Morgunblaðið - 17.12.1996, Síða 9

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR17. DESEMBER 1996 B 9
Hvers virði
er menntamaður?
Omæld
mannvonska
AUSTURLJÓÐ nefnist safn ljóða-
þýðinga Steingríms Gauts Krist-
jánssonar. Efni bókarinnar er allt
sótt til Austurlanda eða í austur-
landafræði. Er þarna að finna ljóð
skálda á borð við Bassó, Dú Fú og
Tagore auk alþýðuljóða, allt frá
þrem hendingum til 228 vísuorða,
hin elstu frá um 800 fyrir Krist,
hin yngstu frá níunda áratug þess-
arar aldar. Nokkur Ijóð eru birt í
frumgerð með framandi rittákn-
um.
„Ég fór að eiga við ljóðaþýðing-
ar fyrir fimmtán til tuttugu árum
en ástæðan var sú að sonur minn
gaf mér bókina Zen in the Art of
the Tea Ceremony eftir Horst
Hammizsch," segir Steingrímur
Gautur. „Sú bók fjallar um þann
sið japana að halda tesamkvæmi
sem eru í okkar augum einskonar
helgiathöfn. Þessi siður tengist
zen-búddisma og ljóðagerð sem
mætti kalla teljóð. í bókinni eru
allmörg slík ljóð og þegar ég fór
að lesa hana var ég strax tekinn
til við að snúa þeim yfir á íslensku
áður en ég vissi af. Eg þýddi öll
ljóð bókarinnar og í framhaldi af
því fór ég að skoða kínversk og
indversk ljóð. Þetta er einskonar
tómstundagaman svipað því þegar
menn eru að fást við krossgátur
eða þess háttar.
Ég þýði ljóðin venjulega í fleiri
en einum áfanga. í byrjun finn ég
heimild, annað hvort í ljóðaþýðing-
um eða þá í fræðiritum bók-
menntafræðinga eða austurlanda-
fræðinga. Stundum hef ég frum-
textann fyrir framan mig á torr-
áðnu letri en einnig á latínuletri.
Ég er gjarnan með lista sem hefur
að geyma þau orð sem koma fyrir
í ljóðunum. Aherslurnar á erlendu
þýðingunum eru misjafnar. Stund-
um eru þær fremur fræðilegar eða
þá að um er að ræða þýðingar
manna á borð við Ezra Pound þar
sem fagurfræðin situr i fyrirrúmi.
Þegar ég hef safnað að mér heim-
ildum þá hefst ég handa við að
endursemja ljóðin. Mér finnst lang-
skemmtilegast að vinna þetta með
þeim hætti, öllu skemmtilegra en
að vinna með eina erlenda þýð-
ingu. Auðvitað er erfltt að komast
inn í frumtextana þar
sem ég er ekki hand-
genginn þessum mál-
um en það er þó ekki
með öllu útilokað.
Ekki hefur farið hjá
því að í gegnum þessi
viðfangsefni hef ég
aflað mér dálítillar
þekkingar á austur-
lenskum tungumálum.
Efni bókarinnar er
skipað niður í tólf
kafla og það má segja
að veraldlegustu ljóðin
séu fremst. Þetta byij-
ar á drykkjuvísum og
endar á andlegum
ljóðum þar sem Tag-
ore ber uppi flokkinn.
Bókin hefur ekki aðeins að
geyma ljóðaþýðingar heldur hef
ég lagt nokkuð í formálann þar
sem gerð er grein fyrir því hvern-
ig efni bókarinnar hangir saman.
Síðan er kafli sem heitir Brot úr
bókmenntasögu en
hann þjónar þeim til-
gangi að sýna fram á
tengsl efnisins, þannig
að lesanda verði ljós-
ari tengslin á milli
skáldanna og þar geri
ég lítillega grein fyrir
helstu bókmennta-
stefnum austurlanda.
Það endurspeglar að
vissu leyti mat mitt á
höfundum ljóðanna
hversu mikið ég hef
lagt í að greina frá
þeim í höfundatali.
Þar eru til að mynda
langar ritgerðir um
menn á borð við Dú
Fú og Tagore. í bók-
inni er kafli um hugmyndafræði
en hann fjallar um ólíkar hugar-
stefnur sem mótað hafa lífsviðhorf
þessara skálda sem eru meðal ann-
ars konfúsismi, daóismi, búddismi
og hindúismi."
