Morgunblaðið - 11.01.1998, Side 6

6 B SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 1998
MORGUNB LAÐIÐ
Morgunblaðið/Halldór Sveinbjörnsson
EDINBORGARHÚSIÐ á ísafirði
Glæsileg menn-
ingarmiðstöð í
E dinborgarhúsi
Vestfirðingar snúa vörn í sókn með opnun glæsilegrar menningarmiðstöðv-
ar segir Halldór Björn Runólfsson en hann fjallar hér um hið svokallaða
Edinborgarhús sem tekið var í notkun var á Isafirði síðasta haust
SÍÐASTA haust var Edinborg-
arhúsið, hin glæsilega raenn-
ingarmiðstöð Isafjarðar og ná-
grennis formlega opnað eftir fimm
ára undirbúning og sjálfboðavinnu
félagssamtaka og einstaklinga undir
heitinu hlutafélagið og síðar eignar-
haldsfélagið Edinborgarhúsið. Þá
varð Edinborgarhúsið, flaggskip ís-
firskra timburhúsa, nákvæmlega 90
ára. Það er eins og Vestfirðingar
hafi skynjað sinn vitjunartíma tölu-
vert áður en það varð lýðum Ijóst að
helsti dragbítur á viðgang lands-
byggðarinnar er skortur á menning-
arlegri fjölbreytni, kjarna mann-
legra samskipta.
Með óvenjulegri framsýni, kjarki
og viljafestu hefur félagasamtökum
með tvær hendur tómar tekist að
snúa vöm í sókn, bjarga sögufrægu
stórhýsi og finna um leið nýjan til-
gang fyrir áframhaldandi tilveru
þess, um leið og hornsteinar eru
reknir undir alhliða menningarstarf-
semi í fjórðungnum. Auk alira
þeirra handa sem af eldmóði hafa
komið að endurnýjun Edinborgar-
hússins hefur Arkitektastofa Elísa-
betar Gunnarsdóttur á Isafirði haft
veg og vanda af öllum teikningum,
breytingum og endurhönnun á
menningarmiðstöðinni. Þótt full-
komin endurnýjun hússins eigi enn
langt í land markar 90 ára afmælið
þau þáttaskil að nú eru aðstandend-
ur og velunnarar Edinborgarhúss-
ins loksins komnir fyrir vindinn. Það
verður ekki aftur snúið.
VERSLUN í GLÆSILEGU
HÚSNÆÐI
Vorið 1994 kom út fyrsta tölublað
ísfirska kynningarritsins Mannsmál
úr Edinborg. Þar stóð feitletrað á
forsíðu, undir fyrirsögninni „Vopn
móti bölsins brimi“: „Vestfirðingar
eru því á krossgötum: Annaðhvort
þreyjum við þolinmóð í grimmu éli,
verðum áfram verstöð og stöndum
og föllum með fiskinum. Eða grípum
vopn móti bölsins brimi og aukum
fjölbreytni í atvinnuháttum og
mannlífi."
Það var Rúnar Helgi Vignisson,
bókmenntafræðingur og þáverandi
ritstjóri kynningarritsins sem skrif-
aði þessi hetjulegu orð, en þá var
hlutafélagið Edinborgarhúsið búið
að starfa hátt á annað ár, eða frá 9.
september 1992, og kveikja vonir
með bæjarbúum um að hægt væri
að breyta hinu reisulega verslunar-
húsi í eina allsherjar menningarmið-
stöð. Upphaflega voru það Litli
leikklúbburinn og Myndlistarfélagið
á ísafirði sem stóðu að baki hlutafé-
laginu, en smám saman bættust
fleiri eignaraðilar í hópinn. Eins og
fram kom í kynningarritinu var það
von Edinborgarhússins hf. að húsið
nýttist ekki einvörðungu Isfirðing-
um heldur öllum íbúum Vestfjarða.
Með bættum samgöngum átti ekk-
ert að verða því til fyrirstöðu.
