Morgunblaðið - 15.05.1994, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 15. MAÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
í''
HJÁLPGEGN
SÁLRJENUM
ÁFÖLLUM
eftir Guðrúnu Guðlaugsdóttur/ljósmyndir: Jón Svavarsson
FYRIR nokkur hélt Rauði krossinn á íslandi námskeið
varðandi áfallastreitu og áfallahjálp fyrir sendifulltrúa
sína. Þar veittu leiðsögn þau Borghildur Einarsdóttir geð-
læknir og Rudolf Adolfsson geðhjúkrunarfræðingur. I
máli þeirra kom fram að nauðsynlegt er oft á tíðum að
veita þeim sem verða fyrir sálrænum áföllum í starfi sínu
faglega hjálp til þess að vinna úr erfiðri reynslu. Sendifull-
trúar Rauða krossins, sem um þessar mundir eru ellefu
að störfum í sex löndum, eru iðulega sendir á átakasvæði
og verða því oft vitni að ýmiskonar ofbeldi og stríðsátök-
um. Starfsfólk þetta tengist gjarnan samstarfsfólki sínu
mjög nánum böndum en þegar verulega sverfur að duga
trúnaðarsamtöl milli vina ekki alltaf til sálausorgunar, þá
þarf faglega aðstoð til að koma í veg fyrir að hugarstríð
nái að grafa um sig og verða að sálarmeini.
að eru ekki aðeins sendifull-
trúar Rauða krossins sem
hafa gagn af leiðeiningum
þeirra Borghildar og Rudolfs. Flest
verðum við einhvemtíma fyrir sál-
rænu áfalli eða einhver í námunda
við okkur. Oft tengist þetta starfi
fólks. Þau Borghildur og Rudolf
lögðu enda áherslu á að góður til-
finningalegur aðbúnaður í starfi
sé hagkvæmur
fyrir vinnuveit-
anda. Ef fólk get-
ur nýtt sér erfiða
reynslu til aukins
þroska, kemur
það því til góða í
starfi. Fram kom
að jafnvel reynd-
asta* fólk sýnir
streitueinkenni
við mikið álag,
fær kvíðaköst eða
martraðir. Öll al-
varleg áföll valda
streituviðbrögð-
um, svo sem al-
varleg hætta sem ógnar lífí eða
limum, hætta sem steðjar að vinum
og fjölskyldu, náttúruhamfarir og
eyðilegging umhverfís, sömuleiðis
nauðganir, sjálfsvíg nákomins
fólks og það að verða vitni að of-
beldi eða dauða fólks. Slík áföll
valda streituviðbrögðum hjá hverj-
um sem er. Ef ekki er að gert
getur áfallið leitt til hugsýki.
Hætta á slíku ræðst m.a. af eðli
og styrk áfalls og gerð einstakl-
ingsins. Fyrri reynsla getur t.d.
valdið því að einhverjir hlutir fá
mjög mikið á fólk, einnig getur
ósveigjanleiki orðið til vandræða.
Tilfínningalegt ójafnvægi getur
einnig valdið miklu um hvemig
áföllum er tekið.
Viðbrögð við áfalli eru í ákveðnu
samhengi við gerð þess. Ef áfallið
er fólgið í hættu eða ógnun eru
viðbrögðin yfírleitt kvíði, ef um
missi er að ræða er sorgin mest
áberandi. Ef togstreita er á milli
tveggja kosta, velja þarf kannski
á milli sjálfs sín og lífs vinar, þá
verður sektarkenndin yfirþyrm-
andi. Þetta eru eðlileg viðbrögð
venjulegs fólks við óeðlilegum
kringumstæðum.
Bróö streilu-
viöbrögó
Bráð streituviðbrögð standa
stutt. í stöku tilvika eru þau
hömlulaus skelfing og jafnvel
sturlun samfara
minnistruflun.
Lang oftast eru
viðbrögðin
annaðhvort of-
virkni eða sinnu-
leysi. Ofvirknin
veldur því að
fólk á erfítt með
að vera kyrrt,
ofvirkni er vörn
gegn innri
spennu og óró-
leika. Sinnuleysi
er annars konar
vörn, tilfinninga-
leg viðbrögð
virðast þá í litlu samræmi við áfall-
ið. Mikilvægt er að fólk sé vakandi
fyrir báðum þessum þáttum.
Oraunveruleikatilfinning kemur
stundum fram við þessar aðstæð-
ur, þá finnst fólki hlutimir ekki
vera að gerast í raunvemleikanum.
Algengt er líka að atferli virðist
lítið afbrigðilegt - á yfirborðinu
sýnist allt vera í Iagi - en einstakl-
ingurinn er eigi að síður í sjokki.
