfsmannanna
eru í samræmi við afkomu fyrir-
tækisins og starfsmennirnir hafa
beinan hag af því að fyrirtækið
gangi vel. Hinn er að fyrirtækið
getur, þegar á móti blæs, mætt
tekjumissi með mótsvarandi lækk-
un launakostnaðar. íslensk fyrir-
tæki eiga ekki kost á þessu því
þegar tekjur hrynja og búið er að
semja um föst laun geta fyrirtækin
ekki staðið á móti með því að lækka
laun og verða að segja fólkinu upp
í staðinn. Þetta er mikilvægur þátt-
ur í því hvers vegna japönsk fyrir-
tæki geta brugðist við andbyr án
þess að fækka fólki meðan evrópsk
lyrirtæki eru bundin og verða að
fækka starfsmönnum," segir Þor-
valdur og hann segir aðspurður að
ekki ætti að vera hætta á því að
svindlað sé á starfsmönnum. Þeir
ættu að vera í aðstöðu til að þekkja
atvinnureksturinn af eigin raun.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. APRlL Í994
15
VELFERÐ
EÐA VANSÆLD
Atvianuleysi
veröi
viðvarandi
f YFIR 20 ár hafa dönsk
stjórnvöld reynt að telja þjóð-
inni trú um að plágan at-
vinnuleysi verði upprætt. At-
vinnulausum hefur verið sagt
að um tímabundið ástand sé
að ræða og hagkvæmt sé að
nýta tímann til að leita
mennta, oftast í fagi viðkom-
andi, til að vera til reiðu þeg-
ar kailið kemur.
En altt hefur komið fyrir ekki.
Aldrei hafa jafn margir
verið atvinnulausir í Danmörku
og nú. Ekki er því að furða að
sú kenning hafi skotið upp koll-
inum að atvinnuleysið sé ein-
faldlega innbyggt í þjóðfélags-
gerðinni. Meðal þeirra sem því
halda fram er danski þjóðfé-
lagsfræðingurinn Peter Johann-
es Schjodt og hefur hann m.a.
kennt við Kaupmannahafnarhá-
skóla. Schjodt heldur því fram
í bók sinni Velferð eða vansæld
(Velfærd eller ufærd 1993) að
forsendur velferðarkerfis í Dan-
mörku séu brostnar. Hvorki sé
von á vaxandi veraldargæðum
né launavinnu fyrir alla. Menn
verða einfaldlega að gera gott
úr ófyrirsjáanlegu og viðvarandi
atvinnuleysi. Regin mistök séu
að meðhöndla atvinnuleysi sem
tímabundna erfiðleika með því
að mennta fólk til starfa sem
ekki eru til og verða ekki til við
það eitt að fólk sé menntað til
þeirra. Falskt tímabundið
ástand geri fólk biturt og van-
sælt. Þjóðfélagsvandamálum
fjölgi og eina leiðin til að skapa
samhyggð og veita atvinnulaus-
um lífsfyllingu sé að skapa þeim
verkefni við hæfi. Ein hugmynd
er að greiða atvinnulausum svo-
kölluð borgaralaun fyrir að ann-
ast ýmiss konar verkefni fyrir
samfélagið, t.d. á sviði umönn-
unar. Borgaralaunin yrðu ekki
há. Hins vegar yrði þau skatt-
frjáls og önnur vinnulaun yrðu
skattlögð í ríkari mæli en áður.
Miðstýring
eðamarkaðsbúskapur
Schjodt vili minnka sundrung
milli launafólks og atvinnuleysingja
með því að tengja atvinnuleysi
launavinnu, t.a.m. með því að borga
svokölluð borgaralaun fyrir verk-
efni í þági þjóðfélagsins. Hins veg-
ar verði launavinna skattlögð í rík-
ari mæli en nú. Jafnframt verði
reynt að stytta vinnutíma.
Þorvaldur tekur undir að skatta-
frádráttur sé ein leið til að draga
úr atvinnuleysi. „Annað dæmi
óskylt er frá Singapore. Þar fá fjöl-
skyldur skattaafslátt fyrir að hafa
gamalmenni á heimilinu hjá sér.
Þú getur ímyndað þér sparnaðinn
í L.d. elliheimilarekstri. Hugmyndin
er ágæt og mér sýnist hún ekki
vera komin inn í velferðarumræð-
una á Vesturlöndum. Auðvitað er
líka hægt, eins og þú hefur eftir
honum, að breyta atvinnuleysingj-
um í vinnandi fólk með því að borga
þeim skattfrjáls lág laun fyrir að
vinna við eitthvað frekar en að
vinna alls ekki. En slíkt kostar og
gallinn er að engin trygging verður
fyrir því að verkin sem unnin eru
séu í samræmi við óskir og þarfir
fólksins, þ.e.a.s. neytenda. Um
þetta snýst einmitt spurningin um
miðstýringu og markaðsbúskap.
