Morgunblaðið - 12.12.1995, Blaðsíða 6

6 B ÞRIÐJUDAGUR 12. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Ljóðlistin og
aldarandinn
BOKMENNTIR
Ljóöaþýðingar
ÁSTIN LJÓÐLISTIN
og önnur ljóð eftir Paul Éluard.
Sigurður Pálsson þýddi. 113 bls.
Mál og menning. Prentun:
G.Ben. Edda Prentstofa hf.
Reylgavík, 1995.
PAUL Éluard telst til höfuðskálda
Frakka á þessari öld. Hann fæddist
1895. Fyrsta ljóðabók hans kom út
1913. Það kann því að þykja vonum
seinna að hann sé fyrst kynntur hér
nú. Enda er sú ekki raunin. íslensk-
ir lesendur, en þó öðru
fremur íslensk ljóð-
skáld, hafa lengi horft
til Éluards. Jóhann
Hjálmarsson valdi t.d.
einkunnarorð frá hon-
um fyrir bók sinni,
Fljúgandi næturlest.
Hún kom út fyrir þrjá-
tíu og fjórum árum. I
bókinni, Malbikuð
hjörtu, sem kom út
sama ár, orti Jóhann
reyndar ljóð um Éluard
sem sýnir vel tengsl
hans við ljóðlist franska
meistarans. Þá hefur
Jóhann þýtt ljóð eftir
Éluard, einnig Jón Ósk-
ar og ef til vill einhveijir fleiri. Eigi
að síður má svo að orði kveða að
kynni íslenskra lesenda af ljóðlist
Éluards hafi hingað til verið óbein
mestmegnis. ■
Nú hefur Sigurður Pálsson tekið
sér fyrir hendur að kynna Éluard
rækilega, ekki aðeins með þýðingum
heldur einnig með allýtarlegum inn-
gangf þar sem hann gerir grein fyr-
ir stöðu Éluards meðal franskra
samtímaskálda.
Þegar fyrsta ljóðabók Éluards
kom út var fyrra stríð ekki hafið.
Það hófst árið eftir. Og heimsstyij-
öldin breytti miklu. Unga fólkinu
varð hún andlegt áfall. Að hennar
mati var siðferðisgrunnur Evrópu
þar með brostinn. Gömlu gildin
dæmdust haldlaus. Evrópa varð ekki
aftur söm.
Sigurður Pálsson getur þess í inn-
gangi sínum að róttækar stefnur,
sem upp komu við lok stríðsins, hafí
orðið áhrifavaldar í ljóðlist Éluards
og nefnir dadaisma, súrrealisma og
kommúnisma. Ung skáld tóku þá í
ríkara mæli en áður að koma fram
sem hópur. Súrrealistamir héldu
hópinn og gerðust andsnúnir þjóðfé-
laginu en hrifust af
kenningum Freuds um
drauma og duldir. »Nú
ætluðu þeir að virkja
dulvitundina til þess að
frelsa manninn undan
hömlum og bælingu
samfélagsins«, segir
Sigurður. Ljóðið þurfti
ekki lengur að skír-
skota til hlutlægs veru-
leika. Miklu fremur
skyldi umskapa veru-
leikann eins og hann
gat vitrast í draumi. í
augum hinna eldri var
kynslóð þessi bæði mót-
þróagjöm og ábyrgð-
arlaus. Og ljóð súrreal-
istanna væru bara rugl. Þeir bættu
svo gráu ofan á svart með því að
ganga til liðs við kommúnismann.
Eftir seinna stríð var Éluard »orðinn
að þeytispjaldi fyrir Stalín,« eins og
Sigurður orðar það. Sá gangur mál-
anna varð þó hvergi til að takmarka
áhrif hans né vinsældir sem skálds.