Þegar bráð streituviðbrögð eru
gengin yfír tekur viðbragðsskeiðið
við, það helst þegar hættan er lið-
in hjá. Líkamleg einkenni hjaðna
á þessu skeiði en tilfínningar taka
að bæra á sér. Fólk endurupplifir
þá hið erfíða áfall með tilfinningum
sem lita áfallið. Á fyrsta mánuðin-
um helmingast styrkur þessara til-
finninga. Eftir nokkrar vikur frá
áfalli tekur við endumýjunarskeið
og í kjölfar þess kemur batinn.
Ef bati tekst ekki tekur áfallahug-
sýkin völdin. Hún einkennist t.d.
af ofurviðbrögðum við áreiti, kvíða,
hræðslu við vettvang, svefntmfl-
Rauöi krossinn
heldur námskeiö
fyrir sendifulltrúa
sina i áfallahiálp.
Rétt viöbrögö
koma öllum þeim
aö gagni sem
veröa ffyrir sálræn-
um áföllum i leik
eöa starfi, heima
eöa heiman
F.h.: Sigríður Guðmundsdóttir skrifstofusljóri alþjóðaskrifstofu
Rauða krossins, Borghildur Einarsdóttir geðlæknir og Rudolf Adolfs-
son geðhjúkrunarfræðingur.
unum og martröðum. Einnig geta
komið fram þunglyndiseinkenni og
einangrun, sjálfsásakanir og sekt-
arkennd, vöðvaspenna og pirring-
ur.
Hættulegt er að reyna að
hundsa þær tilfinningar sem vakna
við sálræn áföll. Sé það gert geta
þær grafið um sig og komið fram
með endurnýjuðum styrk löngu
seinna. Þá getur verið erfitt að
vinna úr þeim. Hætt er við að slíkt
gerist ef umhverfið sýnir lítið um-
burðarlyndi gagnvart þeim sem
verða fyrir áföllum. Fólk reynir þá
að láta sem allt sé komið í lag til
þess að koma til móts við þessa
kröfu umhverfísins.
Hvaó er haegt aó gera
Það sem hægt er að gera til
þess að aðstoða þá sem verða fyr-
ir sálrænum áföllum er að veita
þeim líkamlega og andlega að-
hlynningu. Mikilvægt er þá að
þekkja einkenni bráðra streituvið-
bragða. Seinna má beita aðstoð
við tilfinningalega úrvinnslu. Slík
aðstoð krefst reynds stjórnanda,
er kerfisbundin og fer oft fram í
hóp sem samanstendur af þeim
sem að atburði þeim kom sem áfall-
inu olli. Áfallahugsýki er hins veg-
ar aðeins á færi sérfræðinga að
meðhöndla og hún krefst yfirleitt
einstaklingsmeðferðar.
Afstaða hjálparaðila á að mótast
af bjartsýni og vera jákvæð. Mikil-
vægt er að fá til liðs nána ætt-
ingja og vini og forðast skyldi að
sundra fjölskyldum sem lent hafa
í hremmingum saman. Sálræn
skyndihjálp á vettvangi getur fyrir-
byggt alvarleg og langvinn eftir-
köst. Hjálparaðilar skulu sýna ró-
semi, reyna að skapa öryggi. Lík-
amleg snerting er mikilvæg og er
oft hægt að koma henni að t.d.
þegar líkamlegt ástand hins hrjáða
er athugað. Einnig er nauðsynlegt
að gefa gaum að frumþörfum, svo
sem mat, klæðnaði og skjóli. Mikil-
vægt er að gefa sér tíma og hvetja
viðkomandi til þess að segja frá
reynslu sinni, hugsunum og við-
brögðum. Útvega ætti lyf við alvar-
legum svefntruflunum og martröð-
um. Að öðru leyti ber að forðast
lyfjagjafir sem mest því þær trufla
eðlilega úrvinnslu tilfinninga eftir
áföll. Þeir sem koma til aðstoðar
fólki sem orðið hefur fyrir sálrænu
áfalli ættu að varast að tala um
sjálfa sig, þeir eiga að hlusta í stað
þess að tala. Þeir eiga að hafa að
leiðarljósi að „vera fremur en að
gera.“
Titraði
og hágrét
MEÐAL sendifulltrúa Rauða
krossins sem sátu námskeið
varðandi áfallastreitu og áfalla-
hjálp var Maríanna Csillag. Hún
kvað námskeið sem þetta geta
komið að miklu gagni. Marianna
var um tíma í Afganistan meðan
þar geisuðu mikil stríðsátök.
