Morgunblaðið - 17.12.1996, Page 6
6 B ÞRIÐJUDAGUR 17. DESEMBER 1996
Um lifandi rit
fyrir lifandi menn
MARGIR þekkja skrif Sig-
urðar Nordals um bók-
menntir, innlendar og
erlendar, fomar og nýjar.
Færri þekkja sennilega skáldskap
hans, skrif hans um heimspeki, lífs-
skoðun og um menningu í sem víð-
ustu samhengi en fátt virðist hafa
verið honum óviðkomandi. Með út-
gáfu þeirri á verkum Sigurðar sem
nú hefur verið lokið með útkomu
þriggja síðustu bindanna hafa verk
hans verið gerð aðgengileg öllum al-
menningi. Ritsafnið er alls tólf bindi
í fjórum öskjum og er hvert þeirra
sér um efni. Fyrsta askjan ber nafnið
Mannlýsingar og hefur meðal annars
að geyma rit Sigurðar um Snorra
Sturluson, Stephan G. Stephansson
og Þorstein Erlingsson. Önnur heitir
List oglífsskoðun og inniheldur skáld-
verk Sigurðar, svo sem Fomar ástir
og ýmis kvæði og brot. Einnig er þar
að finna skrif hans um heimspeki og
lífsskoðun, svo sem Hannesar Áma-
sonar fyrirlestrana, Einlyndi og
marglyndi, og útvarpserindi hans um
líf og dauða. Þriðja askjan nefnist
Fornar menntir og hefur meðal ann-
ars að geyma eitt kunnasta verk Sig-
urðar, ísienzka menningu, og drög
að öðm bindi þess verks sem aldrei
hefur komið á prent áður, Fragmenta
ultima. í þriðju öskju eru einnig út-
gáfa hans á Völuspá og kunnar rit-
gerðir hans um Hrafnkötlu, Eglu og
fleiri íslendinga sögur. Fjórða askjan
heitir svo Samhengi og samtíð og
geymir efni um íslenskar bókmenntir
og menningu allt frá fjórtándu öld
og fram á þá tuttugustu, svo sem
formála hans að íslenzkri lestrarbók
sem kom út árið 1924, „Samhengið
í íslenzkum bókmenntum", og há-
skólafyrirlestra um íslenska bók-
menntasögu frá 1350 til 1750 sem
ekki hafa verið gefnir út áður. Einn-
ig er þar að finna ýmsar ritgerðir um
samtíð Sigurðar, til dæmis um skáld-
verk, þýðingar, ritdóma, handritamál-
ið, ungmennafélög, málfrelsi, útvarp
og bækur, prentlist og menningu og
fleira.
Síðasta askjan af fjórum í nýrri útgáfu á
*
ritsafni Sigurðar Nordals er komin út. I öskj-
unni eru þrjú bindi, eins og þeim fyrri, sem
bera hið sameiginlega heiti Samhengi
*
ogsamtíð. I tilefni þessa skoðaði Þröstur
Helgason ritsafnið og hinn fjölbreytta og
áhrifaríka rithöfundarferil Sigurðar.
Andstæður
Þrátt fyrir að þetta mikla safn
rita og ritgerða Sigurðar Nordal sé
svo víðfeðmt að efni er sterkur sam-
hljómur í því, ekki aðeins í stíl, sem
er jafnt alþýðlegur, skýr og skáldleg-
ur, heldur einnig í efnistökum. í ald-
arminningu um Sigurð Nordal, sem
birtist í fyrsta bindi Listar og lífs-
skoðunnar, segir Þórhallur Vilmund-
arson prófessor að „hugsunin um
andstæðurnar og þann þroska, sem
glíman við þær getur veitt, g[angi]
eins og rauður þráður gegnum fræði-
rit Sigurðar Nordal" og verður því
ekki á móti mælt. Ritverk Sigurðar
einkennast af stöðugum átökum
andstæðra skauta sem Ijá þeim líf
og spennu og halda lesandanum
ávallt föngnum. Þetta tví-
tog „heldur þenslu sálar-
innar við, heldur henni
opinni við áhrifum, lætur
strengi hennar ekki
slakna", eins og segir í
áðurnefndum fyrirlestrum
um einlyndi og marglyndi.
