Morgunblaðið - 29.01.1995, Blaðsíða 26

26 B SUNNUDAGUR 29. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
HAUSKÚPA EGILS
NÝLEGA hefur verið gert
mikið veður af hauskúpu
Egils Skallagrímssonar.
Hefur áróður verið hafinn
fyrir því að hennar yrði leitað af
forleifafræðingum. Samkvæmt
Sveinbirni Rafnssyni fyrrverandi
'formanni fornleifanefndar, er þetta
algerlega fráleitt. Beinin hafí verið
flutt þrivar á sinni tíð, fyrst í heið-
inn haug, svo til kirkjugarðs á
Hrísbrú og síðan til Mosfells (DV
27.12.94). Einhverjum mundi víst
fínnast að torvelt mundi að ganga
að beinunum vísum þegar svo hátt-
ar, enda er það „ógemingur“ að
sögn Þórs Magnússonar, þjóð-
minjavarðar. „Væri það að æra
óstöðugan" ef leita ætti slíkra
beina, segir hann í DV, „auk þess
veit maður ekki hvort beinin eru til
í dag. Þau fúna auðvitað og varð-
veizluskilyrði eru mjög misjöfn"
segir hann (Mbl. 23.12.94). En
.hver er þá ástæðan fyrir þessari
uppákomu? Hún er sú, að Þórður
Harðarson læknir skrifaði grein í
Skírni fyrir um áratug (1984, s.
245-248), þar sem hann getur sér
þess til, að sjúkdómseinkenni Egils
hafi stafað af sjúkdómi þeim sem
nefndur er „beinasjúkdómur Pa-
gets“. En sá beinasjúkdómur felst
í því að beinin endumýjast hraðar
en þau eyðast. Getur hauskúpa
þannig orðið mjög þung og þykk,
svo sem segir í Egils sögu.
Frásögnin úr Eglu
Þegar jaðneskar leifar Egils voru
fluttar frá Hrísbrú að Mosfelli, um
150 árum eftir að hann lézt, að
því er talið er, segir svo frá atburð-
um:
„Grímr at Mosfelli var skírðr,
þá er kristni var í lög leidd á ís-
landi; hann lét þar kirkju gera. En
þat er sögn manna, at Þórdís hafí
látit flytja Egil til kirkju, ok er þat
til jartegna, at síðan er kirkja var
gör at Mosfelli, en ofan tekin at
Hrísbrú sú kirkja, er Grímr hafði
gera látit, þá var þar grafinn
kirkjugarðr. En undir altarisstaðn-
„um, þar fundusk mannabein; þau
váru miklu meiri en annarra manna
bein. Þykkjast menn þat vita af
sögn gamalla manna, at mundi
verið hafa bein Egils. Þar var þá
Skapti prestr Þórarinsson, vitr
maðr; hann tók upp hausinn Egils
og setti á kirkjugarðinn; var hauss-
inn undarlega mikill, en hitt þótti
þó meir frá líkendum, hve þungr
hann var: haussinn var allr báróttr
útan svá sem hörpuskel. Þá vildi
Skapti forvitnask um þykkleik
haussins; tók hann þá handöxi vel
mikla ok reiddi annarri hendi sem
harðast og laust hamrinum á haus-
inn ok vildi brjóta, en þar sem á
kom, hvítnaði hann, en ekki dalaði
né sprakk, ok má af slíku marka,
at hauss sá mundi ekki auðskaddr
fyrir höggum smámennis, meðan
svörðr ok hold fylgdi. Bein Egils
váru lögð í útanverðum kirkjugarði
að Mosfelli" (ÍF 11,298-299.)
Hvers er að leita?
Þarna höfum við þetta svart á
hvítu. Mörgum manninum mun
þykja allskondið, ef Egill Skalla-
grímsson var fyrst heygður að
heiðnum sið, en síðar grafinn að
sjálfu altarinu í kirkju. En það var
tekið til jarteikna um, að Egill hefði
fengið þama leg, að mikil bein og
mikill haus fundust á þessum stað.