Við Elín Guðmundsdóttir vorum
búnar að vera rúma þijá
mánuði í Afganistan þegar Jón
Karlsson hjúkrunarfræðingur kom
þangað til starfa,“ sagði Mar-
íanna. „Þremur vikum seinna var
Jón skotinn fyrir utan Kabúl. Ég
var mjög ósátt við hvernig okkur
Elínu vóru sögð þau tíðindi. Það
var skyndilega boðaður fundur og
ég kom á þann fund hress í bragði
og bauð góðan dag. Þá stökk Elín
á fætur og dró mig út og sagði
mér hvað gerst hafði. Hún hafði
þá fengið fréttirnar skömmu áður,
þegar hún kom uppá spítala vegna
fundarins.
Mér finnst enn að stjórnendum-
ir þar ytra hefðu átt að láta okkur
vita strax þegar þetta gerðist. Við
vorum þarna bara þrír Islendingar
og urðum strax hvert öðru nákom-
in. Þegar mér var sagt lát Jóns
fékk ég hjartslátt, byijaði að titra
og hágráta. Ég grét allan fundinn
og eftir hann missti ég stjórn á
skapi mínu, ég var svo óskaplega
reið yfír að við Elín skyidum hafa
fengið þessar sorgarfréttir svona.
Ég jós úr skálum reiði minnar og
fékk þannig mikla útrás. Svo var
okkur boðið í hús til þess að ræða
þetta mál og þar fékk ég enn
meiri útrás fyrir sorg mína og
reiði.
Ég var lengi að jafna mig en
Hjálparstarf - ekki
sjálfsmorðsferðir
„Ég hef víða farið til þess að
vinna við þjálparstarf," sagði
Pálína Ásgeirsdóttir hjúkrunar-
fræðingur. „Árið 1985 fór ég
til Eþíópíu á vegum Hjálpar-
stofnunar kirkjunnar er hung-
ursneyðin ríkti þar. Það var
fyrir algera tilvi\jun að ég fór
þangað, ég hafði aldrei ætlað
mér að taka þátt í hjálparstarfi
eins og sumir hjúkrunarfræð-
ingar ætla sér frá upphafi, í
augum margra stafar ævintýra-
Ijóma frá slíku starfi.
♦
Eg er hins vegar ógift og bam-
laus og slóst í hóp tveggja
vinkvenna minna, sem vildu fara.
í Eþíópíu fékk ég „bakteríuna“.
Við hjálparstarf á ljarlægum slóð-
um kynnist maður ókunnum siðum
og menningu sem venjulegir ferða-
menn fá sjaldnast tækifæri til að
kynnast. Fólkið sem maður vinnur
með kemur frá öllum löndum. En
fyrst og fremst er þetta mikil og
óvægin vinna. í hjálparstarfi á
átakasvæðum kemst maður stund-
um í aðstæður sem valda sálræn-
um áfóllum. Aðstoð fagmanna við
að vinna úr slíku er kærkomin.
Hennar væri reyndar oft þörf hér
heima en kannski á annan hátt.
Ég vinn á Slysadeild Borgarspít-
ala, þar gerast oft erfið atvik, en
þar er ekki sú stöðuga ógnun sem
ríkir á styijaldarsvæðum.
Eftir að ég kom frá Eþíópíu fór
ég til Thailands á vegum Rauða
krossins og starfaði þar á spítala
sem var við landamæri Kambódíu,
en þar var þá stríðsástand. Til
Sómalíu fór ég árið 1990 og var
þar inni á átakasvæði og lenti í
stríðinu þegar það byijaði. Við
flúðum þaðan út. Síðan fór égtil
Kenýa, þá var stríð í suður Súdan.
Árið 1992 fór ég til Kabúl í Afgan-
istan og þar lentum við aftur í
miðju stríði og þurftum að yfir-
gefa svæðið. Svo fór ég til Pakist-
an skömmu síðar og var þar réttu
megin við landamærin, þ.e. ekki á
átakasvæðinu.
í Sómalíu og Afganistan var ég
inni á styijaldarsvæðinu ogþar
var maður nánast í stöðugri lífs-
hættu hvern einasta dag, ýmist
vegna persónulegra ógnana
manna með byssur og hnífa eða
Pálina Ásgeirsdóttir
að sprengjuhríðin dundi yfír okk-
ur. Við urðum að flýja burt frá
spítala fullum af sjúklingum og
slíkt er ákaflega erfitt, eitt það
versta sem ég upplifði í þessu
starfi. Við vorum einu útlending-
amir sem eftir voru, aðrir voru
löngu farnir. Við fómm af því
okkur var ekki vært lengur. Það
er ekki meiningin með hjálpar-
starí! að þetta séu sjálfsmorðsferð-
ir. Öryggi starfsfólks Rauða kross-
ins verður að vera tryggt. I Sómal-
íu var hver og einn spurður: Viltu
nokkuð vera að fara burtu. Þá
leið manni mjög illa lengi á eftir