Alger sameining eða sátt
andstæðnanna var ekki takmarkið
enda myndi það leiða af sér logn-
mollu, deyfð, sljóleika; baráttan var
kjarni tilverunnar, andstæðurnar
áttu að skiptast á í „víxlyrkju sálar-
innar“, eins og Sigurður komst að
orði.
Þessari lífsskoðun er lýst í næst-
síðasta fyrirlestrinum um einlyndi
Ahrif Sigurðar
náðu víðar í
samfélaginu
en til fræði-
manna
og marglyndi, sem Sigurður sagði
vera „tvær andstæðar stefnur í sálar-
lífi hvers manns". Þar setti hann
fram „lögmálið um andstæðurnar":
„Alt líf, sem er þess virði að lifa
því, fer í að samrýma ósamrýmanleg-
ar andstæður, svo sem einingu og
fjölbreytni, hið sjálfráða og hið
ósjálfráða, sjálfsönn og sjálfsfórn,
hið takmarkaða og óendanlega, víð-
sýni og þröngsýni, framsókn og
íhald, nýtt og gamalt, hugsjón og
veruleika, tenging og greining, hið
andlega og efnislega. Þessar and-
stæður mega ekki samrýmast alveg,
því þá eru þær ekki framar andstæð-
ur, ekki ijúfa persónuheildina, því
þá finnst ekki lengur að þær séu
andstæður. Þær geta skifst meira
og minna á í hrynjandi víxlyrkju
sálarinnar. Hinn sterki
getur sameinað þær, án
þess það sjáist, eins og
hann heldur út handleggn-
um óskjálfandi, þó að það
séu sifeld víxl falls og lyft-
ingar. Hinn veikari gengur
____ upp og niður eða fellir
aðra burtu.“
Vilmundur bendir á hvernig þessi
andstæðuhugsun kemur fram í skrif-
um Sigurðar um bókmenntir og
menn. Hann segir hana þó hvergi
birtast með skýrari hætti en í ritgerð
hans um Stephan G. Stephansson.
„Kaflafyrirsagnirnar eru röð and-
stæðna, sem segja mikla sögu: Ei-
nyrki og skáld - Snilld og torf -
Heimaland og fósturland - Fornöld
og samtíð - Aðalsmaður í alþýðu-
stétt - Bardagamaður og friðarvinur
- Trú og vantrú - Hversdagsmaður
og ofurmenni."
Það má sjá að mjög sterk heildar-
hyggja er á bak við þessa andstæðu-
hugsun Sigurðar; samhengið í hverj-
um manni, í bókmenntunum og heim-
inum byggist á baráttunni, á tilraun
til samræmingar hins ósamræman-
lega. Sigurður hneigist til þess að
fella öll viðfangsefni skrifa sinna í
eina heild þar sem hver eining hefur
sitt hlutverk í gagnvirku kerfi. Rit-
gerðin „Samhengið í íslenzkum bók-
menntum“ ber þessari heildarhyggju
sennilega skýrust merki en þar er
sýnt fram á samfellu íslenskrar skáld-
skaparhefðar sem þurfi að verða
grunnurinn að bókmenntum tuttug-
ustu aldarinnar: „Menning framtíðar
vorrar verður að rísa á traustum
giundvelli fortíðar."
Bókfesta og ritskýring
Áhrif Sigurðar Nordal á íslenska
bókmenntafræði verða sennilega
seint ofmetin. í rannsóknum á forn-
bókmenntunum er hann helsti tals-
maður íslenska skólans svokallaða,
eða bókfestukenningarinnar, sem
kenndi að íslendinga sögur væru
höfundarverk, að á bak við sögurnar
stæðu sagnaritarar sem unnið hefðu
úr efninu sem þeir höfðu ýmist úr
skráðum ritum eða arfsögnum á
sjálfstæðan hátt. Þessi kenning var
í andstöðu við þá hugmynd að íslend-
inga sögur væru yfirleitt sannar; þær
væru sprotnar úr raunveruleikanum
og hefðu varðveist og mótast á
manna vörum og svo verið skráðar
með litlum breytingum. Hefur þessi
hugmynd verið kölluð sagnfestu-
kenningin.
