Morgunblaðið - 17.12.1996, Page 5

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 17. DESEMBER 1996 B 5
Dramatískar breytingar
á högum kvenna
Á SÍÐUSTU tólf árum hefur
Dagný Kristjánsdóttir, dósent
við Háskóla Islands, rannsakað
höfundaverk rithöfundarins
Ragnheiðar Jónsdóttur og sér-
staklega skáldsögurnar sem
Ragnheiður samdi fyrir full-
orðna en þær hafa fallið í
gleymsku á síðustu tveimur ára-
tugum á meðan barnabækur
hennar hafa verið endurútgefn-
ar. Dagný hefur komið rann-
sóknum sínum fyrir í bókinni
Kona verður til sem jafnframt
er fyrsta doktorsritgerðin sem
skrifuð er um íslenskar kvenna-
bókmenntir, ojg hefur bókin ver-
ið tilnefnd til Islensku bók-
menntaverðlaunanna.
- Dagný, heldurðu að Ragn-
heiður Jónsdóttir hafi verið
meðvituð um stöðu konunnar?
„Viðtöl við hana og greinar
eftir hana segja okkur það bein-
línis en róttækar hugmyndir
hennar um kvenfrelsi koma líka
sterkt fram í bókunum hennar.
Þegar Þóra í Þórubókunum er
fimm ára spyr hún hvort hún
getið ekki orðið strákur ef hún
verði nógu dugleg að borða.
Stelpan er heldur ekki viss um
hvors kyns hún er og þess vegna
skírði ég bókina mína Kona
verður til. Því undir verkum
Ragnheiðar liggur sami skiln-
ingur og Simone de Beauvoir
hafði, en hún sagði að kona
væri ekkert sem maður er fædd-
ur, kona er eitthvað sem maður
verður. Konan er
búin til og það
hvernig konan er
búin til af menning-
unni er ekki alltaf í
þágu konunnar
sjálfrar.“
- Hvað geturðu
sagt vera sameigin-
legt Ragnheiði og
kvenrithöfundum í
dag?
„Það hafa nátt-
úrulega orðið
dramatískar breyt-
ingar á högum
kvenna frá því á tím-
um Ragnheiðar en í
greiningu minni á ritdómum
sem birtust á sínum tima á bók-
um Ragnheiðar koma fyrir
ákveðin niðurlægingarmynstur
sem lifa enn góðu lífi. í ritdóm-
um var einhverju hælt en svo
var sagt: En... Og úrdrætti bætt
við og niðurstaðan varð: núll.
Eitthvað sem hvorki var ják-
vætt né neikvætt. Bækurnar
hennar voru líka oft rangflokk-
aðar. Heimspekileg saga eða
glæpasaga var flokkuð sem
rómantísk ástarsaga og svo var
sagt: Þetta er ekkert eins og
rómantískar ástarsögur eru
vanar að vera. Fyrst eru bæk-
urnar rangflokkaðar síðan eru
þær skammaðar fyrir að vera
ekki það sem þær eru.
Þar fyrir utan er margt í
bókum Ragnheiðar sem kemur
konum við í dag því
enn hvíla margar
sömu spurningarnar
á konum, um ást,
sambönd, tengsl
manna, afbrýðisemi
og þunglyndi."
- Afhveiju held-
urðu að fullorðins-
skáldsögur Ragn-
heiður hafi horfið
svona af yfirborð-
inu?
„Það er löng og
flókin saga að segja
frá því. A árunum
eftir stríð urðu mikl-
ar uppstokkanir í
menningarumræðunni hér á ís-
landi og konur komu mjög illa
útúr þeim. Evrópa var i rúst og
menn voru í rúst og þurftu að
endurskilgreina sig og finna aft-
ur fast land undir fótum. Það
vill oft verða svo á umbrotatím-
um að þetta fasta land undir
fótum verða konur. Karlmenn
fínná þá sjálfa sig á eigin for-
sendum en sem andstæður
kvenna. Þ.e.a.s. ef ég sem er
hann er þetta þá er hún, konan,
hitt. Að mörgu leyti á þetta einn-
ig við hina stigvaxandi krísu
karlmanna á síðasta áratug þar
sem öllu er skrúfað inn í þessa
tvíhyggju: Ef við erum sterkir
þá eru þær veikar, ef við erum
hræddir þá eru þær ógnandi.
Á þessu altari hefur konum
oft verið fórnað."
Dagný
Krisljánsdóttir
ARFUR (1941) og Villieldur (1967) eru
upphafið og endirinn á höfundarverki
Ragnheiðar Jónsdóttur fyrir fullorðna les-
endur. Skáldsögurnar tvær mynda hlið-
stæðu og jafnframt eru þær algjörlega
andstæðar.