„Þykkjast menn þat vita af sögn
gamalla manna, at mundi verit
hafa bein Egils.“ Og nægir það
okkur flestum, þó að sjálfsögðu sé
ekki fullvíst að verið hafi bein Eg-
ils. En Þórdísi bróðurdóttir Egils
þótti vænt um kemp-
una, og líklegt er því
að hann hafi verið
færður til kirkju í
kristnum sið. Og
sennilegt verður að
telja að náfrændur hafi
vitað um legstað Egils.
Til þess bendir einmitt
sá hinn mikli haus sem
Skapti laust á forðum.
Og þegar við bætist
tilgáta Þóris Harðar-
sonar læknis, og við
fáum skýringu á sjúk-
dómnum, þá virðumst
við hafa glögg merki
um allt sem sannazt
getur í málinu: Skapti prestur, hinn
vitri maður, er til vitnis um að
haus þessi fannst og engin ástæða
til að efa það. Og ameríski fræði-
maðurinn Jesse Byock bætir ýmsu
við, einkum af sjúkdómstoganum;
einnig af kveðskap Egils (Skímir
vor 1994, s. 73-108). Þá er bara
spumingin hver ástæða er til frek-
ara umstangs; allt er ljóst sem ljóst
verður, og ekki hefur haus þessi
haft betra af morknun í þúsund
ár. Enda óvíst hvort nokkuð er eft-
ir af honum.
Bein Egils Skallagríms-
sonar hafa verið flutt
þrisvar. Fyrst í heiðinn
haug, síðan í kirkjugarð
á Hrísbrú og loks að
Mosfelli. Einar Pálsson
segir óþarfa að grafa
upp hauskúpu Egils, svo
glöggar niðurstöður
liggi fyrir um Egil.
Ameríski fræðimaðurinn
Það er Jesse Byock, sem berst
harðast fyrir uppgeftri beina Egils,
og er honum full alvara að sögn
DV; en haft er eftir honum í Mbl.
22.12.94 undir fyrirsögninni
„Mikilvægi rannsókna Byocks":
„Skilningur á áþján Egils er
lykilatriði í söfnun gagna, sem
nauðsynleg eru til að meta sann-
fræðilega nákvæmni íslendinga-
sagnanna ... Veita íslendingasög-
urnar réttar upplýsingar um vík-
ingatímann, 250 ámm áður en þær
voru ritaðar? Eða em þær einfald-
lega hugarflug og tilbúningur höf-
unda þrettándir aldar ... Deilan um
þetta myndi gerbreytast ef finna
mætti nýja uppsprettulind upplýs-
inga.“
Þetta eru einkennilega skrýtnar
forsendur. Önnur og sú síðari af
tveim bókum sem ritaðar hafa ver-
ið sérstaklega um hugmyndafræði
Eglu, „Egils saga og Úlfar tveir“
(E.P. 1990), fjallar einmitt um
sannfræðilega nákvæmni þessarar
sögu. Þar em því ekki gerðir skóm-
ir að „hugarflug of tilbúningur".
eins og við nú skiljum þessi orð,
hafí vakið ritun Egils sögu. Reikn-
að er með, að að glöggar upplýs-
ingar hafí verið til um Egil og að
„deilan" um sannfræðina mundi
síður en svo gerbreytast þótt kúpa
Egils yrði grafin upp, því að beina-
sjúkdómurinn mundi einmitt styðja
niðurstöður hennar rækilega, ef
kúpan var Egils.
I stuttu máli er gert ráð fyrir því
í Egils sögu og Ulfum tveim, að
Egill hafi verið dæmigervingur
„mannskepnunnar" hér á jörðu, svo
sem sagnir af henni frá
fornöld greina. Tvíeðli
Egils er ekki dulið:
annars vegar var hann
skáld og læknir, hins
vegar grimmur of-
stopamaður, sem beit
menn á barkann og
krækti úr þeim augun
þegar sá gállinn var á
honum. Muna ein-
hveijir lesendur Mbl.
vafalaust eftir því þeg-
ar eftirfarandi fyrir-
sögn birtist í blaðinu
„Egill var ekki hreysti-
menni heldur skepna";
haft eftir mér (Mbl.
8.9.90) og olli fjaðrafoki allnokkm.
En öll lýsing Egils, furðulega breið
haka og „svá allt um kjálkana,
hálsdigr ok herðimikill" styður það
að hans hafí verið minnzt sem
„mannskepnunnar" dæmigerðrar,
og ekki minnka líkurnar ef hann
var með beinasjúkdóm Pagets og
ljótleika sem því fylgir. Af slíku
hafa vafalaust farið hryllingssögur.