Bókfestukenningin átti einnig öt-
ulan málsvara í samstarfsmanni Sig-
urðar við Háskóla íslands, Einari
Ólafi Sveinssyni prófessor, og henn-
ar sjást glögg merki í formálum ritr-
aðarinnar Islenzk fornrit sem hóf
göngu sína árið 1933 að tilhlutan
þeirra tveggja og Matthíasar Þórðar-
BÓKMENNTIR
Endurminningar
FLEY OG FAGRAR ÁRAR
eftir Thor Villýálmsson. Mál og menn-
ing, 1996. Prentvinnsla: Oddi hf. 301
bls.
í EINS KONAR formála að bók
sinni, Fley og fagrar árar, gerir
Thor Vilhjálmsson hina alræmdu
tíma tölvunnar að umtalsefni: „Nú
fínnst mér allt í einu eins og allir
verði alltaf inni hjá sér. Enginn
þarf lengur út úr húsi, frekar en
þeir sem búa á Hilton hóteli ein-
hvers staðar úti í heimi, þeir þurfa
aldrei út úr hótelinu, þar inni er
allt. Þeir eru sem gíslar alhæfingar-
innar. Þar inni er allt. Þú þarft
ekki að vita hvort þú ert í Surður-
Ameríku, Japan, Eskilstuna, Brazz-
ville eða Uruguay. Öllum kröfum
manns er fullnægt á tölvunni, öllum
óskum manns gegnum tölvu, hann
fer um ailan heiminn gegnum tölvu.
Á tölvuskjá rætist allt.“ Minn-
ingabækur eru öðrum þræði skrif-
aðar gegn samtíð sinni, neistinn er
alltaf nostalgía. Eða hvað?
Fley og fagrar árar er ferða-
saga. Thor er á stöðugum þönum
í minningum sínum, frá landi til
lands, borg til borgar, úr húsi í hús
og aldrei nein lognmolla, alltaf eitt-
hvað að gerast, alltaf einhverjir
menn á veginum, þekktir og
óþekktir. Og allt lifnar þetta við í
samleik minninganna við flugháa
ímyndunina sem aldrei hvílist og
stundum svo óð að hún
„dansar villtan dans í
orðum“, svo vitnað sé í
skáldið sjálft. Þá er eins
og maður hverfi inn í
tungumálið þar sem
önnur ferð tekur við um
óravíddir — og engin
leið að segja hvar sú
saga endar.
Thor byrjaði þennan
minningaspuna, eins og
bókin er kölluð í kápu-
texta, með bókinni
Raddir í garðinum sem
kom út árið 1992. Þar
sagði hann einkum frá
ættmennum sínum. Hér
eru hins vegar sam-
ferðamenn og vinir í brennidepli,
einkanlega úr samfélagi rithöfunda,
innlendis og erlendis. Margir koma
við sögu, svo sem eins og þeir land-
ar Desmond O’Grady og Samuel
Beckett, en við hann átti Thor eilít-
il bréfaskipti sem markað hafa sál-
arlíf hans, Max Frisch, Natalie
Sarraute og Gabriel Garcia Marqu-
ez, sem Thor berst fyrir til bók-
menntaverðlauna í Oklahoma árið
1972 í tveimur köflum
við upphaf og enda
bókarinnar, og þeir
Nóbelbræður Ernest
Hemingway og Halldór
Laxness, en um þá seg-
ir Thor: „Það er einn
af kostum svo afdrátt-
arlausra snillinga að
þeir ryðja úr vegi
hrönnum af lágkúru og
meðalmennsku af-
dráttarlaust."