Súrrealisminn átti líka eftir að sækja
í sig veðrið. Sextíu og átta kynslóð-
in taldi Éluard sinn mann. Því Élu-
ard var ekki aðeins skáld hins óhefta
hugarfiugs. Hann var líka skáld
Paul Éluard
I heími draums
BOKMENNTIR
Ævi ntýri
KARLSSONUR, LÍTILL,
TRÍTILL OG FUGLARNIR
í endursögn Ragnheiðar Gestsdótt-
ur, Anna Cynthia Leplar mynd-
skreytti. Mál og menning 1995 - 24
síður.
SVO er um góða sögu og ævin-
týri, að börn þreytast aldrei á að
heyra þau aftur og aftur, lifa sig
inní heim þeirra —'
njóta. Löngu eftir að
þau kunna ævintýrið
utan að, orði til orðs,
biðja þau þig að þylja
það við rúmstokkinn,
aftur og aftur, spennt
og glöð. Reynir þú að
stytta það, minna þau
þig óðar á og þú skynj-
ar, að nærvera þín er
lykill að heimi, er
barnið ferðast um í
lotning. Hvað það
skynjar fer eftir aldri
og þroska. Sem barni
þótti mér vænt um
karlssoninn af því að
eg kenndi í brjósti um
hann að eiga þá foreldra sem báru
ekki ást til barna sinna allra. Hann
minnti mig á heimaling, sem ærin
hafði barið frá sér, af því að í feld
lambsins hafði komizt lykt, sem
hún vildi ekki kannast við. Og
hjarta mitt grét, er eg heyrði kall-
að á kærleik sem ekki var svarað.
Er Ragnheiður þylur mér æviníýrið
nú, gömlum manni, skil eg það á
allt annan hátt. Eldri synir karls
og kerlingar birtast mér sem börn
þeirrar lífslýgi er telur mannskepn-
una herra himins og jarðar. Karls-
sonur aftur á móti er — í huga
mér — persónugervingur þess sem
hrokalaus arkar lífsstíginn, lítur á
lífmögn jarðar öll sem systkin sín,
mætir því Lítil og Trítil og fuglun-
um í gefandi kærleika og hlýtur
kórónu að launum — ekki endilega
sem kóngur, heldur sannur maður.
Hvor skilningurinn er réttur hefí
eg ekki hugmynd um. Hitt veit eg,
að báðar myndir ævintýrisins
vöktu mér gleði. Það gera heimar
allra sannra ævintýra.
Gaman væri að vera
fluga á vegg og heyra,
hveija skýring þú gef-
ur þínu barni. Því þú
kannt þessa sögu —
söguna um synina þijá,
sem halda úr koti til
að leita týndrar prins-
essu — og sá yngsti
hlýtur hana, höll og
ríki að launum fyrir
unnin afrek.
Ragnheiður segir
ævintýrið af leikni hins
færa sögumanns, gæð-
ir það lífi og þokka.
„Ef þér liggur lítið
á“ lærði eg sem bam
„Ef þér liggur lítið við.“ Báðar setn-
ingamar eru réttar, sýna aðeins
blæbrigði þeirrar tungu er við unn-
um.
Myndskreyting er mjög góð og
það læðist að mér, að skilningur
Onnu og sá seinni minn fallist í
faðma. I engu sparað við gerð bók-
ar, íslenzkri list, Odda og útgáfu til
sóma.
Sig.Haukur.
Ragnheiður
Gestsdóttir
hinnar fullkomlega fijálsu ástar sem
höfðaði þráðbeint til kommúnukyn-
slóðarinnar. Sigurður tekur dæmi
um vígorð sem hann segir að séu
»ásamt afar mörgu í maí ’68 beint
frá súrrealistunum komið«.
Innan súrrealistahópsins gekk
Éluard ekki lengst í fastheldni við
stefnuna. En hann var mesta skáld
súrrealismans og sá eini í hópnum
sem eingöngu fékkst við skáldskap.
