Morgunblaðið - 23.09.1997, Síða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 23. SEPTEMBER 1997
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
FRÁ Þórshöfn í Færeyjum.
Af fundum frænda
BÓKMENNTIR
Fyrirlcstrar
FRÆNDAFUNDUR 2
Ritstjórar Turið Sigurðardóttir og
Magnús Snædal. Foroya Fróðskapar-
felag, Tórshafn 1997 - 216 bls.
DAGANA 28. - 29. júní 1995 var
haldin ráðstefna í Þórshöfn í Færeyj-
um um ýmsa þá þræði, sögulega og
menningarlega sem tengja frænd-
þjóðirnar tvær, Færeyinga og íslend-
inga, saman. Fyrirlestrar ráðstefn-
unnar hafa nú verið gefnir út í rit-
inu, Frændafundur 2. Eru þeir ýmist
á færeysku eða íslensku og hefur sú
leiðin verið valin að fræðimenn nálg-
ast svipuð viðfangsefni ýmist út frá
færeyskum eða íslenskum sjónarhól.
Kennir þama ýmissa grasa. Þannig
eru skoðuð örnefni á íslandi og Fær-
eyjum, byggðasaga, þjóðtrú, orðatil-
tæki, myndlist, þjóðsiðir, leiklist,
samband þjóðanna við Dani og Norð-
menn og áhrif síðari heimsstyijaldar
á þær.
Erindin í ritinu eru yfírleitt stutt
og læsileg en höfða vitaskuld mis-
jafnlega til almennings enda áhugi
manna á þessum efnum misjafn.
Þannig vakti sérstakan áhuga minn
umfjöllun um það hvemig samband
þjóðanna við dansk-norska ríkið þró-
aðist á ólíkan hátt eins og lesa má
úr erindum þeirra Zakaríasar Wang
og Gunnars Karlssonar eða hvaða
stjómmálaleg áhrif síðari heimsstyij-
öldin hafði á stöðu þjóðanna eins og
lesa má í ritum þeirra Hans Jacobs
Debes og Sólrúnar Jensdóttur.
Tvær greinarnar eru í mínum huga
beinlínis innlegg inn í menningarlega
umræðu hér á landi. Auður Ólafs-
dóttir ræðir um sögu og stöðu mynd-
listar hér á landi í erindi sínu Frá
fjalli til hugmyndar þar sem hún
beinir athygli sinni að þróun íslenska
landslagsmálverksins. Lokaniður-
staða hennar er vissulega verð um-
ræðu en hún bendir á að landslags-
málverkið hafí þróast úr heildar- og
yfírlitssýn yfir í smáparta- og smá-
sjárskoðun yngri listamanna og líkir
við sambærilega þróun ljóðsins:
„Listamaðurinn, hvort heldur er ljóð-
skáldið eða myndlistarmaðurinn,
stendur ekki lengur uppi á sjónarhól
og horfír til fjalla í átt til framtíðar-
landsins, heldur liggur hann út af
og veltir sér upp úr mosanum en þó
aðallega sjálfum sér og listinni." Þá
er bara að spyija sig hvert slíkt leiði.
Gunnar Karlsson reynir á vissan
hátt í grein sinni ísland í dansk-
norska ríkinu að andæfa þeirri nýju
og einhliða söguskoðun að stöðnun,
eymd og framtaksleysi Islendinga í
gegnum aldirnar eftir fall þjóðveldis-
ins hafi fyrst og fremst verið af völd-
um hinnar íslensku embættismanna-
og landeigendastéttar og áhættu-
hræðslu hennar fremur en norskra
og danskra yfírvalda. Það er hans
skoðun „að eymd og framtaksleysi
íslendinga á öldunum eftir að þeir
gerðust konungs þegnar eigi að ein-
hveiju leyti rætur í tilfinningu um
að þeir hafi gefið eitthvað mikilvægt
upp á bátinn, að þeir hafi misst ein-
hvern_ hluta af réttlætingu þess að
vera íslendingur, að þeir hafi beðið
tjón á sjálfsmynd sinni.“
Frændafundur 2 er í heild vandað
rit undir styrkri ritstjóm þeirra
Magnúsar Snædal og Turiðar Sig-
urðardóttur og hugmyndin á bak við
það góð. í því em erindi sem vekja
til umhugsunar auk þess að vera
fræðandi og það er á sinn hátt inn-
legg í íslenska menningarumræðu.
Skafti Þ. Halldórsson.