Það var haustið 1907 sem verslun-
in Edinborg hóf byggingu mikils
verslunarhúsnæðis við Aðalstræti 7
á ísafirði. Verslunin var þá 12 ára
gömul, en stórkaupmaðurinn og at-
hafnamaðurinn Ásgeir Sigurðsson
hafði stofnað hana árið 1895 í
Reykjavík ásamt skosku kaupmönn-
unum Copland og Berrie. Árið 1902
sótti Ásgeir, sem var ísfirðingur í
húð og hár, um verslunarleyfi til
Hannesar Hafstein, bæjarfógeta á
ísafirðij og var honum fúslega veitt
leyfið. Á umsóknarbréfinu má sjá að
Ásgeir var þá 37 ára, en hafði þó
þegar stofnað útibú á Stokkseyri,
Akranesi og í Keflavík. Eftir brun-
ann mikla í Reykjavík, 1915, þar
sem hin stórglæsilega Edinborgar-
verslunin á mótum Hafnarstrætis og
Pósthússtrætis varð logunum að
bráð lét Ásgeir sig ekki muna um að
reisa enn tilkomumeira steinhús þar
sem nú er Hafnarstræti tíu og tólf.
Sölubúð Edinborgar kom á þeim
nýmælum sem kallast peningaversl-
un í stað vöruskiptaverslunar fyrri
tíðar. Sú nýjung hitti rækilega í
mark og tryggði versluninni skjótan
vöxt. Árið 1907, aðeins fimm árum
eftir stofnun Edinborgar á ísafirði
var ráðist í nýbyggingu tæpra 1200
fermetra, tvílyfts timburhúss með
risi, sem lengi var stærsta bygging
bæjarins. Það var Rögnvaldur
Ólafsson (1874-1917), síðar Húsa-
meistari ríkisins sem teiknaði hið
nýja Edinborgarhús en árið áður
hafði hann gert uppdrátt af ísafjarð-
arkaupstað fyrir bæjarstjórnina.
Bróðir hans, Jón Þ. Ólafsson, bygg-
ingameistari, sá um smíði hússins en
viðurinn var fluttur inn frá Noregi
RÖGNVALDUR Ólafsson
arkitekt.
og unninn á þremur smíðaverkstæð-
um í kaupstaðnum.
ÖNDVEGISVERK EFTIR
SKAMMLIFAN
BRAUTRYÐJANDA
Rögnvaldur Ólafsson, sem oft hef-
ur verið nefndur fyrsti íslenski arki-
tektinn, var Dýrfirðingur. Árið 1901
hélt hann til Kaupmannahafnar til
að nema húsagerðarlist en varð að
hverfa þaðan eftir aðeins þrjú ár
vegna heilsubrests. Þá settist hann
að á Isafirði þar sem móðir hans og
bróðir bjuggu. Edinborgarhúsið
markai- einmitt upphafið að glæsi-
legum ferli hans á landsvísu, en því
miður naut þjóðin krafta þessa um-
svifamikla arkitekts alltof stutt því
hann lést úr tæringu aðeins 42 ára.
En 1907, þegar Edinborgarhúsið
reis við Aðalstræti á ísafirði var hin
undurfagra Húsavíkurkirkja Rögn-
valdar vígð með sínum 26 metra háa
hornturni, en það var reyndar sama
árið og Þingvallakirkja var prýdd
hans fagra klukkutumi.
Eftir þetta umsvifamikla ár dró
Rögnvaldur ekki af sér þann áratug
sem hann átti eftir ólifaðan. Hin
gullfallega kirkja sem Gestur Ein-
arsson frá Hæli fékk hann til að
teikna á Stóra-Núpi í Gnúpverja-
hreppi eftir að fyrri kirkjan fauk
1908; Vífilsstaðaspítali, sem hann
STIGINN í Edinborgarhúsinu. Elísabet Gunnarsdóttir arkitekt nýtti
hluta af gömlu brautarteinunum gegnum húsið sem burðargrind undir
þrepin, og gerði að eftirminnilegum listmuni.
Teikning af nordausturhlið hússins. Einn tum er
eftir af sex sem voru á húsinu. Fyrirhugað er að
endursmlða þá alla.
teiknaði 1910, og var þá stærsta hús
landsins; kirkjan í fæðingarbæ hans,
Þingeyri, sem enn varðveitir upp-
runa sinn frá 1911; og Pósthúsið í
Reykjavík, 1914-15, eru nokkrar af
þeim gersemum sem húsameistari
Edinborgarhússins lét eftir sig.