Væri ekki betra að hafa vinnu-
markaðinn fijálsari en nú og láta
þarfir og óskir neytenda laða til
sín fólk í vinnu að verkefnum sem
neytendur hafa áhuga á. Frekar
heldur en að stjórnmálamenn og
embættismenn í ráðuneytuin beini
mönnum að vinnu í .einhverjum
farvegum sem enginn hefur áhuga
á eða þörf fyrir. Ekki má gleyma
þvi að ein ástæðan fyrir því að
sovétkerfið hrundi var að embætt-
ismenn en ekki neytendur ákváðu
hvað átti að framleiða. Þannig að
þegar upp var staðið voru Sovétrík-
in yfirfull af verksmiðjum sem
framleiddu vörur sem enginn vildi
sjá eða kaupa.“
Atvinnuleysismenning
„Svo vaknar önnur hugmynd við
lýsingu þína. Hún er sú að atvinnu-
leysi er mjög hættulegt. Ekki að-
eins af þessurti augljósu ástæðum
með bölinu sem það leiðir yfir ein-
staklinga og þjóðfélagið allt. Held-
ur líka vegna hættunnar á því að
eins konar atvinnuleysismenning
verði til. Þegar atvinna er mikil og
einhver missir vinnuna er hann einn
um það eða því sem næst í sínu
nánasta umhverfi, hvatinn til að
finna sér nýja vinnu hið skjótasta
og halda atvinnuleysinu leyndu
verður því mjög sterkur. Þegar hins
vegar atvinnuleysi er orðið mikið
og margir í nánasta umhverfi at-
vinnuleysingjans eru í svipaðri að-
stöðu minnkar hvatinn til að fá sér
vinnu aftur. Atvinnuleysið getur í
ákveðnu ljósi sést sem, kannski
ekki eðlilegt ástand, en ekki heldur
sérkennilegt. Hugsunarháttur eða
smit af þessu tagi kann að vera
hluti af skýringunni á því að at-
vinnuleysi hefur tilhneigingu til að
kynda undir sjálfu sér og festast.“
Nytsamt atvinnuleysi
I bókinni vill Schjodts að barist
sé fyrir nytsömu atvinnuleysi án
rýrnunar lífskjara.
Þorvaldur lýsir yfir vandrú sinni.
„Nytsamlegt atvinnuleysi er þver-
sögn og fjarstæða því ef festa á
atvinnuleysi í sessi með því að gera
það að einhveiju leyti ásættanlegt
eða viðunandi er komin pottþétt
uppskrift að verulegri rýrnun lífs-
kjara. Hyggilegra er að ráðast af
grimmd að rótum vandans. Þá
verða menn líka að setja sig í spor
lögreglumanns og spyija t.d. hvort
verið geti að einhvetjir hafi hag
að ástandinu. Mér sýnist atvinnu-
leysið að nokkru leyti stafa af
valdabaráttu á vinnumarkaði. Yfir-
leitt hækka laun fyrir þrýsting
verkalýðsfélaga og oft eru það
sterku hóparnir í verkalýðshreyf-
ingunni sem knýja á um launa-
hækkun vegna þess kannski að
þeir vita að umbjóðendur þeirra
eiga ekki á hættu að missa vinnuna
ef boginn er spenntur of hátt. Lág-
launfólkið situr hins vegar í súp-
unni ef launakostnaður fyrirtæk-
janna er aukinn um of. í þessum
afmarkaða skilningi má því segja
sem svo að ógætilegar kröfur hinna
betur ntegandi í verkalýðshreyfing-
unni hafi haft tilhneigingu til að
verðleggja hina sem ntinna ntega
sín út af vinnumarkaðinum. Þetta
er eins og hvert annað einokunar-
vald sem verkalýðshreyfingunni
hefur verið fengið í hendur og ég
tel að nauðsynlegt sé að dreifa
þessu valdi. Reyndar finnst mér
líka að vinnuveitendur eigi tölu-
verðan þátt í því hvernig kornið er
vegna þess að þeir hafa oft í skjóli
samtakamáttar síns knúið fram
hagsbætur sér til handa sem hafa
bitnað á atvinnu fólks. Italskir bíla-
framleiðendur eru ágætt dæmi um
þetta. Þeir hafa knúið ítalska ríkið
til að verndi ítalska bílaiðnaðinn.
Því aka ítalir um á dýrari og lak-
ari bílum en ella. Slíkt dregur úr
kaupmætti fólksins, eftirspurn eftir
vörum og þjónustu og þar með úr
eftirspurn eftir vinnuafli. Þannig
hneigjast innflutningshömlur af
öllu tagi til að kynda undir atvinnu-
leysi."