Báðar eru þær samtímasögur úr Reykjavík og í
báðum er sagt frá erfiðum hjónaböndum þar sem
hatrið magnast á báða bóga uns svo er komið að
engin leið er möguleg út úr átökunum önnur en dauði
annars aðilans. Báðar eiginkonurnar drepa eigin-
mennina og „komast upp með það“ í þeim skilningi
að þær hljóta hvorki dóm né fangavist. En þó að
frumferli sagnanna sé hið sama eru þær gjörólíkar.
Arfur er tiltölulega breið raunsæissaga þar sem
hópur fólks stendur að baki Hildar og leggur henni
til ákveðna réttlætingu á gjörðum hennar. Átök Hild-
ar og Tómasar eiga rætur í persónulegum og kyn-
bundnum ágreiningi en ólík stéttarstaða þeirra skipt-
ir líka miklu máli. I Villieldi eru ekki kreppuár, held-
ur veltiár og morð Bryndísar fær hvorki stéttarlega
né félagslega réttlætingu frá umhverfinu. Allar kven-
persónur Ragnheiðar Jónsdóttur eru margbrotnar,
það er klofningur í þeim öllum, en í Villieldi nær
hann hámarki sínum. Átök bókarinnar eiga sér ekki
fyrst og fremst stað á milli hugveru og viðfangs
heldur fara þau fram í klofinni hugveru, einangr-
aðri, hrjáðri og möguleikalausri. Form bókarinnar er
nær módernisma en raunsæi.
í bókum Ragnheiðar Jónsdóttur er tryggð haldið
við hina raunsæju frásagnarhefð en trúin á samskipta-
hæfni tungumálsins virðist eiga undir högg að sækja
í síðustu bókum hennar og vísunin til samfélagsins
verður óljósari. Mannskilningur bókanna verður stöð-
ugt flóknari og þunglyndari. Það er ekki hægt annað
en spyrja: hvað gerðist? Hvers vegna þróaðist höf-
undaverkið í þessa átt?
í Villieldi má sjá afar íroníska afstöðu til bók-
menntasamfélagsins sem Bryndís hrærist (ekki) í,
en það vekur spurningar um samband Ragnheiðar
Jónsdóttur við menningu og bókmenntaumræðu
síns tíma. Hvernig var því háttað og hver var Ragn-
heiður?"
ÚrKona verðurtil
voru gefin út fyrstu frímerkin og
þá breyttist póstþjónustan algjör-
lega.
Þessi bók er sjálfstætt verk en
það er gert ráð fyrir að samin
verði önnur bók sem nær frá árinu
1873 fram til nútimans.
Bókin fjallar um póstferðir inn-
anlands og er eins konar saga af
hrakningum á heiðarvegum hér
heima. Hún er líka saga áætlunar-
siglinga á milli íslands og Dan-
merkur.
Menn hafa ekki áttað sig á þvi
fyrr en með þessari rannsókn
hversu miklu áætlunarsiglingarn-
ar réðu um tilhögun póstferða inn-
anlands. Tengsl þessara tveggja
þátta má glögglega sjá á því að
þegar áætlunarferðir póstskipsins
féllu niður á tíniuni Napóleonstyij-
aldanna á fyrsta áratug nítjándu
aldar þá snarfækkaði póstferðum
innanlands.
I byijun var aðeins eitt skip í
förum á milli landana en það fór
frá Danmörku í október og kom
hingað eftir þriggja vikna siglingu.
Það lagði að á suðvesturhorni
landsins, oftast í Hafnarfirði, og
var hér fram í mars. Stiftamtmað-
ur sem fyrst sat á Bessastöðum og
síðar í Reykjavík sá um afgreiðslu
póstsins. Innlendir bréfberar tóku
við póstinum og fóru með hann
út um allt land. Þeir skiluðu af sér
pósti í febrúarlok áður en skipið
hélt aftur úr höfn
Póstferðirnar v>ru alltaf boðn-
ar út í kauphöllinni í Kaupmanna-
höfn og sá sem bauð lægst fékk
ferðina en oftast voru það íslensk-
ir kaupmenn, gjarnan Faxaflóa-
kaupmenn. Uppboð á póstferðum
viðgekkst í marga áratugi.