Blóðfóm í
dreifbýlinu
KVIKMYNPIR
Regnboginn
„THE SPITFIRE GRILL“
★ ★
Leikstjóri og handritshöfundur: Lee
David Zlotoff. Kvikmyndataka: Rob-
ert Draper. Aðalhlutverk: Alison Elli-
ott, Ellen Burstyn, Marcia Gay Hard-
en, Will Patton, Gailard Sartain, og
Kieran Mulroney. 117 mín. Banda-
rísk. Castle Rock/ Columbia Pictur-
es/ Gregory Productions/ The
Mendocino Corporation. 1996.
„THE SPITFIRE Grill“ hlaut
áhorfendaverðlaun á Sundance kvik-
myndahátíðinni og er það auglýst sem
gæðastimpill. (Annars er kvikmynda-
hátíð haldin vikulega einhvers staðar
í heiminum svo ekki geta öll þessi
verðlaun verið merkileg.) Það að þessi
mynd hafí verið verðlaunuð á Sund-
ance, sem flokkast með fínni hátíðum
fyrir sjálfstæða markaðinn í Banda-
ríkjunum, vekur hins vegar þá spum-
ingu hvort framboðið á hátíðinni hafí
verið frekar slappt.
Því að þótt það sé alveg horfandi
á „The Spitfíre Grill“, þá sérstaklega
vegna góðrar frammistöðu Ieikara-
hópsins, er myndin langt frá því að
vera frábær. Hvað um það, áhorf-
endahópurinn í Sundance hefur verið
ánægður með þessa grátóperu sem
blandar saman söguþræði „Fried Gre-
en Tomatos" og „Nell“, og kryddar
herlegheitin með því að láta staðnað
dreifbýlisbæjarfélag færa blóðfóm til
þess að geta endumýjast og fengið
hjólin til að snúast aftur.
„The Spitfíre Grill“ fer svo sem
ágætlega af stað og lofar þægilegri
tilbreytingu frá stórmyndafári sum-
arsins. Útlitið er grátt og drungalegt
og framvindan er hæg. Fókusinn
verður þess vegna á leik Alison Eli-
ott, Ellen Burstyn og Marciu Gay
Harden í hlutverki kvennanna sem
sjá um rekstur The Spitfire Grill í
smábænum Gilead í Maine. Leikurinn
hjá þeim öllum er sterkur og meðan
eingöngu er ýjað að fortíð Percy (Eli-
ott) og leyndarmáli Hönnu (Byrstyn)
getur maður vel við unað.
Eftir hlé birtir yfír myndinni í
skamma stund og hálfgert töfraraun-
sæi ríkir þegar bæjarbúar sameinast
til að hjálpa þeim stöllum með ritgerð-
arsamkeppni sem þær standa fyrir.
Bréfín streyma inn í massavís eins
og undir lokin í rómantísku gaman-
myndinni „It Could Happen to You“.
En það er snákur í paradís og hand-
ritshöfundinum og leiksljóranum, Lee
David Zlotoff, er greinilega illa við
að enda mynd sína hamingjusamlega
eins og einhveija vasaklútasjónvarps-
mynd. Hann lætur þess vegna allt
vaða í Iokakaflanum og það halda
honum engin bönd í vitleysisgangin-
um. Lokaræðan sem aumingja Will
Patton þarf að flytja er svo punktur-
inn yfir i-ið.
Ef fólk hefur áhuga á því að tá-
rast aðeins í bíó er „The Spitfíre Grill"
ágætis val. Leikararanir vinna vel
með efnið og tekst framan af að gera
mjög skrautlegan söguþráð trúverð-
ugan. Síðan er hægt að velja um að
hlæja, gráta, eða gapa af undrun
þegar lokakaflinn fer af stað.
Anna Sveinbjarnardóttir
Un g Nordisk
Musik 1997
UMRÆÐUR ungu tónskáldanna
um verk sín verða í Tónlistarskóla
Reykjavíkur á morgun, föstudag
kl. 11-13. Kvikmyndin Tár úr
steini í enskri útgáfu verður sýnd
í Stjömubíói kl. 14. Hjálmar H.
Ragnarsson talar um Jón Leifs á
undan sýningunni. Tónleikar verða
í Listasafni Islands kl. 20. Caput-
hópurinn flytur verk eftir Dagfinn
Rosness, Briefe von einer Reise;
Lotta Wennákoski, Three poems;
Klaus Ib Jorgensen, Temperature
og Björn Skjelbred, Head or gut?
Lokatónleikar verða í Hvera-
gerðiskirkju laugardaginn 27.
september kl. 14. Þar munu ýmsir
flytjendur leika verk eftir Egil
Gunnarsson, Martröð; Jörgen
Dafgárd, Agnus Dei; Tebogo
Monnakgotla, Molnsteg; Jesper
Koch, Jabberwocky og Riika Tal-
vitie, Perspektiivejá.