Sögur af hinum
ýmsu og fjölbreyttustu
skáldaþingum eru oft
kostulegar og eins og
þær séu alltaf sagðar
með dulítið kímnum
svip. Ollu meira spennandi — eða
hasarkenndari — er frásögn af
glímu Thors við Vestmannaeyjar-
gosið ásamt Vélskólapiltum. Einnig
verður loftið rafmagnað í frásögn
af baráttu Thors og nokkurra ís-
lenskra kvikmyndahöfunda fyrir því
að rússneski kvikmyndagerðarmað-
urinn Tarkovskí og kona hans fái
barn sitt laust vestur fyrir jám-
tjald. I samfundi við íslenska nátt-
úru verður sagan svo rómantísk og
kannski mýstísk; Thor kemst nán-
ast á annað tilverustig.
í bókinni er flakkað aftur og
fram í tíma og rúmi en hún er samt
leit að einhvers konar heild, sam-
hengi, sjálfsveru. Ævi manns er
brot og brotabrot héðan og hvaðan,
er heild sem ert þú. En þú veist
ekki hvernig á að höndla hana, ert
í sífelldri spurn og nærð ekki utan
um hana nema dýrmætt brot og
brot, minningu og minningu meðan
allt líður hjá í leiftri: „Ævi manns.
Á meðan þú brunar áfram, hvað
er þá brýnna en að þú fáir haldið
í sjálfum þér einhverri dvalarstöð
fyrir vídd úr vitund þinni til að
skoða hveiju þú hefur náð, sem
þýðir hver ertu? Þessi spurning sí-
fellt. Hver ertu? í þessum ljúfu og
mögnuðu farsælu kátu sorglegu
gerningum sem flæða um þig og
saman við þig, um duldir þínar og
leyndir, vitrast þér sjálfum og kall-
ast á og svara hver annarri líktog
í leyndri borg innst í berghömrum
með ótal kimum og missýni um
hvelfinguna sem ómar þá stund, svo
að þú veizt ekki í þeim svifum hvað
þú hefur þegið og hvað þú áttir
fyrir og vissir kannski ekki eða
hafðir gleymt; og þar sem það
örsmáa er samborið og samkynja
og samstemma feiknum og fírnind-
um.“
Það er ekkert sem stöðvar þetta
flæði þegar Thor tekur sig til, og
sennilega ekkert sem tekur því
fram heldur.
Þröstur Helgason
Villtur dans
í orðum
THOR
Vilhjálmsson
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 17. DESEMBER 1996 B 7
SIGURÐUR Nordal, mynd tekin í Stokkhólmi 1926.
sonar. En skýrast birtist hún líklega
í ritgerð Sigurðar, Hrafnkötlu, frá
árinu 1940. Síðustu ár og áratugi
hafa fræðimenn snúist öndverðir
gegn kenningum Sigurðar og Is-
lenska skólans og tekið upp hug-
myndir sagnfestukenningarinnar að
meira og minna leyti; kenna þeir sig
við nýja sagnfestu.
Áhrif Sigurðar náðu víðar í samfé-
laginu en til fræðimanna; má með
sanni segja að hann hafi mótað skiln-
ing almennings á bókmenntaarfinum
íslenska, á íslenskri menningararf-
leifð. Er stundum sagt að þar með
hafi hann einnig mótað sjálfsskilning
þjóðarinnar að stórum hluta, sjálfs-
mynd hennar. Ef nefna ætti eitt rit
Sigurðar umfram önnur í þessu til-
liti væri það íslenzk menning 1 sem
kom út árið 1942 og fjallar um upp-
haf lands og þjóðar, sögu hennar,
bókmennta og menningar. Ritið hef-
ur alla bestu kosti sem slíkt rit getur
haft; er skrifað í alþýðlegum, ljósum
og jafnframt fijóum stíl án þess að
slegið sé af fræðilegum kröfum. Má
segja að það sé skrifað samkvæmt
þeirri grundvallarreglu sem Sigurður
setti fram í formála að fyrstu bók
sinni á íslensku, Snorra Sturlusyni,
að hún fjallaði „um lifandi rit fyrir
lifandi menn“.
í skrifum sínum um síðari alda
bókmenntir er Sigurður kunnastur
fyrir ritgerðir um einstök skáld, svo
sem Hallgrím Pétursson, Stephan
G. Stephansson, Þorstein Erlingsson,
Einar Benediktsson og marga fleiri.