BOKMENNTIR
Sagnfræði
BERLÍNAR-BLÚS
eftir Asgeir Guðmundsson. Skjald-
borg 1996 - 334 síður. Prentun og
bókband: Grafík hf.
UNDANFARIN ár hafa sagn-
fræðingar í æ ríkara mæli tekið að
rita um þátttöku einstakra íslend-
inga í seinni heimsstyijöld. Bæði er
að söguleg fjarlægð er orðin það
mikil að hægt er að fjalla um þessa
tíma á hlutlægari hátt
- og eins hitt að á
undanförnum árum
hefur verið aflétt leynd
af ýmsum skjölum úr
styijöldinni.
Bók Ásgeirs Guð-
mundssonar er mikil að
vöxtum, alls 334 bls.
með nafnaskrá og við-
auka. Tvennt gengur
honum til. Annars veg-
ar segir hann frá nokkr-
um meðreiðarsveinum
nasista sem gengu ótrú-
lega langt í siðleysi og
mannvonsku til að
þjóna hugsjónum Þriðja
ríkisins. Hins vegar
greinir hann frá nokkr-
um íslenskum fórnarlömbum nasista.
Höfundur kýs að segja persónu-
sögu, nákvæma og skjallega ábyggi-
lega. Bygging bókarinnar er einföld,
höfundur gerir sér far um að segja
sögu hvers einstaklings. Þetta er þó
ekki einfalt verk þar sem sögur
sumra þeirra fléttast saman svo að
endurtekningar eru óhjákvæmilegar.
Oft ber frásögnin merki þess að
vera of lítið unnin. Heimildir, bæði
skjöl og bækur, eru ótæpilega notað-
ar og teyma frásögnina áfram í við-
tengingarhætti. Þegar verst er leiðir
þetta til þess að þráðurinn verður
slitróttur og ruglingslegur, sjálf-
stæðrar úrvinnslu verður þá lítt vart.
Bókin skiptist í þijá hluta sem
heita Meðreiðarsveinar, Millispil og
Fórnarlömb. Hver hluti skiptist í
nokkra kafla og er hver þeirra um
einstakling sem var annaðhvort
meðreiðarsveinn eða fórnarlamb.
Lýsingar á örlögum þessara manna
eru býsna nákvæmar og styðjast við
ítarlegt safn heimilda sem sumar eru
notaðar hér í fyrsta sinn. Höfundur
leggur mikla áherslu á nákvæmni
og fer varlega í dóma. Þó hikar
hann ekki við að draga ályktanir
þegar traustar heimildir leyfa. Þann-
ig verður ljóst að voðaverkin gegn
Guðmundi Kamban og sautján ára
menntaskólapilti, Karli Jóni Halls-
syni, voru gersamlega tilefnislaus.
Sömuleiðis teflir höfundur fram full-
gildum rökum um að
Jón Leifs hafi ekki verið
nasisti og að hann hafi
ekki boðið stjórnvöldum
í Þriðja ríkinu þjónustu
sína.
Umfjöllun á íslensk-
um meðreiðarsveinum
nasista fær lesandann
til að spyija hvað hafi
fengið menn sem voru
aldir upp við borgara-
lega velsæld í Reykjavík
á fyrri hluta aldarinnar
til að breyta eins og villi-
menn gegn náunga sín-
um. Lesandinn er orð-
laus, sleginn harmi.
Hugsanlega leiðir hann
hugann að því hve skel
siðmenningarinnar er þunn og brot-
hætt; undir ólgar botnlaus heimska,
grimmd og guðleysi. Og maður spyr:
Hve lengi er nauðsynlegt að minnast
Sachsenhausen, Treblinka og Dac-
hau? Svarið er einfalt: A.m.k. á með-
an viðlíka atburðir eiga sér stað í
siðvæddri Evrópu tíunda áratugarins.
I bókinni eru margar ljósmyndir
en uppsetning þeirra bæði endur-
tekningarsöm og viðvaningsleg.
Bókin hefði batnað mikið ef þeim
hefði flestum verið sleppt.
Atburðir þessarar bókar eru
hveijum holl lesning, sérstaklega
ungu fólki sem á hveijum degi horf-
ir daufum augum á hvernig fjöldi
manns er pyntaður og drepinn á
ólýsanlegan máta í kvikmyndum.