Hinar brotakenndu svipmyndir í ljóð-
um hans eru heillandi - ef maður
getur á annað borð heillast af því-
líkri ljóðlist. Draumhygli hans er
undraverð og ástríðuþrungin. Og
andstæðurnar, ástin og dauðinn,
skerpa línurnar. Sem sýnishom og
dæmi skal hér tekið ljóð úr flokknum
Annað eðli:
Fegursta kirkjan
á íslandi-
Myndir og ljóð
Einsemdin fjarveran
Og ljósstingir hennar
Og metaskálar
Að hafa ekkert séð ekkert skilið
Einsemdin þöpin
í rökkri óttans
Átakanlegri
En fyrsta snerting táranna
Óvitund sakleysið
Sem best er falið
Sem lifir sterkast
Sem fæðir dauðann í heiminn.
Texti Sigurðar Pálssonar er Iátlaus
eins og vera ber. Baudelaire var
stundum talinn upphafsmaður nútí-
maljóðlistar með Les fleur du mal.
Bilið milli hans og Éluards er þó sem
ljósár skilji þá að. Myndmál súrreal-
ista var jafnnýstárlegt sem hin
draumkennda túlkun þeirra á veru-
leikanum. »Og skuggi þinn er skráar-
gat.« Þess háttar þversagnir tíðkuð-
ust lítt fyrir daga Éluards. Ekki er
sennilegt að ljóð Éluards skírskoti til
ungra skálda nú sem forðum. Fyrir
hinu má færa góð og gild rök að
súrrealisminn hafí haft dijúg áhrif á
tíðarandann, aldarfarið. Taumleysi
ástríðnanna, sem margur trúir á nú
á dögum, bendir sterklega til þess.
En 20. öldin er senn á enda. Og
engin stefna er svo fullkomin að hún
víki ekki á endanum fyrir öðrum og
nýrri. Þess vegna má telja hyggilegt
að þýðing og útgáfa þessara ljóða
skyldi ekki látin bíða næstu aldar.
Erlendur Jónsson
„LJÓÐIÐ er búið
að vera í vinnslu í
átta ár og myndirn-
ar í sextán,“ segir
Jón Ögmundur
Þormóðsson höf-
undur bókarinnar
Fegursta kirkjan á
íslandi, sem komin
er út. I bókinni eru
ljósmyndir af kirkj-
um á Islandi en
ljósmyndun þeirra
hefur lengi verið
áhugamál Jóns. Við
myndirnar er birt
40 erinda ljóð sem
er einnig eftir Jón.
„Ég er búinn að fara í
allar kirkjur sem tilheyra
þjóðkirkjunni utan Reykja-
víkur og Reykjaness og ljós-
mynda. Að vísu gæti leynst
óyósmynduð kirkja einhvers
staðar, sem nýbúið er að
byggja.
Áhugi minn á ljósmyndun
kirkna vaknaði eiginlega af
tilviljun þegar ég náði góðri
mynd af Kópavogskirkju
upplýstri eitt sinn, djásnið á
hálsi Kópavogs, eins og ég
kalla hana í ljóðinu,“ sagði
Jón.
Ljóðið er fertug drápa.
Hann sagðist hafa
tínt ýmislegt inn í
það eftir því hvað
hentaði best á
hveijum stað. „Ég
er ekki með þetta
rímað og það gaf
mér meira fijáls-
ræði upp á hvað ég
gat sett inn í ljóðið.
Til dæmis gat ég
tekið langa tilvitn-
un í kærleiksóð
Páls postula og sett
inn í það. Ég held
að Einar Bene-
diktsson hefði ekki
einu sinni getað fellt hann
rímaðan inn,“ sagði Jón.
Ljóðið skiptist í þijá hluta.
„Ég ímynda mér kirkju.
Fyrst komum við inn í and-
dyrið, sem er fyrsti kaflinn.
Þar eru fremstar stærsta og
minnsta kirkja íslands. Síð-
an tekur kirkjuskipið við.
Þar eru 35 ljóð og margar
tilvitnanir úr Biblíunni. Síð-
asti hlutinn heitir Kórinn og
þar er einhverskonar niður-
staða og helgasti hluti ljóðs-
ins sem endar með þessum
orðum: Á kærleiksstundu
getur hjarta þitt verið feg-
ursta kirkja á íslandi."