Árið 1839 tóku nokkrir embætt-
ismenn í Reykjavík sig saman og
stofnuðu hlutafélag um póstferð-
irnar í samvinnu við kaupmann
Karl Siemsen. Félagið keypti segl-
skip og var þetta fyrsta skipafélag
íslendinga sem sá um reglulegar
áætlunarferðir frá Danmörku til
íslands. Með tímanum var ferðun-
um fjölgað upp í fjórar. Stór
breyting varð á ferðunum árið
1858 þegar gufuskipin tóku að
sigla hingað því þá voru skipin
miklu fljótari í förum og fjölgaði
ferðum upp í sex á ári. Með notk-
un gufuskipa kom fram nýr mögu-
leiki þar sem erlendir ferðamenn
sem áhuga höfðu á íslenskri nátt-
úru, íslendingasögunum og öðru
slíku fóru að geta komið hingað
mun meira en áður. Fyrir þann
tíma voru slík ferðalög nær ein-
göngu á færi stórauðugra útlend-
inga sem áttu eða gátu leigt sér
skip til fararinnar. Með komu
gufuskipana má segja að islensk
ferðaþjónusta hefjist.“
GEKK FERÐIN vel allt
norður undir Færeyjar,
og voru þeir þangað
komnir 10. október. Þá
gerði logn, en síðan brast
á austanveður „svo bæði rifnuðu segl
og slitnuðu kaðlar“. Gerðust menn nú
sjóhræddir og héldu, „að skipið mundi
sundur gliðna, því ærið var það
ótraust". Aumastur allra var „skipar-
inn“, en hann var Jafnan sem örvita
í rúmi sínu með æðru og gráti og spáði
oss dauða“, en „presturinn galni“ söng
sálma yfir honum. Þegar vindinn
lægði, fóru skipveijar að bæta reiðann
eftir því sem föng voru á, en þá kom
upp nýr vandi, stýrimanni og hásetum
voru ókunnar „suðurstrandir íslands".
Landsýn fengu þeir á Sophiu 22. októ-
ber, en enginn þeirra vissi, hvar þeir
voru. Vera kann, að Espólín gerist nú
sjálfhælinn í frásögn sinni, en sjálfur
segist hann hafa lagzt yfir sjókortið
ásamt Vídalín stýrimanni og fundið,
„að úti væru þeir fyrir Hafnarfírði,
og réðu þeir inn að leggja öndvert vilja
skiparans; fengum og byr góðan". Jón
Espólín endar frásögn sína af sjóferð-
inni á því, að skiparinn hafi risið úr
rekkju og batnað „að öllu örvit og
æðra“, þegar hann sá „gjörla höfn-
ina“.
Úr Bókinni Póstsaga íslands
Myndasmíðar
andans
BOKMENNTIR
Illjómdiskur
ANDRÉS BJÖRNSSON
LES LJÓÐ
Kynnir: Gunnar Stefánsson. Tækni-
vinna: Tæknideild Ríkisútvarpsins.
Tæknimaður: Þórir Steingrímsson.
Heildartími: 75.49. Útgefandi: Af-
mælissjóður Ríkisútvarpsins 1996.
Dreifing: Japis
HJÁ Andrési Bjömssyni verður
ljóðalestur í senn áhugamál og skylda.
Ándrés er einlægur
ljóðamaður og hefur ort
sjálfur, jafnframt var
hann dagskrárgerðar-
maður í útvarpi og út-
varpsstjóri. Hann hefur
því sameinað þetta
tvennt: að koma áhuga-
málum sínum á fram-
færi og rækja skyldu
við hlustendur.
Ljóðavalið á nýút-
komnum hljómdiski
með lestri Andrésar er
mjög til marks um liðinn
tíma í ljóðagerð. Hann
nær sérstaklega góðum
og sannfærandi tökum
á skáldum eins og Grími
Thomsen (Kirkjugarðsvísur, Endur-
minningin), Tómasi Guðmundssyni
(Fljótið helga), Stefáni Ólafssyni
(Bergur líttlæs), Sigurði Nordal (Atl-
antis, þýðing á ljóði Frödings), Sig-
urði Jónssyni frá Brún (Kvöldbæn)
og Guðmundi Böðvarssyni (Kvöld í
smiðju). „Nútímaljóð" Steins Stein-
arrs (Kvæði um Krist, Vor, í draumi
sérhvers manns) hljóma líka afar fal-
lega í flutningi Andrésar.
Upptökurnar eru ekki allar frá
sama tíma, hin elsta Þú fórst aleinn
þinnar leiðar eftir Guðmund Frið-
jónsson, frá 1946. Þetta kemur ekki
að sök og ekki heldur til að mynda
aukahljóð (frá umgangi eða umferð)
eins og til dæmis í Leyndarmáli
Steins; í því ljóði er hvort sem er
fararsnið á skáldinu.
Hljómur og hryiyandi
Lestur Andrésar Björnssonar er
skýr og hann gætir vel
að hljómi og hrynjandi.
Stöku sinnum er áhersl-
an meiri en venjulega
og þá er ljóst að eitthvað
í ljóðinu hrífur lesarann
og hann vill að eftir því
sé tekið. Þetta má til
dæmis fínna í Kirkju-
garðsvísum Gríms um
hina þolnu menn sem
koma bráðum að og
myndasmíðar andans
(sem skulu standa) hjá
Einari Benediktssyni í
Kvöld í Róm. Þótt kvæð-
in séu yfirleitt alvöru-
gefin er léttleiki ekki
undanskilinn og gaman-
semi Stefáns Ólafssonar höfðar beint
til lesarans og hlustandinn fær hlut-
deild.