„Mannskepnan" var fræg af fomum
goðsögnum, enda styðja gögn þetta
rækilega í Egils sögu og Úlfum
tveim. Niðurstaða Þórðar Harðar-
sonar læknis kemur þar fagurlega
heim við aðrar líkur efniviðarins.
Seinni tíma rómantískur
tilbúningur
Svo heppilega vill til, að Byock
hefur skýrt þá stöðu rannsókna
sem hann gengur út frá í vorhefti
Skírnis 1994. Hefur hann grein
sína á þessum orðum: „Það er mik-
ilvægt fyrir vöxt sérhverrar fræði-
greinar að tjúfa hin þröngu tak-
mörk viðtekinna viðhorfa og víkka
orðræðuna“ (s. 73). Var sannarlega
mál til komið að einhver segði þetta
opinberlega. En þegar við taka
skýringar Byocks versnar í því.
Hann reiknar með því að „endur-
meta [þurfi] þá viðteknu skoðun
að Egils saga sé seinni tíma, róm-
antískur tilbúningur“(s. 83).
SEINNI TÍMA ROMANTÍSKUR
TILBÚNINGUR. Þetta viðhorf er
gjörsamlega úrelt; óþarfí er að
„endurmeta" það, því að það er
varla á dagskrá. Þá er mestöll lýs-
ing Byocks á stöðu rannsókna (s.
73-75) með sama marki brennd;
látið er að því iiggja að svo til ekk-
ert nýtt hafí komið fram á undan-
förnum árum; deilur einvörðungu
„byggðar á textatúlkun án mögu-
legra sannana". Þannig að dæmið
„snérist algerlega við, ef nýir upp-
lýsingabrunnar fyndust". Þá færi
í verra, ef ekki væri önnur leið fær
en að grafa enn einu sinni upp
haus Egils, sem þegar eru nægar
upplýsingar til um. En Byock slepp-
ir að geta þess, að mikið af nýjum
upplýsingum hefur komið fram um
Egils sögu sem hægt er að sanna.
Ekki verður þannig með nokkru
móti séð, að þessi „brunnur nýrra
upplýsinga“ „bylti hugmyndum
okkar um Egil“, til dæmis um
„sögulega nákvæmni Egils sögu“.
Og segir þó Byock: „Tilgangur
minn með því að færa út kvíar
orðræðunnar með faraldsfræðileg-
um upplýsingum, er að bæta nýrri
vídd við skilning bæði á persónu
Egils og sögu hans“.
Skemmst er frá því að segja að
ég kem ekki auga á nýja vídd í
grein Byocks, hvorki um persónu
Egils né sögu hans.
Allegóría
Byock nefnir ekki að samkvæmt
Egils sögu og Úlfum tveim er Eg-
ils saga launsögn, allegóría. Slíkar
voru einatt byggðar á persónum
sem lifðu í eiginlegum skilningi,
ekki sízt sérstæðu fyrirbæri eins
og Agli. Tröllslegt útlit Pagets
sjúkdóms eykur mjög á líkurnar
fyrir ráðningunni. Egill er sam-
kvæmt því „í senn bókmenntaleg
sköpun og söguleg persóna". Þar
er ekkert nýtt; það er sú tilgáta
sem nú stendur. Að þessu leyti leys-
ir Byock ekki „spurningarnar um
sannleiksgildi íslendingasagna sem
lengi hafa vafizt fyrir mönnum“.
Þá segir Byock að „eitthvað [sé]
verulega óþægilegt við persónu
(Egils) eins og honum er lýst í sög-
unni“, og þarf ekki útlendan mann
til að segja okkur það. Og áfram
Einar Pálsson
heldur Byock: Mönnum „stóð ógn
af lundarfari hans og útliti“ og
honum er lýst sem „dökkri, ljótri
og þunglyndri persónu“. Og enn
er ekkert nýtt í þessu. Hins vegar
er þó nokkuð nýtt í eftirfarandi
setningu: „Aflögun og hörðnun
höfuðkúpunnar, breytingar sem
einkenna Pagets sjúkdóm, geta
leitt til ljónskúpu (leontiasis ossea),
aflögunar andlitsbeina sem gerir
útlit viðkomandi ljónslegt. Og lýs-
ingin á andliti Egils kemur heim
við þetta vegna þess að afleiðing
sjúkdómsins er sú að „andlitsbeinin
þykkna verulega". Um brúnahleyp-
ingarnar má segja að það sé hugs-
anlegt að maður sem er eins ógn-
vekjandi og Egill hafi lært að gera
sem mest úr ljótleika sínum og að
hrikaleg áhrif hans væru í minnum
höfð.“ (s. 89.)