Jón Ögmundur
Þormóðsson
Ljóð til að
ganga inn í
KLINK erfjórða
ljóðabók Braga Ól-
afssonar. Bragi
yrkir mikið um
borgir, Reykjavík
og líka erlendar
borgir. Hann er
fyrst spurður um
ástæður þessa og
svarar:
„Maður er mikið
með hugann við út-
lönd, erlendar
borgir sérstaklega.
I bókinni tengi ég
saman borgir er-
lendis og einhveij-
ar ímyndaðar borg-
ir í óbyggðum Is-
lands. Erlendar borgir sýnast
óraunverulegar og vekja þess
vegna til umugsunar. Maður er
staddur í stóru hjóli og verður
svo lítill. Reykjavík þekkir mað-
ur alla.“
—Reykjavík verður ekki
framandleg?
„Eiginlega er hún of kunnug-
leg og þess vegna fer ég stund-
um upp í sveit. Ég fæ innblástur
við að ferðast, það verður
ákveðin hleðsla við það að kom-
ast út undir bert loft.“
„Ljóðin í bókinni eru frá
tveim árum. Ég hugsa ekki
bækur sem heild heldur eru
bækurnar safn ljóða frá
ákveðnu tímabili. Ég vel þau
ljóð í bækur sem ég hef gengið
inn í og kannast við
mig í, þau ljóð sem
halda áfram að
vekja mig til um-
hugsunar.11
Eins og fleiri sam-
tímaskáld yrkir
Bragi prósaljóð,
formið höfðar til
hans. Franskir höf-
undar, sérstaklega
Max Jacob og Baud-
elaire, eru hans
skáld. Hann finnur
sig heima í þessum
suðræna jarðvegi,
„parti af lífi mínu“
eins og hann kemst
að orði. Hann segir
að ljóð verði hluti af reynslu-
heimi sínum þegar hann lesi þau.
—Þú yrkir mikið um hafnir
og veitingahús?
„Ég hef eytt svolitlum tíma
af lífi mínu þar. Veitingahús og
barir eru skemmtilegir staðir í
tilverunni, þar mætast ólíkir
persónuleikar utan heimilis.
Hafnir koma oft fyrirhjá mér,
þessi landamæri milli fasta-
landsins og ögrandi víðáttunnar
sem er hafið. Það hefur áhrif á
mig eins og fyrr segir að vera
á ferð og höfnin, þessi „ljóðlína"
milli hafsins og landsins, vekur
upp skáldlegar hugsanir."
—Þér finnst þú þá vera stadd-
ur i sjálfu ljóðinu?
„Já.“
Salt
Þegar kvöldar fer Eks út á
bar. Eks er framleiðsluheiti á
baðvigt sem sýnir þyngd mína
fyrir svefninn. En þegar Eks
fer út á bar eru það ekki
drykkirnir sem freista hans.
Ekki heldur samræðumar við
barþjóninn. Það sem lokkar
hann eru hnetumar, þær sem
komið er fyrir á barborðinu til
að vekja upp þorstann óviðs-
ættanlega. Hinar söltuðu. Og
nú hefur hann nýlokið við að
stinga upp í sig hnetu. I spegl-
inum hinum megin borðsins
fylgist hann með geiflunum í
andliti sínu þegar hann veiðir
með tungunni brot sem fest
hefur milli tannanna. Hann
verður myndarlegri fyrir vikið,
hann verður hugsi á svipinn.
Hann verður sjálfum sér nógur
eitt andartak og án þess að
þurfa að biðja um það, er hon-
um fært lítið vatnsglas með
klaka. Hann þekkir engan hér
inni en gæti hugsað sér að
kynnast einhveijum. Hann
stingur upp í sig annarri
hnetu; hann gæti hugsað sér
að kynnast einhveijum áður
en hann fer heim. Því heima
þekkir hann enginn.
Bragi
Ólafsson
i