Morgunblaðið - 12.12.1995, Blaðsíða 8

8 B ÞRIÐJUDAGUR 12. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Úrval
þjóðsagna
BÓKMENNTIR
íslenskar þjöðsögur
ÁLFAR OG TRÖLL
Ólína Þorvarðardóttir ritaði formála
og bjó til prentunar. Bóka- og blaða-
útgáfan 1995,176 bls.
FYRST þegar ég frétti af útkomu
þessarar bókar fannst mér lítið til
um. Var einhver þörf á þessu? Öll
helstu þjóðsagnasöfnin til í vönduð-
um útgáfum. Úrval þjóðsagna hefur
verið gefið út nokkrum
sinnum og ber þar hæst
stórgott úrval Sigurðar
Nordals. Var og líklegt
að nú kæmi einhver að
færa fram meiri og bet-
ur tilreidda fræðslu en
þeir höfðingamir Einar
Ólafur og Sigurður
Nordal?
En ég hóf lestur
formálans (Formáli er
tæpast rétt orð, því að
þetta er mikil ritgerð á
29 þéttprentuðum síð-
um) og varð dálítið
undrandi. Fyrir utan
það að hann er snilldar-
vel ritaður kvað hér við
nýjan tón. Gömul klisja
er að þjóðsögumar séu ekki síst
merkilegar vegna þess að þær eru
spegill þjóðlífsins eða þjóðarsálar-
innar. Einhver snillingurinn hefur
látið sér detta þetta í hug. Hins veg-
ar hefur einatt láðst að geta þess
hvað á að sjást í þessum merkis-
spegli. í formála sínum leitast Ólína
Þorvarðardóttir við að sýna okkur í
þennan spegil._ Innsæi hennar og
næmi er gott og mikið. Henni tekst
einnig annað að ég hygg: að fá le-
sandann til skilja þjóðsögur og njóta
þeirra án þess að þurfa að trúa þeim.
Þær verða leikur hugarflugsins eins
og þær eiga að vera.
Formálinn er í tveimur aðalþátt-
um eins og úrvalið: álfasögur og
tröllasögur. Hvor þáttur skiptist svo
í marga smærri. Er öll
umfjöllun efnis mikil og
ítarleg og vel eru dregin
saman öll meginefni
þessara sagna. I fjöl-
mörgum neðanmáls-
greinum eru fræðileg
atriði og álitamál einatt
reifuð og vísað dyggi-
lega til heimilda.
Og þá eru það þjóð-
sögumar sjálfar. Höf-
undur segist hafa valið
úr „hópi 787 þjóðsagna
þar sem álfar, tröll og
aðrar vættir koma við
sögu“ (535 álfasögur,
216 tröllasögur og 36
ævintýri). Af heimilda-
skrá er að sjá að valið
hafí verið úr einum tólf þjóðsagna-
söfnum og a. m. k. ein saga hefur
ekki verið prentuð áður. Höfundur
segist hafa „leitast við að birta hér
sögur frá sem flestum landshlutum".
í lokaorðum formála er greint frá
því hvaða sjónarmið hafa verið höfð
að leiðarljósi við valið. Mér telst til
að í úrvalinu séu alls 81 saga, þ. e.
41 álfasaga, 2 sæbúasögur, 35
tröllasögur og 3 ævintýri um tröll-
skap. I hveijum flokki em sögur
greindar sundur í yfirflokka, undir-
flokka og loks em einstakar sögur
með sínum títli. Á eftir hverri sögu
er heimildar getið og greint er frá
því hvort sagan er prentuð orðrétt
eða hvort henni hefur verið breytt
líillega (einkum stafsetningu og
greinarmerkjum). Flestum sögum
fylgja nokkrar skýringar neðanmáls.
Ekki get ég neitað því að mér
hnykkti dálítið við þegar ég las sum-
ar skýringanna. Getur verið að les-
endur séu nú komnir svo langt burt
frá íslensku máli að þörf sé á að
skýra orð eins og flór (í fjósi), elda
aftur (afturelding), að ganga með-
fram (um barn), smástraumsflæðar,
sæti (hey), þeyr, ráðahagur, barns-
þykkt o.s.frv? Mér varð hugsað til
þess að ef skýra þarf fyrir íslending-
um orð sem þessi fari líklega að
styttast í það að þeir lesi ekki móður-
mál sitt nema með orðabók.