Árið 1917, sama ár og Rögnvaldur
Ólafsson lést á Vífilsstaðaspítala
sem hann hafði sjálfur teiknað,
hætti Edinborgarverslun starfsemi
á ísafirði. Karl Olgeirsson (1867-
1956), sem verið hafði verslunar-
stjóri allar götur frá 1903, keypti
hlut íyrri eigenda og rak verslunina
áfram til 1923, lengstum með Jó-
hanni E. Þorsteinssyni (1878-1947)
undir heitinu Karl & Jóhann. Þá
bættist annar meðeigandi í hópinn,
Sigurjón Þ. Jónsson (1878-1958), og
rak hann fyrirtækið ásamt Jóhanni
til ársins 1926.
Næstu tólf árin hýsti Edinborgar-
húsið Togarafélag Isfirðinga, hluta-
félag sem rak togarann Hávarð ís-
firðing. Fyrstu tíu árin gekk rekst-
urinn ágætlega, en með harðnandi
kreppu varð Landsbankinn og Bæj-
arsjóður Isafjarðar að hlaupa undir
bagga með rekstrinum. Engu að síð-
ur varð útgerðin gjaldþrota árið
1938. Næstu hálfa öldina var Edin-
borgarhúsið og fyrrverandi eignir
verslunarinnar mestmegnis í eigu
Kaupfélags ísfirðinga. Rækjustöðin
var þó einnig þar til húsa. Það var
ekki fyrr en í lok síðasta áratugar að
Samband íslenskra samvinnufélaga
tók yfir eignir kaupfélagsins og með
því lauk langri athafnasögu í þessu
glæsilega húsnæði.
í byrjun þessa áratugar þegar
ekkert blasti lengur við þessu reisu-
lega stórhýsi annað en dapurleg
vanhirða laust þeirri hugmynd niður
í aðstandendur Litla leikklúbbsins
að ef til vill mætti nýta húsið til
menningarstarfsemi. Með því að fá
Myndlistarfélagið til liðs við sig og
hlutafélagið Djúpbátinn var hægt að
bjarga húsinu frá frekari niður-
níðslu. í júní 1992 keyptu menning-
arfélögin tvo þriðju hluta eignarinn-
ar á móti þriðjungi Djúpbátsins og
hófust handa um að endurnýta þetta
gamla stórhýsi í þágu vestfirskrar
menningarstarfsemi.
MARGIR LÖGÐU HÖND Á
PLÖGINN
Nú hófst mikil undirbúningsvinna
við hreinsun og endurnýjun Edin-
borgarhússins. Af kynningarritinu
má lesa hvernig sameinaðir kraftar
hugsjónaglaðra sjálfboðaliða og
rausnarlegra styrktaraðila um-
breyttu þessu tígulega verslunar-
húsnæði í fjölnota menningarmið-
stöð. Þannig kom Bæjarsjóður ísa-
fjarðar til móts við átaksmenn með
því að fella niður fasteignaskatt af
húseigninni auk þess sem Edinborg-
arhúsið hf. naut framlaga frá Hús-
friðunarsjóði og Fjárlaganefnd Rík-
issjóðs.
Þá styrkti Málning hf. endur-
byggingu hússins, meðal annars
með því að gefa hlutafélaginu alla
utanhússmálningu sem til þurfti til
að verja útveggi byggingarinnar
fyrir eyðileggingarmætti hafræn-
unnar. Sömuleiðis styrkti Gáma-
þjónusta Vestfjarða framtakið með
ókeypis gámum og losun þeirra
meðan á allri hreinsun stóð og nið-
uirifi fúinna innviða. Eins styrkti
Sandfell hf. útgáfu kynningarritsins
Mannsmál úr Edinborg. Vinnufram-
lag sjálfra félagsmanna Edinborgar-
hússins hf. var reiknað sem hlutafé.
Þannig lögðust allir á eitt um að
hraða endurnýjun hinnar væntan-
legu menningarmiðstöðvar.
Fljótlega var ákveðið að færa Ed-
inborgarhúsið í upprunalegt horf
með því að rífa steinsteypta við-
byggingu þar sem Rækjustöðin var
löngum til húsa og endurreisa turn-
ana sex upp af bólverkinu utan-
verðu, en aðeins einn þeirra stóð eft-
ir. Þá var ákveðið að aðalinngangur-
inn í menningarmiðstöðina skyldi
ekki vera Aðalstrætismegin heldur
þar sem brautarteinar gengu inn í
neðri útbygginguna frá bryggjunni
út í Pollinn. Þar liggja göng þvert