Og eru vér þá komin hringinn.
Byock beinlínis undirstrikar það,
að Egill líkist engu frekar er mann-
skepnu; manni, sem er að hálfu
leyti dýr.
Egils saga og Úlfar tveir
GjÖrvallt verkið um Egils sögu
og Úlfa tvo er byggt á þeirri niður-
stöðu að Egill Skallagrímsson hafí
verið talinn „mann-dýr“ að fornum
hætti í sögunni. Tökum t.d. 50.
kaflann, sem nefnist „Hálfur mað-
ur“: „Gundvallarhugsunin að baki
Sagittariusi er tvískipt vera, sem
annars vegar er dýr, hins vegar
maður. Þannig hefur dýrið ekki
ávallt verið hestur, eitt sinn var
það Taurus (Naut) og raunar, í
vissum sögnum, Minotaurus
(Manntarfur á Krít). Eru sagnir er
dýr þetta varða margslungnar, en
eftirtektarvert er, að eitt nafn
skepnunnar var Semivir á latínu,
„hálf-maður“... En heitið, sem
[Peter] Lum notar um Sagittarius
er „a beast-man“. Það sem teflt
er saman í Fólkvangi virðist þannig
alls staðar það sama — að þessu
leyti — annars vegar maður, hins
vegar dýr... Megináherzlan er á
dýrseðlið, fall andans niður á ið
jarðneska plan; en hin hliðin er og
ljós: sú sem varðar birtu, heiða
hugsun, læknisdóm og visku“ (s.
109).
Og lok kaflans eru óvíræð: „En
stórt skref er stigið fram á við, þá
er vér gerum oss ljóst, að í raun
fjallar saga Mýramanna um ein-
stakling, sem var að hálfu dýr á
lægsta tilverustigi, og að hálfu
skáld og læknir.
Mannskepnan Egill Skallagríms-
son.“
Fosendur Byocks
Grein Byocks í Skírni er vönduð,
en stingur einkennilega í stúf við
forsendur hans. Þannig er honum
í mun að sanna að ekkert nýtt
hafi komið fram um Egils sögu
langar stundir. Og þó sannar hin
glögga lýsing hans á „ljóns-mann-
inum“ einmitt að Egill var „hálf-
dýr“, Semivir eins og Rómveijar
kölluðu það, og styður þannig ræki-
lega niðurstöður mínar útgefnar
1990. Og þó nefnir hann þetta
ekki. Og svo íjarri fer því, að ekk-
ert hafi gerzt, og að leit að haus-
kúpu sé því eina lausnin á vandan-
um, að í Egils sögu og Úlfum tveim
bætast við með öllu ný svið til rann-
sókna, svo sem allegóría miðalda,
Úlfarnir tveir, Dýrahringur himins
(Zodiac), forn tölvísi, sagnir Plút-
arks, Tarot-speki, og hugsanleg
fylgni við náttúrufræðileg fyrirbæri
(11 ára tíðni sólgosa), gjörólíkur
skilningur á sögunni frá því sem
áður var, í stuttu máli nægar lind-
ir til að kanna fleiri en eitt eða tvö
æviskeið. Grein Byocks er góð við-
bót við sjúkdómslýsinguna, en hin
„nýja uppsprettulind upplýsinga“
og hin „nýja vídd í skilningi" á
sögunni eru einfaldlega ekki fyrir
hendi. Við þurfum ekki að grafa
upp hauskúpu Egils, svo glöggar
eru niðurstöður sem þegar liggja
fyrir um „mann-skepnuna“ Egil
Skallagrímsson, að þar er fáu við
að bæta. En „ljóns-maður" Byocks
var vissulega velkominn.
Höfundur er fræðimaður.