Um val þjóðsagnanna hef ég fátt
að segja. Eg býst varla við að tveir
menn myndu velja 81 sögu úr 787
sögum á sama hátt. En nóg er að
segja að ég naut þess að lesa þessar
þjóðsögur. Enda þótt ég hafí lesið
flestar þeirra oft áður, sumar alveg
frá því að ég var strákur, höfða þær
alltaf jafnmikið til mín. Tel ég víst
að svipað sé um aðra. Það er eins
og að hitta gamla og kæra vini á
fömum vegi.
Bók þessi er fallega útgefín og
vel frá henni gengið á alla lund.
Auðséð er einnig að fagmaður hefur
um vélt. Ólafur Jóhannesson hefur
myndskreytt bókina. Myndir hans
eru vel gerðar og skemmtilegar.
í bókarlok er heimildaskrá og
sundurliðuð skrá yfír nöfn, staði og
örnefni svo og atriðisorð.
Sigurjón Björnsson.
Ólína
Þorvarðardóttir
Uppgjör sögnmanns
ÚT ER komin bókin Stúlkan með
Botticelli-andlitið eftir William D.
Valgardson. Bókin kom út í Kanada
1992 og vakti mikla athygli. Sagan
fjallar að hluta um leit sögumanns
að stúlku sem hefur horfíð við dul-
arfullar kringumstæður. „En annað
meginþema sögunnar er uppgjör
sögumanns við sjálfan sig, hjóna-
band sitt og lífemi öll fullorðinsárin
ásamt minningum og minningabrot-
um sem hægt og bítandi skerpa ein-
kenni sögupersóna og skýra breytni
þeirra," segir í kynningu.
William D. Valgardson sleit
bamsskónum á þeim sögufræga
stað, Gimli, þar sem fyrstu íslensku
landnemarnir tóku sér bólfestu
1876. Langafi
hans, Ketill Val-
garðsson, kom 18
ára , gamall af
Snæfellsnesi
ásamt föður sín-
um, Valgarði Jóns-
syni, og settist að
í Nýja íslandi
1878. Sonur hans
var Sveinbjörn H.
Valgardson, kunnur smiður og
aflakló. Faðir skáldsins, Alfred H.
Valgardson, var fískimaður og
verkalýðsleiðtogi og kvæntist konu
af írskum ættum.
Valgardson hefur sent frá sér níu
bækur, smásagnasöfn, ljóðasöfn og
skáldsögumar Gentle Sinners (1980)
og The Girl with the Botticelli Face
(1922) sem hér birtist í íslenskri þýð-
ingu, og bamabókina Thor (1994).
Auk ljóða- og sagnagerðar hefur
Valgardson skrifað bæði fyrir útvarp
og sjónvarp.
Árið 1971 var Valgardson sæmd-
ur bandarísku forsetaverðlaununum
fyrir bestu smásögu ársins (Blood-
flowers). Sagan kom út á íslensku
1989 í þýðingu Guðrúnar Guð-
mundsdóttur undir heitinu Blóðrót.
Gunnar Gunnarsson og Hildur
Finnsdóttir þýddu Stúlkuna með
Botticelli-andlitið sem er 220 blað-
síður. Umbrot og útlitshönnun ann-
aðist Einn, tveir og þrír. Prentþjón-
ustan hf. sá um filmu-og plötu-
vinnslu. Bókin er prentuð hjá G.
Ben. Eddu prentstofu hf. IJtgefandi
er Ormstunga.
William D.
Valgardson
Vitnisburð-
ur umtrú
BÓKMENNTIR
Trúmál
ÉGGETEKKIANNAÐEN
TALAÐ ÞAÐ
sem ég hef séð og heyrt eftir Sigur-
bjöm Þorkelsson. Útgefandi höfund-
ur 1995 — 87 síður. 1.500 kr.
HÖFUNDURINN, Sigurbjöm
Þorkelsson, er fæddur í Reykjavík
1964 og upp^linn þar. Hann hefur
stundað verslunarstörf, sinnt félags-
málum, bæði í KFUM og Sjálfstæðis-
flokknum og setið í
stjórnum ýmissa félaga
innan þessara hreyf-
inga, auk þess sem
hann hefur fengist
nokkuð við ritstörf.
Sigurbjöm hefur verið
framkvæmdastj óri
Gídeonfélagsins frá
1987, fyrst í hlutastarfí
og síðar í fullri stöðu.
Ég get ekki annað en
talað það, sem ég hef
séð og heyrt, er fyrsta
bók höfundar.
í inngangi segir höf-
undur: „Ungur að árum
komst ég 5 kynni við
Guðs orð eins og það
er að fínna í Biblíunni.
Hef ég ekki verið samur síðan ...