-----♦ ♦ ♦-----
Píanótónleikar í
Selfosskirkju
MIKLOS Dalmay heldur píanótón-
leika í Selfosskirkju í tónleikaröð
sem haldin er hvert þriðjudags-
kvöld þessar vikurnar.
Miklos Dalmay er Ungveiji og
hlaut tónlistarmenntun sína á hei-
malandi sínu, en hefur starfað
aðeins skamma hríð á íslandi og
er nú búsettur á Flúðum. Miklos
hlaut Tónvakaverðlaun Ríkisút-
varpsins 1996.
Á efnisskrá tónleikanna, sem
hefjast kl. 20.30, eru verk eftir
Brahms og Chopin. Aðgangur er
ókeypis.
Forn menn-
ing í þjóðfræði-
legnljósi
BÆKUR
Fræðirit
BLÓT í NORRÆNUM SIÐ
eftir Jón Hnefil Aðalsteinsson. Rýnt
í fom trúarbrögð með þjóðfræðilegri
aðferð. Háskólaútgáfan, Félagsvís-
indastofnun, Reykjavík, 1997,
263 bls.
VIÐ vitum ekki mikið um þá menn-
ingu sem landnámsmenn fluttu með
sér til íslands. Það svona glittir í
hana í gegnum þær heimildir sem við
höfum. Þær eru meira og minna
mótaðar af kristnum hugsunarhætti
enda þær elztu ritaðar þegar kristni
hafði verið í landinu í meira en eina
öld. Það er því nokkrum erfíðleikum
bundið að túlka þá vitneskju sem þó
er að fínna í þeim fornu bókum sem
við höfum.
Blót var sennilega mik-
ilvægasta athöfnin sem
menn tóku sér fyrir hend-
ur í norrænum sið. Þá
voru guðimir ákallaðir til
árs og friðar, gengis í
orrustum eða hvers þess
annars sem þurfa þótti.
Við þessar athafnir var
mönnum og dýrum fómað
eftir því sem ástæða var
til, fómin notuð til að
blíðka goðin en blóðið
notað til að ná sambandi
við þau. Þetta er sú mynd
sem dregin er upp af
þessari athöfn í þessari
bók í sem allra grófustum
dráttum. Til að átta sig á blótinu er
rýnt í margvíslegar fomar íslenzkar
heimildir og heimildir annars staðar
að úr veröldinni. Höfundurinn, Jón
Hnefíll Aðalsteinssonj prófessor í
þjóðfræði við Háskóla Islands, skoðar
margt sem er forvitnilegt og kemst
að niðurstöðum sem hann hefur leitt
ágæt rök að. Bókin er skemmtileg
aflestrar eftir að maður hefur vanið
sig við skammstafanakerfið. Bókin
hlýtur að teljast nokkur tíðindi í heimi
þjóðlegra fræða.
Bókin skiptist í níu kafla þar sem
vikið er að margvíslegu efni sem teng-
ist blóti í norrænum sið. í fyrsta kafla
er Landnámabók skoðuð í þjóðfræði-
legu ljósi. I honum er gerð nokkur
grein fyrir hefðbundnum viðfangsefn-
um þjóðfræðinnar og þeim aðferðum
sem hún beitir. Þar er þess getið að
viðfangsefni þjóðfræði sé venjulega
siðir og venjur úr nálægri fortíð en í
þessari bók sé skoðað efni frá miðöld-
um, frá 12., 13. og 14. öld. íslenzk
menning sé hins vegar einstök að því
leyti að hún eigi ríkulegan forða af
þjóðfræðilegu efni í þessum fomu
heimildum. Mér virðist aðferðin vera
sú að bera saman heimildir og af-
marka þá staði sem segja hlutlaust
frá blóti eða með sýnilegri velþóknun,
þar sé að fínna elzta og áreiðanleg-
asta efnið. Nú er ég ekki í aðstöðu
til að meta þessa aðferð eða ályktan-
imar, enda enginn sérfræðingur í
þessu efni, en þetta virkar ágætlega
og þau dæmi sem dregin eru fram
varpa skýru ljósi á viðfangsefnið.
í öðmm kafla er sagt frá blóti í
íslendingabók og Landnámabók og í
þeim þriðja frá blóti í þýddum helgirit-
um, Postula sögu, Stjóm, Maríus sögu
og í Heilagra manna sögum. Fjórði
kafli segir frá blóti í Ólafs sögu
Tryggvasonar, Kristni sögu og Þor-
valds þætti víðförla. í þeim fímmta
snýr höfundur sér að Konunga sögum
og Snorra-Eddu og í þeim sjötta
greinir hann frá blóti í íslendingasög-
um. Sjöundi kafli fjallar sérstaklega
um Guðrúnu Ósvífursdóttur og arf-
sagnir um hana. Sá áttundi segir frá
Úlfljótslögum og þvl sem vitað er um
þau og hveiju lýst er um blót í þeim.