Rannsóknaraðferð hans hafa flestir
kennt við ævisöguna og talið ritgerð-
ir þessar bera henni fegursta vitni.
Þeirri flokkun hefur Þorsteinn Gylfa-
son prófessor andmælt og viljað kalla
aðferð hans ritskýringu, eins og Sig-
urður vildi sjálfur kalla það sem á
öðrum norrænum málum hét filo-
logi. í inngangi að fyrstu útgáfu á
fyrirlestrum Sigurðar, Einlyndi og
marglyndi (1986), segir Þorsteinn:
„[...] þegar Sigurður stundaði rit-
skýringu eða bókmenntagagnrýni
var það allt annað en æviatriði höf-
undanna sem hann reyndi að ná tök-
um á: það voru lífsskoðanir og jafn-
vel heimsskoðanir sem hann taldi
birtast - og hljóta að birtast - í
öllum lifandi skáldskap.“ Segir Þor-
steinn að Sigurður hafi ekki aðeins
greint og skýrt lífsskoðanir í bók-
menntum heldur einnig metið þær
og tekið afstöðu til þeirra.
Hillíngakent og huldufullt
Skáldskapurinn sem Sigurður
Nordal birti var ekki mikill umfangs
en hann hefur orðið mönnum þeim
mun meira umhugsunarefni. Fáein
ljóð og nokkrar sögur og sögubrot
höfðu birst eftir Sigurð áður en hann
gaf út það skáldverk sitt sem hæst
ber, Fornar ástir. Fyrri hluti bókar-
innar, sem kom út árið 1919, inni-
hélt smásögur sem ná að endur-
spegla hrun hinnar gömlu heims-
myndar samhengis og samræmis.
Hér eins og í fræðiritum Sigurðar
togast á tveir kraftar en grunnand-
stæður sagnanna eru jafnvægi og
jafnvægisleysi og meginþema þeirra
allra hin tilvistarlega leit. Söguljóðið
„Hel“ er öllu nýstárlegra að formi
en það er ritað í óbundnu máli og
markar tímamót í íslenskum bók-
menntum að því leyti.
Til að lýsa þeim áhrifum sem þetta
verk Sigurðar hafði er best að vitna
til orða Halldórs Laxness sem las
það við upphaf rithöfundarferils síns.
Um „Hel“ segir hann í „Hátíðisstund
í önnum ævidagsins" í bókinni Af
skáldum: „Ég skal gera þá játningu
að ritsnildin sem birtist mér í þessum
köflum fól í sér alveg sérstaka skír-
skotun til mín í einn tíma, bar bláttá-
fram í sér örlög fyrir mig. Á þessum
bókaropnum var í raun réttri nýr
heimur skaptur í augum vor ís-
lenskra æskumanna þess tíma, ljóð-
heimur óbundins máls á íslensku sem
aldrei hafði áður verið
slíkur. [...] þetta óbundna
mál sem þó í sannleika var
bæði fastbundið og fagur-
bundið, sagði í rauninni
alt sem ekki varð komið
orðum að, það var veröldin
og heimahagarnir í senn,
æskan og heimsmenskan,
hamingja lífsins og beygurinn mikli;
og margt fleira; [...]Mér fannst að
leingra yrði ekki komist í því að
skrifa ljóðræna andríka íslensku og
ég mundi vera alsæll þó mér tækist
ekki nema líkja eftir fallegustu máls-
greinunum í þessari hillíngakendu
huldufullu sögu. Hvílíkar útsýnir! Og
nýjar leiðir! Hvernig gat nokkur úng-
Sigurður fékk
útrás fyrir
skáldskapar-
þörfina í fræð-
unum
ur íslendingur látið sér detta í hug
aðra eins íjarstæðu og fara að skrifa
á dönsku - úrþví slíka íslensku var
hægt að skrifa!“
I eftirmála að fyrstu útgáfu bókar-
innar var Sigurður ekki jafn viss um
ágæti þessa skáldskapar en hann
efaðist ekki um að hið frjálsa form
ætti sér framtíð: „Enginn getur
fundið betur en eg, að forminu á
brotum þessum er stórum ábóta-
vant. En flest frumsmíð stendur til
bóta. Og þó að mér auðnist aldrei
að skrifa ljóð í sundurlausu máli, sem
við má una, efast eg ekki um, að
sú bókmenntagrein eigi sér mikla
framtíð. Óbundna stílnum hættir við
að verða of brotakenndur og marg-
orður, vanta línur og líki. Ljóðunum
hættir við að missa lífsandann í
skefjum kveðandinnar, verða hug-
myndafá og efnislítil, hljómandi
málmur og hvellandi bjalla. Óstuðl-
uðu ljóðin ættu að eiga óbundnar
hendur og víðan leikvöll sundurlausa
málsins og vera gagnorð, hálfkveðin
og draumgjöful eins og ljóðin. Þau
eiga sér krappa leið milli skers og
báru. En takist þeim að þræða hana,
verður það glæsileg sigling."