.. . Fljótlega varð mér það Ijóst
að hið lifandi orð Guðs þyrfti að ná
höndum ... og hjörtum sem flestra.
Enginn má verða út undan, allir
hafa rétt á að heyra og eignast
Guðs orð ...
... Fyrirheit Guðs, blessuð orð
Biblíunnar, eru það besta sem fyrir
mig hefur komið og hef ég allt frá
æskudöguin haft brennandi áhuga á
útbreiðslu Heilagrar ritningar og
hrifist af starfi því tengdu" (bls.9).
Bókin
Um ritun bókarinnar segir höf-
undur, að frá því að hann varð fram-
kvæmdastjóri Gídeonfélagsins, hafi
hann skráð niður viðræður sínar við
fólk um lestur þess í Biblíunni og
þá blessun, sem það hefur hlotið.
„Ég hef lagt mig niður við að skrá-
setja orð manna við mig um þessi
efni því þau hafa uppörvað mig og
hvatt. Úr þessu hafa orðið stuttar
sögur, sem mér þykir ákaflega vænt
um .. . Er sumar þeirra að fmna í
þessari bók“ (bls.9).
Sigurbjörn segir, á bókarkápu, að
tilgangurinn með ritun þessarar bók-
ar sé sá að „ég hef ásett mér að
vita ekkert mikilvægara manna á
meðal, en Jesú Krist og hann kross-
festan og upprisinn frelsara manna
og eilífan Iífgjafa. Ég fyrirverð mig
ekki fyrir fagnaðarerindið. Það er
kraftur Guðs til hjálpræðis hveijum
þeim sem trúir. Því get ég ekki ann-
að en talað það, sem ég hef séð og
heyrt".
Bókin skiptist í 31 stutta, sjálf-
stæða kafla. Fyrsti kaflinn fjallar
um leit manna að sannleikanum, sem
höfundur segir að sé að fínna í Bibl-
íunni. í öðrum kafla er sagt frá út-
gáfu Nýja testamentis
Odds Gottskálkssonar
1540 og Biblíu Þorláks
Guðbrandssonar 1584,
stofnun Hins íslenska
Biblíufélags 1815 og
Gídeonfélagsins 1945 í
Bandaríkjunum, út-
breiðslu þess og
markmiði, sem er „að
ávinna menn til trúar á
frelsarann Jesú Krist,
m.a. með því að koma
Guðs orði, þ.e. Biblíunni
eða einstökum ritum
hennar, fyrir sem víðast
svo að almenningur
geti orðið handgenginn
orðinu" (bls. 14). í
flestum öðrum köflum
er að fínna eitt eða fleiri vers úr
Biblíunni og vitnisburð fólks sem
staðfestir sannleiksgildi þeirra.
Bókin Ég get ekki annað en talað
það, sem ég hef séð og heyrt, er
ekki bókmenntaverk, en hún er ein-
faldur og einlægur vitnisburður ungs
manns um trú hans og brennandi
löngun hans til að gefa öðrum hlut-
deild í henni með sér. Gídeonmenn
hafa gefíð öllum 10 ára skólabörnum
blátt Nýja testamenti um Iangt ára-
bil og komið Biblíum fyrir á hótelher-
bergjum og víðar. Sem Gídeonmanni
er höfundi mjög umhugað um að
Biblían og einstök rit hennar verði
lesin. Bókin hefur að geyma frásagn-
ir af því hvernig hún hefur orðið
fólki til uppörvunar og blessunar.
Án efa verður hún til uppörvunar
þeim lesendum, sem nálgast hana
með jákvæðum huga.
Titill bókarinnar er nokkuð langur
og óþjáll. Auðveldara er að minnast
á bók með styttri titli. Bókin er inn-
bundin með fallega hannaða kápu.
Nokkrar myndir og teikningar prýða
hana.
Kjartan Jónsson
Sigurbjörn
Þorkelsson
Niðjatal úr Aðalvík
BOKMENNTIR
A I d a r m i n n i n g
FRÁ AÐALVÍK
OG AMERÍKU
Aldarminning: Ólafur Helgi Hjálm-
arsson, Sigríður Jóna Þorbergsdóttir
frá Látrum í Aðalvík. Útgefandi:
Afkomendur Ólafs Helga og Sigríðar
Jónu. Reykjavík 1995,169 bls.