Síðasti kaflinn er jgreinargerð um
nokkur blóthugtök. I bókinni er ítar-
leg samantekt á ensku, skrá yfír
heimildarrit, nöfn, atriðisorð og
skammstafanir. Það er
vandað til bókarinnar og
hún er augljóslega það
rit um blót sem allir
verða að kynna sér hafí
þeir áhuga á því við-
fangsefni.
Það er mjög margt
forvitnilegt í þessari bók.
Ég vildi nefna þrennt. I
fyrsta lagi þá þótti mér
fróðlegt að sjá Jón Hnef-
il taka undir skoðanir
Benjamíns Eiríkssonar á
átökum sona Ingimund-
ar gamla og Þórólfs helj-
arskinns, Ljótar og Hrol-
leifs í Vatnsdæla sögu.
Túlkun Benjamíns er
djörf enda snýr hann við því sem
segir um trú þeirra í sögunni. í öðru
lagi er frásögnin af Guðrúnu Ósvíf-
ursdóttur og því hvað hún gerði morg-
uninn sem Kjartan var veginn löng
og ítarleg. Það er farið vandlega yfir
skoðanir fræðimanna um það efni og
síðan gerir höfundur grein fyrir eigin
skoðunum á þessu. Mér virðist höf-
undur sanngjam við aðra fræðimenn
og leitast við að láta þá njóta sann-
mælis þótt hann sé þeim ekki sam-
mála. Niðurstaða hans er sú að upp-
runalegust séu þau orð Guðrúnar að
mikil verði hermdarverk, þegar hún
heilsar Bolla, úr elzta handriti Lax-
dæla sögu, Möðruvallabók. í þriðja
lagi fannst mér merkilegt að lesa um
hin fomu trúarbrögð og sjá hvað þau
em í raun framandi. Þau era rannin
úr hugsunarhætti sem er öldungis
ólíkur þeim sem okkur er tamur. Það
merkir ekki að við sem nú lifum get-
um ekki skilið hann, aðeins að það
er erfiðara en mann granar.
Ég þykist vita að ekki verði eining
meðal fræðimanna um niðurstöður
þessarar bókar. Það er til dæmis
spuming að hve miklu leyti niðurstöð-
umar eru framlag til skilnings á ís-
lendingasögunum sem bókmennta-
verkum. Það er ekki sjálfgefið að
bókmenntaverk komi heim og saman
við sögulegar staðreyndir. En Blót í
norrænum sið er markvert og merki-
legt framlag til þjóðlegra fræða.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Jón Hnefill
Aðalsteinsson
Nýjar bækur
• L YKILBÓK að fjórum skáld-
sögvm eftir Halldór Laxness er í
samantekt Guðrúnar Ingólfsdóttur
og Margrétar Guðmundsdóttur.
Lykilbókin er hugsuð sem hjálpar-
tæki fyrir lesendur við að auka
þekkingu sína og skilning á skáld-
sögunum Brekkukotsannál, íslands-
klukkunni, Sölku Völku og Vefaran-
um mikla frá Kasmír. Sögurnar
hafa allar komið út í kilju á undan-
förnum árum hjá Vöku-Helgafelli. í
bókinni er að finna skýringar á yfir
5.000 orðum, orðasamböndum, til-
vitnunum, persónum og kveðskap í
þessum fjórum skáldsögum.
Uppflettiorðunum er raðað í staf-
rófsröð. Sum þeirra orða sem skáld-
ið notar í verkum sínum hefur hann
grafið úr þjóðardjúpinu og eru ekki
til annars staðar á prenti - ekki
einu sinni í orðabókum.
í kynningu segir: „Skáldverkin
sem Lykilbókin tekur eru ólík og
því misjafnt hvað helst þarfnast
skýringa. Þau eiga það sameiginlegt
að varpa ljósi á tíma, tíðaranda og
lífskjör fólksins í landinu, jafnframt
því að draga dám af málfari þess
tíma þegar sögurnar gerast. Þannig
sýnir Lykilbókin glögglega marg-
breytileika íslenskrar tungu og veit-
ir nýstárlega sýn á sögu þjóðarinn-
ar.“
Útgefandi er Vaka-Helgafell.
Lykilbókin er 159 blaðsíður að lengd
oggefin útíkilju. Hún varbrotin
um hjá Ritu, Sigurður Ármannsson
hannaði kápu en Prentsmiðjan Oddi
prentaði. Lykilbókin kostar 1.590
krónur.