Það má heita undarlegt að Sigurð-
ur skyldi ekki halda áfram á skáld-
skaparbraut. í eftirmála að annarri
útgáfu Fornra ásta árið 1949 segist
hann ekki hafa litið á hana sem
byijun: „Mér var mest í mun að losna
við hana og gefa mig því óskiptari
að öðru. Ég leit ekki á hana sem
byijun, þótt hún væri frumsmíð,
heldur sem viðskilnað, og sá þó varla
fyrir, að hann yrði svo gagnger sem
raun hefur á orðið.“
í þessum orðum felst ef til vill að
Sigurður hafi ætlað að halda áfram
að kljást við skáldskapargyðjuna en
ekki unnist tími og næði til þess.
Með tilliti til umfanga skrifa hans
þessi ár er það heldur ekki Óeðlileg
skýring á þessum umskiptum á rit-
höfundarferli hans. í samtali við
undirritaðan sagði Jóhann-
es Nordal, sem hefur haft
umsjón með útgáfu rit-
safns föður síns, að erfitt
sé að segja til um ástæðu
þess að Sigurður hætti að
fást við skáldskap, ef frá
eru talin saga og leikrit
sem hann sendi frá sér á
fimmta áratugnum. „En þetta hefur
áreiðanlega haft áhrif á það hvemig
hann skrifaði um aðra hluti. Hann
varð að fá útrás fyrir skáldskapar-
þörfina í fræðiskrifunum og þau
bera þess raunar glögg merki.“
Að þessu leyti reyndi Sigurður því
einnig að sætta andstæður, finna
jafnvægi.
Fræðimaður bregður á leik
BOKMENNTIR
Æ v i n t ý r i
FINNUGALDUR
OG HRIFLUNGAR.
Ævintýri um norræna menningu eftir
Hermann Pálsson. Bókaútgáfan Hofi
1996.144 bls.
„BESSASTAÐAFYNDNI“
minnir mig að Matthías Johannes-
sen hafi einhverntíma kallað húm-
orinn sem fundinn var upp á latínu-
skólanum á Álftanesi og sem lærð-
ir menn íslenskir voru vanir þaðan-
ífrá að bregða fyrir sig þegar þeir
vildu snúa upp á fræði sín og leggja
ritklárinn á nýjum völlum, bregða
á leik og skopstæla það sem þeir
annars stúderuðu sem innvirðuleg-
ast. Glensið á Bessastöðum varð
reyndar mjór vísir að miklu því það
var ekki ódigur þáttur í að skapa
stíl manna eins og Gröndals og
Þórbergs, en það átti sér einnig
óæðri hlið, „skólapiltastreng“, sem
þaninn titraði sem fyrr og slitnaði
ekki. Fræðimenn hafa haldið áfram
allt til þessa dags að upphefja fræði
sín með því að lítillækka þau, að
snúa alvörunni á haus til að sjá
hana betur í spéspeglinum líkt og
væru þeir staddir á
kjötkveðjuhátíð, dul-
búnir í trúðsgervi, með
bumbur og lúðra í lúk-
um. Margir kannast við
ágæt afmælisfjölrit
sem starfsmenn Árna-
stofnunar rita til heið-
urs kollegum sínum í
glettnum stíl þegar
stórafmæli ber að
garði, ein sérdeilis
skemmileg kver, og nú
er svo komið að jafnvel
alvarlegri afmælisrit,
skartandi sinni oblí-
gatórísku tabula grat-
ulatoria, prentuð á
gæðapappír, útgefin af virðulegum
forlögum, eru farin að smitast af
búrleskri kátínunni. í því stórmerka
tveggja binda verki „Sagnaþing",
gefið út til heiðurs fyrrverandi for-
stöðumanni Árnastofnunar, Jónasi
Kristjánssyni, á sjötugsafmæli hans
1994, brá fyrir óvæntu glensi um
Hriflunga nokkra, þjóð sem fáir
kannast við en sem Hermann Páls-
son, áður prófessor í norrænum
fræðum við Edinborgarháskóla,
staðhæfír, að hafí eitt sinn búið í
Köldukinn, dularfullu landsvæði
sem þó er ekki svo langt undan.