Ingi Bogi Bogason
Veiðar eftir Lí Bæ
íbúar landamærahéraðanna líta aldrei íbók.
Þeir kunna ekki til annars en veiða.
Þeir eru fimir og stæltir og vita afþví.
HálfviIItir hestarþeirra hlaupa íspik á haustin
en fara síðan á gjöf.
Knaparnir sitja hestana þóttalegir í fasi.
GuIIbúin svipan sleikir snjóinn
ogþað brakar íhnakknum.
Þeirþeysa hálffullir út ífjarskann
og kalla á veiðifálkana.
Þeirspenna bogann ogmissa aldrei marks.
Ör þýtur a f streng og tvær trönur falla ísenn.
Fólkið ávatnsbökkunum skelfist við.
Auðnin dynur af villimennsku oghreysti.
Hvers virði er menntamaður,
sem æ hefst við innan dyra,
á móti slíkum mönnum?
Steingrímur Gautur
Kristjánsson
Ásgeir
Guðmundsson
BÆKUR
S pí ritis m i
EKKI DÁIN -
BARA FLUTT
Spíritismi á íslandi - fyrstu fjörutíu
árin eftir Bjarna Guðmarsson og Pál
Ásgeir Ásgeirsson. Skerpla 1996 -
234 síður.
BÓK þessi rekur sögu spíritis-
mans á íslandi frá því um aldamótin
og fram að síðari heimsstyijöld. í
formála segjast höfundarnir, Bjarni
Guðmarsson sagnfræðingur og Páll
Ásgeir Ásgeirsson blaðamaður, alls
ekki vilja setja sig „í dómarasæti
yfir fólki sem átti þessa brennandi
þrá [að leysa lífsgátuna] eða þeim
sem eru þannig þenkjandi nú á dög-
um.“ Þess í stað leitast þeir við að
draga upp mynd af starfi miðla og
spíritista „í von um að hún gæti
orðið fróðlegur og skemmtilegur ald-
arspegill“. Efniviði í þessa mynd
sækja höfundar einkum í samtíma-
heimildir, prentaðar og óprentaðar.
Beinar tilvitnanir eru mjög fyrirferð-
armiklar í bókinni enda hafa höfund-
ar viðað að sér miklu safni forvitni-
legra tilvitnana.
Eftir stutta og frekar yfirborðs-
lega lýsingu á þeim jarðvegi hug-
mynda sem spíritisminn sprettur upp
í - Darwinisma, vísindahyggju og
Nýja guðfræði ber á góma - og
örstutta lýsingu á þeim atburðum
sem urðu kveikjan að spíritisma í
Bandaríkjunum, taka höfundar til
við að greina upphaf og framgang
spíritismans á íslandi. Lýsing þeirra
hverfist að mestu um höfuðpersónur
og leikendur í þessari furðulegu sögu
þar.sem pólitík, andatrú, þjóðernis-
Ekki dáin
- bara flutt
Bjarni Guðmarsson og Páll Ásgeir Ásgeirsson
hyggja og vísindahyggja blandast í
undarlegan hrærigraut. ítarlegast
er lýst þætti Einars Hjörleifssonar
Kvarans og Indriða Indriðasonar
miðils en í síðari hluta bókarinnar
störfum frú Láru Ágústsdóttur. Það
voru einkum „betri borgarar" sem
tóku þátt í fundum Sálarrannsóknar-
félagsins fyrstu árin, enda félaga-
gjöld há, og þeir „andar“ sem sagð-
ir eru hafa mætt á fundi félagsins
eru heldur ekki neinir undirmálsand-
ar og má hér nefna Jónas Hallgríms-
son, Snorra Sturluson, H.C. Anders-
en, Bólu-Hjálmar, Gest Pálsson,
Hallgrím Pétursson, Gretti Ásmund-
arson, Kjartan Ólafsson, Edvard
Grieg og Jörund hundadagakóng!
Höfundar forðast að setja sig í
fræðilegar stellingar en gera sér
þess í stað far um að rabba við les-
endur og tónninn er oft gamansam-
ur, stundum grallaralegur. Þeir
kynna t.d. nóbelskáldið okkar til
sögunnar sem „blekbera ofan úr
Mosfellssveit“ og á einum stað segja
þeir að vel hafi staðið á hjá anda-
borðinu og það oltið um koll! Ég tel
að alvarlegri og yfirlætislausari stíll
hefði verið miklu áhrifaríkari í með-
höndlun á þessu spaugilega efni.