Litið heim
Þorvaldur segir að ekkert af því
sem hann hafi áður nefnt og eigi
við önnur lönd eigi sérstaklega við
íslandi. „Um ísland er það að segja
að vinnumarkaðurinn hér er að
mörgu leyti sveigjanlegri heldur en
víða í löndunum kringum okkar.
Við sjáum þennan mun t.d. á því
að lág laun eru miklu lægri hér en
Norðurlöndunum. Af því laun eru
kostnaður er þarna að einhverju
leyti komin skýringin á því að at-
vinnuleysi hefur að verið lægra hér
en á Norðurlöndum. Sveigjanleik-
inn er samt ekki nægilega mikill.
Við höldum áfram að búa við mið-
stýringu og marga gaila hennar á
vinnumarkaði; alls kyns skipulags-
galla og má þar nefna þrásetu
sumra verkalýðsforingja. Auðvitað
er lýðræði ófullnægjandi þegar
sami maður er formaður í sama
verkalýðsfélagi í 30 til 40 ár. Eng-
inn stjórnmálaflokkur vill t.d. hafa
foringja svo lengi.
Verðdæmi:
Bauhaus leðurstólar
Rattanstólar
Amerískur sjónvarpsstóll
Buffet
Hornbekkur + borð
Mjög mörg ónýtt tækifæri eru
úti í Evrópu og hér til að örva
búskapinn og auka atvinnuna. Eitt
langar mig að nefna sérstaklega
og það er landbúnaðurinn. Skipan
landbúnaðarmála í Evrópu á meira
skylt við miðstýringu en markaðs-
búskap. Búvöruverð er ákveðið á
fundum og ekki á fijálsum mark-
aði. Rannsóknir óháðra hagfræð-
inga í Evrópu benda til þess að ef
markaðsöflum væri gefinn laus
taumur í landbúnaði og höft afnum-
in myndu 2 til 4 milljónir nýrra
starfa verða til og kannski enn
fleiri. Til samanburðar eru atvinnu-
leysingjar í Evrópu upp á um 18
milljónir. Þetta myndi gerast þann-
ig að þegar landbúnaðarhöftin yrðu
felld niður myndi matarverð lækka,
kaupmáttur heimilanna myndi auk-
ast og geta heimilanna til að kaupa
vörur og þjónustu myndi aukast
af sama skapi. Af þessu sjáum við
að þó landbúnaðurinn sé aðeins lít-
ill partur þjóðarbúskapnum í
Evrópu þá er hann svo illa rekinn
að hann veldur miklum skaða.
Daninn getur ekki með neinum
rétti leikið sér að þeirri hugmynd
að atvinnuleysi hljóti að vera við-
varandi því við höfum ýmis tæki-
færi til að efla atvinnulífið og bæta
lífskjör langt fram í tímann.“
iilsladur
áður kr. 6.480 - nú kr. 3.890
áður kr. 5.240 - nú kr. 3.144
áður kr. 62.685 - nú kr. 37.611
áður kr. 70.161 - nú kr. 42.000
áður kr. 85.995 - nú kr. 51.597
ulslúiliir
af vönduðum þýskum sófasettum.
Leður sófasett áður kr. 225.015 - nú kr. 157.511
Sófasett tauáklæði áður kr. 140.191 - nú kr. 98.134
20% alslútlur
af sýningarskápum í Skútuvogi. Mikið úrval.
Einnig 20% afsláttur á flísum og flísaefnum af góðu verði.
Mosaik parket og baðskápum.
Amerísk rúm með 15% afslætti af góðu verði.
Nýborg;c§D
Skútuvogi 4, opið frá kl. 9-18, sími 686760.
Ármúla 23. opið frá kl. 13-18, sími 812470.
NÁMSAÐSTOÐ
á lokasprettinum fyrir vorprófin
• réttindakennarar • flestar greinar • öll skólastig
Innritun í síma 79233 frá kl. 16.30 til 18.30 virka daga
____________Nemendaþj ónustan sf.
Háls-, nef- og eyrnalæknir
Hef opnað læknastofu í Læknastöðinni Mjódd,
Álfabakka 12, Reykjavík.
Tímapantanir mánudaga til föstudaga milli kl. 9.00
og 17.00 í síma 683300.
Sigurður Júlíusson, dr. med.
Sérgrein: Háls-, nef- og eyrnalækningar.
Rýmingarsala
áhúsgögnum
úr Skútuvogi 4 í Ármúla 23. Einstakt tækifæri til að
eignast góðar vörur á kostnaðarverði. Jafnt fyrir
einstaklinga sem hótel, mötuneyti og fyrirtæki.