Hriflungar þessir eru
miklu merkari en fólk
gerir sér almennt grein
fyrir og var því mikil
þörf á því að Hermann
setti saman sögu um
einn glæstasta son
þjóðarinnar er kallaður
var Hrímnir og hafði
viðurnefnið jónös,
seinna breytt í Jónas.
Reyndar er Hermann
ekki sjálfur höfundur
sögunnar heldur aðeins
skrásetjari hennar.
Þetta er sjálfsævisaga
Jónasar Kristjánssonar,
í senn saga af hreysti-
verkum hans og þeim merku trúar-
brögðum sem iðkuð voru meðal
Hriflunga en þeir voru og eru Loka-
trúar, þótt speki Óðins og rúnalist
hans hafi reyndar náð að blómstra
á laun í uppvaxtarstað Jónasar,
Forsælu. Til að svíkja ekki lesendur
um spennandi sögu verður hér ekki
skýrt frá þeim sérstöku atvikum
sem ollu getnaði og uppvexti Jón-
asar, látum nægja að segja að hér
er greint frá konunglegum uppruna
hinnar miklu fræðahetju, sem að
endingu verður hirðskáld í sölum
Danakonungs. Margir muna eftir
því að Jónas setti saman söguna
„Eldvígslan" (1983) um Ragnar
loðbrók og syni hans en að hann
skyldi hafa ritað sjálfsævisögu í
stíl fornaldarsögu í gegnum kollega
sinn sem áður sat í Edinborg, það
vissu færri. Alltént er hér komið
út á þrykk þetta merka ævintýri,
gefið út af bróður Hermanns, Gísla
á Hofi í Vatnsdal. Ævintýri litað
rammri sannfæringu skrásetjarans,
að íslensk menning eigi mikið sam-
ískri fjölkynngi og samískum seið
að þakka. í menningu íslendinga
koma saman þrjár kvíslir ef ekki
fjórar: sú norræna, sú samíska og
sú kristna-keltneska eða suðræna
og má lesa þessa bók sem launhelg-
ar fræðahóps sem þegið hefur kraft
sinn beint frá lappneskum galdra-
mönnum og seiðkonum. Þannig
öðlast kátínan alvarlegan undirtón
og fyndnin gamla frá Bessastöðum
verður að þykkjuþungri skemmti-
sögn í líkingu við þær sem settar
voru saman á miðöldum um Hrafn-
istumennina Grím loðinkinna og
Örvar Odd. Ef til vill er Jónas Krist-
jánsson aðeins peð í stærri leik?
Þetta er bók fyrir innvígða og fyrir
þá sem vilja innvígjast, fræði á
haus. Ég hafði gaman af.
Kristján B. Jónasson
Hermann
Pálsson
WISLAWA Szymborska
Heldur það hlá-
lega við að yrkja
BÓKMENNTIR _____
Þýdd Ijóð
ÚTÓPÍA - FYRIRMYNDARLANDIÐ -
eftir Wislöwu Szymborsku. Þóra Jónsdóttir íslensk-
aði. Prentun og bókband: Grafík og Oddi. Fjölvaút-
gáfan 1996. - 139 síður.