Úrval þetta af ljóðaflutningi Andr-
ésar Björnssonar er lítill hluti þess
sem hann flutti í útvarp. Þess má
því vænta að meira heyrist síðar.
Jóhann Hjálmarsson
Andrés
Björnsson
Þegar Niðurlönd
voru stærri
Bokmemitir
Þýdd skáldsaga
FRÁSÖGN ÚR FJÖLLUM
NIÐURLANDA
eftir Cees Nooteboom. Sverrir
Hólmarsson þýddi. Oddi prentaði.
Vaka-Helgafell 1996 - 168 síður
FRÁSÖGN úr fjöllum Niðurlanda
eftir Hollendinginn Cees Nooteboom
er eldri skáldsaga en verðlaunasagan
sem hér fer á eftir. Evrópsku bók-
menntaverðlaunin hafa greitt fýrir
bókum Nootebooms erlendis eins og
raun ber vitni nú með
lipurri þýðingu Sverris
Hólmarssonar á Frá-
sögn úr fjöllum Niður-
landa, en í fyrra kom
verðlaunasagan á ís-
lensku og Nooteboom
mætti á Bókmenntahá-
tíð í Reykjavík.
Hugkvæmur leikur
í upphafi ' sögunnar
kynnumst við vegaeftir-
litsmanni í Zaragozza-
héraði á Spáni sem held-
ur því fram að Niðurlönd
hafi eitt sinn verið stærri
en þau eni nú. Hann
hefur numið brúarsmíði og vegagerð
í Delft á Hollandi, en fæst við að
skrifa í frístundum sínum. Flatlendi
Hollands hefur alltaf skelft hann svo
að það hlýtur að teljast skiljanlegt
að hann geri Niðurlönd að hluta ljall-
lendis Norður-Spánar og leiki sér með
ýmsum hætti að frásögn, sögupersón-
um og staðreyndum.
Þesi leikur er hugkvæmur, gerir
lesandann eilitið ringlaðan, en hvað
skal ekki gert til að ná athygli hans,
leiða hann inn í heim þar sem lög-
mál skáldskaparins ráða ein ríkjum?
Kynlegt sirkuspar, karl og kona
sem lenda í hremmingum, brottnámi
og alls kyns blekkingaleik eru helstu
persónur skáldsögunnar, en á per-
sónugerð er ekki lögð mikil
áhersla. Trúlegur söguþráður er
heldur ekki aðalatriði heldur vind-
ur sögunni fram innan sinna eigin
reglna eða regluleysis. ~
Leitin að hinum helmingnum
Sagan nálgast það á köflum að
vera eins konar ritgerð um heimspeki
og skáldskap eða átök milli heimspeki
og skáldskapar. Platón og hugmyndin
um leitina að hinum helmingnum,
tvíkynja menn sem Guð hefur klofið
í tvennt og allir helmingamir sem
reika um heiminn í leit hvor að öðr-
um, er vísun sem skýrir tilvist sirkus-
parsins:
„Platón skráði goðsögn sem Ari-
stófanes hafði sagt í samdrykkjunni.
Andersen skrifaði ævintýri. Skáld-
sögur lýsa lífinu eins
og það er af því að það
getur verið þannig. í
goðsögn er gefið
ómögulegt svar við
spumingum sem ekki
er hægt að svara. Þar
gerist eitthvað sem
aldrei gerist neins stað-
ar. Goðsagnir em
dæmi, skáldsögur eru
myndir, ævintýri em
ástkærar lygar sagðar
af fólki sem finnst mis-
heppnuð goðsögn lífsins
óbærileg".
Aðrir höfundar eru
dregnir á skemmtilegan
hátt inn í þessa umræðu. Andersen
talar um listina að ljúga. Kundera
er látinn gera það að tillögu að skrifa
skáldsögu til að geta logið upp vem-
leika. Spænski höfundurinn Eugenio
d’Ors fullyrðir að landar hans hafi
aldrei kunnað að umgangast vem-
leikann:
„Vemleikinn er öllu heldur eitt-
hvað fyrir Hollendinga," tauta ég,
„en Platón veit ekki hvað Hollending-
ar eru og hinir þrír segja ekki
neitt.“
Umræðuskáldsögur þurfa alls ekki
að vera leiðinlegar, enda er Frásögn
úr fjöllum Niðurlanda læsileg og
jafnvel spennandi á köflum. Ég hafði
gaman af þversögninni Niðurlönd-
Spánn eða öllu heldur Spánn-Niður-
lönd.
Jóhann Hjálmarsson
Cees
Nooteboom