Eins tel ég að sagan hefði orðið
skemmtilegri og margfalt áhrifa-
meiri ef höfundar hefðu skipulagt
frásögn sína betur og vandað fram-
setningu. Endurtekningar eru ótrú-
lega margar og orðalag á borð við
„eins og áður er getið“ eða „eins
og komið hefur fram“ eða jafnvel
„eins og margoft hefur komið fram“
má finna á því sem næst annarri
hverri síðu bókarinnar og nokkrum
sinnum oftar en einu sinni á sömu
síðunni!
Reyndar virkaði framsetning höf-
unda stundum á mig eins og lýsing
íþróttafréttamanna á óspennandi
fótboltaleik þar sem annað liðið hef-
ur náð afgerandi forystu. Alþekkt
er hvernig íþrótta-
fréttamenn reyna
við slíkar aðstæður
að halda áhorfend-
um við skjáinn með
því að þrástagast á
því að ennþá geti
spenna færst í leik-
inn. Við lestur þess-
arar bókar fannst
mér sem höfundar
hefðu oft fundið hjá
sér hvöt til að bera
blak af viðfangsefn-
inu, jafna aðeins
leikinn, þannig að
ólíklegt væri að les-
endur legðu frá sér
bókina.
Óvíða er þessi annmarki augljós-
ari en í frásögn höfunda af Láru
Ágústsdóttur miðli sem naut mikilla
vinsælda á árunum 1925 til 1940.
Höfundar lýsa allvel og ítarlega
hvernig flett er ofan af Láru, hvern-
ig leynihólf finnst í stól hennar, slæð-
ur og annað sem hún notar við svik-
in. Þeir lýsa því er Lára viðurkennir
loks að hafa „beitt stórfelldum svik-
um og blekkingum á miðilsfundum
í langan tíma“. Þá benda þeir á að
svik hafi sannast er Lára hélt miðils-
fundi í London á vegum breska sál-
arrannsóknarfélagsins. í ljósi alls
þessa er niðurstaða höfunda stór-
furðuleg: „Því verður aldrei svarað,“
segja þeir við lok bókarinnar, „hvort
frú Lára Ágústsdóttir var raunveru-
legur miðill eða svikahrappur"! Mér
er hulin ráðgáta hvernig höfundar
komast að þessari niðurstöðu. Þeir
benda að vísu á að játningar Láru
séu e.t.v. ekki trúverðugar í „ljósi
þeirrar staðhæfíngar doktors Helga
[Tómassonar geðlæknis] að ákærða
[Lára] sé svo talhlýðin að hún segi
sannanlega ósatt hveijum sem er.“
Þessi rök eru hlægileg. Annað sem
þeir benda á er að Lára hafi dregið
játningar sínar til baka síðar á
ævinni. Líkt og fyrri rökin flaska
þessi á því að fjölmargt styður játn-
ingar Láru, auk þess er alls ekki
óalgengt að dæmdir afbrotamenn
dragi játningar sínar til baka. Slíkt
segir ekkert um sekt þeirra eða sak-
leysi. Loks má nefna að myndir þær
sem teknar eru á miðilsfundum Láru
og birtar eru í bókinni sýna glöggt
að hún hefur beitt brögðum. Þetta
er ekki eina dæmið í bókinni þar sem
höfundar skirrast við að draga rök-
réttar ályktanir af umræðum sínum
og rannsóknum. Yfirleitt fara þeir
silkihönskum um þá svikahrappa og
peningaplokkara sem svo mjög virð-
ast setja svip sinn á sögu spírit-
ismans.
Á íslandi virðist ríkja vafasöm
kurteisi gagnvart hjátrú, huldufólki,
blómálfum, dulrænum fyrirbærum
og ýmsum hindurvitnum sem aðrar
þjóðir ýmist hlæja að eða fyrirlíta.
Sú leiða „kurteisi" setur víða svip á
þessa bók. Það er miður því efnivið-
ur Bjarna og Ásgeirs er góður, efni-
stök stundum þokkaleg og víða vant-
ar aðeins herslumuninn á að þeim
takist vel upp.
Róbert H. Haraldsson