LJÓÐ Wislöwu Szymborsku virðast áreynslulaus
og þau eru oft án myndhvarfa og líkinga. Þetta eru
ljóð mælt af munni fram, einföld og auðskilin eins
og pólsk ljóð voru yfirleitt á sjötta og sjöunda ára-
tugnum. Helstu skáld Pólveija eins og Tadeusz
Rósewics, Zbigniew Herbert og Cseslaw Milosz
hafa ort í líkum anda, en ljóð þeirra eru með ein-
hverjum hætti samsettari.
Útópía - Fyrirmyndarlandið, safn ljóða sem Þóra Jónsdóttir hefur gert
eftir sænskum þýðingum Anders Bodegárd staðfestir þetta. Ljóðin eru einkar
aðgengileg og Þóra hefur gert sér far um að ná hinum einfalda stíl og forð-
ast uppskrúfun.
Möguleikar er eitt þeirra ljóða sem getur sýnst hversdagsleg upptalning,
rabb. Það hefst á þessum línum:
Helst kvikmyndir.
Helst kettir.
Helst eikurnar við Warta.
Heldur Dickens en Dostojevskí.
Heldur þykir mér vænt um fólk
en ég elski mannkynið.
Helst hef ég nál og þráð við hendina.
Helst grænt.
Helst vil ég ekki fullyrða
að allt sé skynseminni að kenna.
Helst undantekningar.
Helst fer ég nokkru fyrr.
Helst tala ég við læknana um eitthvað annað.
Helst gamlar röndóttar myndskreytingar.
Heldur það hlálega við að yrkja
en það hlálega að gjöra það ekki.
Ljóðið Fólk statt á brú samnefnt kunnri ljóðabók skáldkonunnar er um
skrýtna plánetu, skrýtið fólk og tímann sem það er háð. Á brúnni er tíminn
stöðvaður og sniðgenginn: „Fólkið á brúnni hleypur/ en stendur í stað sem
fyrr.“ Ort er um sjálfa vegferðina af alvöru og gamansemi í senn. Viðhorf
Szymborsku lýsir sér alltaf sem eins konar „grikkur“ eða „hrekkjabragð".
Henni er í mun að sýna heiminn í umkomuleysi sínu og forðast ádeilu.
Skoðanirnar eiga að koma frá lesandanum. Fyrir þetta hefur skáldkonan
verið gagnrýnd, ekki sögð nógu pólitísk.
í Ijóði með heitinu Fyrsta myndin af Hitler er ekki einu sinni almennileg
„pólitík" heldur vangaveltur um söguna og hvað hefði getað orðið:
Og hver er nú þessi litli hnokki á nærskyrtunni?
Þetta er hann Adolf litli sonur Hitlershjónanna!
Kannski verður hann lögspekingur þegar hann verður stór?
Eða verður hann tenór við óperuna í Vín?
Hver á litlu höndina, eyrað, augað, nefið?
Hver á mallakútinn fullan af mjólk:
er það prentari, læknir, kaupmaður, prestur?
Hvert ætla litlu skrýtnu fæturnir, hvert?
Út í garðinn, í skólann, á skrifstofuna, í hrúðkaup
kannski kvænist hann dóttur borgarstjórans?
Hér eru margar spurningar eins og í ljóðinu Aldarlok. „Hvernig á að lifa
- Ég var spurð um það í bréfi/ af þeim er ég hugðist/ spyrja hins sama.“
Því ljóði um ósigur sannleikans og varnarleysi hamingjunnar á tuttugustu
öld lýkur á þeirri ályktun að engar spurningar hafi annað eins vægi og þær
barnslega einföldu.
Hefnd dauðlegrar handar
Ljóð eins og Fjölskyldualbúm, Fatnaður og Jarðarför eru skemmtileg ljóð
og hnyttin. Szymborska getur minnt á skáld eins og franska skáldið Jacqu-
es Prévert sem lagði upp úr því að vera fyndinn og sýna óvæntar hliðar á
lífínu. í Gleði skáldsins er þetta orðað þannig að hún sé tæki til að stöðva
tímann, hefnd dauðlegrar handar.
Jóhann Hjálmarssor
I