BÓK þessi skiptist í nokkra
þætti og er hún gerð af afkomend-
um framangreindra hjóna. Kjartan
T. Ólafsson ritar kafla um föður
sinn Ólaf Helga, æviferil hans og
dvalarstaði. Asta ólafsdóttir ritar
um móður sína eftir frásögn henn-
ar sjálfrar. Er sú frasögn í fyrstu
persónu. Þá kemur niðjatal sjö
bama þeirra hjóna sem afkomend-
ur eignuðust. Yngsti ættliður er
fjórði liður frá ættforeldrum. Lúð-
vík Friðriksson, sonarsonur þeirra,
hefur tekið saman niðjatalið sem
og mjög rækilega skrá um fra-
mættir. Þá er athyglisverður þátt-
ur eftir Ástu Ölafsdóttur sem
nefnist Ýmislegt úr Aðalvík.
Nafnaskrá fylgir
bókinni og aftast er
kort af Aðalvík og
næstliggjandi svæð-
um. Sérstakt niðjakort
fylgir á lausu blaði.
Talsvert er af mynd-
um.
Æviþáttur Ólafs
Helga lýsir fjölbreyti-
legum ferli hæfíleika-
og dugnaðarmanns.
Ungur að aldri fór
hann til Ameríku, en
átti þar skamma við-
dvöl, því að hann
hvarf aftur til Horn-
stranda, kvæntist þar
og reisti bú. En nokkr-
um árum síðar hélt hann enn til
Ameríku með fjölskyldu sína og
stundaði þar búskap um sinn.
Þremur árum síðar sneri hann og
fjölskyldan þó heim á ný og til
Homstranda. Þar er svo dvalist
þangað til leiðin liggur til Reykja-
víkur á efri árum. Sigríður Jóna
segir meira frá bemsku sinni og
uppvexti, en að öðm leyti frá bú-
skaparárum þeirra
hjóna. Óhjákvæmileg
tvítekning verður
stundum í þessum
tveimur þáttum, sem
annars era prýðilega
gerðir. Skemmtilegur
er og minningaþáttur
Ástu Ólafsdóttur.
Niðjatalið er með
hefðbundnum hætti.
Helsta frávikið er að
makar era meira ætt-
færðir en oft er. Er
það vel. Áberandi
þótti mér hversu
margir niðjanna hafa
hlotið góða menntun.
Mikil vinna hefur
verið lögð í að rekja framættir.
Þær era 141 grein, sem er óvenju-
lega mikið og talsvert er sagt frá
mörgum áanna.
Þessi bók er í alla staði ágæta-
vel gerð og ber vitni lofsverðri
ræktarsemi hjá þeim sem að henni
standa.
Sigurjón Björnsson.
Fíknir
MATARFÍKN, spila-
fíkn og kynlífsfíkn
eru meðal vandamála
sem persónur í nýút-
kominni bók Ágústs
Borgþórs Sverrisson-
ar eiga við að glíma.
Bókin geymir níu
smásögur.
„Ég er í rauninni
að skrifa um vestur-
lönd nútímans og af-
leiðingar nýrra lífs-
hátta þó auðvitað eigi
lýsingarnar í bókinni
ekki við um nema ein-
hvern minnihluta
fólks í þjóðfélaginu.
Samt er þetta eitthvað
sem allir ættu að kannast við.
Hegðunarmynstur alkahólista
er útbreitt varðandi mat til dæm-
is. Það hefur.aukist svo mikið
framboðið af ávanabindandi mat,
snakki og sætindum sem er sann-
að að er ávanabindandi."
Hann sagði að í bókinni væri
lítið um samtöl þau væru yfirleitt
ópersónuleg og í þau skorti dýpt
sem er einmitt einkenni þess þeg-
ar fólk er orðið langt leitt í fíkn
og mannleg samskipti
fara að skipta minna
máli.
Ágúst kannast lítil-
lega við svona vanda-
mál af eigin raun en
hann leitaði sér einu j
sinni hjálpar vegna
matarástríðu sem
honum fannst vera
komin út í öfgar.
„Samt er ég alls ekki
feitur. Ég fór að lesa
mér til um þetta og
hliðstæð vandamál og
úr því spratt áhugi
minn á viðfangsefn-
inu. Þetta eru vanda-
mál sem eru hulin í
samfélaginu,“ sagði hann.
Ágúst sagðist hrífast af nútíma
raunsæisskáldskap og sagði að
smáatriðin skiptu miklu máli. „Ég
reyni að vera (jóðrænn og velja
réttu smáatriðin án þessa að vera
tilgerðarlegur og gæða þannig
sögurnar lífi. Galdurinn við góða
smásögu felst í því að segja eitt-
hvað án þess að láta það koma
beint fram. Það er þetta ósagða
sem er galdurinn.“
Ágúst Borgþór
Sverrisson